Pustaka Sri Radyalaksana, Prajaduta, 1939, #272 (Hlm. 001–103)

Punika Pustaka Sri Radyalaksana

Anyariyosakên kawontênan pindhahipun karaton dalêm saking Kartasura dhumatêng ing nagari Surakarta Adiningrat.

Kaêcap ing pangêcapan Budi Utama ing Surakarta

Taun 1870 utawi taun 1939.

--- [0] ---

Purwaka.

Kula nuwun, awit saking golong gêlênging pamanggihipun pangrèhing pakêmpalan Harta Wandawa, rèh kabupatèn, kaparak têngên, amarêngi 200 taun, jumênêngipun nagari dalêm ing Surakarta, prêlu damêl buku pangèngêt-èngêt, kaangkah isinipun buku wau 200 kaca, ngêwrat:

I. Pindhahipun karaton dalêm saking Kartasura dhumatêng Sala (Surakarta).

II. Kawontênanipun jumênêng dalêm para nata tuwin oprup, residhèn, gupêrnur, dalah para pêpatih dalêm tuwin jaksa, pangulu, pujăngga wiwit ing Surakarta.

III. Yasan dalêm para nata, wiwit wontênipun ing Surakarta.

IV. Cariyos wiwitipun wontên abdi dalêm bupati nayaka, saha abdi dalêm kaparak sasaminipun, wiwit jaman Mataram.

V. Kawontênan warni-warni, tumrap ing Surakarta.

Buku punika mawi rinêngga ing gambar-gambar sawatawis, dene ingkang kapatah dados kumisi nindakakên damêl buku pangèngêt-èngêt wau inggih punika:

--- 1 ---

1. Mas Ngabèi Prajaduta: pangarsa.
2. Radèn Mas Ngabèi Jayasuwarna: panitra I.
3. Radèn Lurah Agnyaduta: panitra II.
4. Radèn Ngabèi Wiryabaskara: panitya.
5. Radèn Mas Ngabèi Kartaduta: panitya.
6. Radèn Mas Ngabèi Dirjaduta: panitya.
7. Ki Mas Sarawiryana: panitya. kabiyantu Radèn Mas Ngabèi Purwasastra.

Mênggah pandamêlipun buku punika amung wêwaton mêthik sêrat-sêrat pèngêtan saha sêrat babad tuwin sêrat sanès-sanèsipun, punapa malih awêwaton gotèk utawi cêcriyosan ingkang sakintên sagêd sambêt kalihan kawontênanipun buku pangèngêt-èngêt wau.

Sarèhning pandamêlipun buku punika namung awêwaton mêthiki sêrat babad tuwin sêrat sanès-sanèsipun, têmtu kemawon wontên ingkang kècèr botên sagêd cocog kalihan yêktinipun, botên langkung para kumisi namung nyuwun gênging pangaksamanipun para ingkang srêddha nungkara.

Sêrat punika kanamakakên: Sri Radyalaksana.

Sri, têgêsipun: ratu.

--- 2 ---

Radya, têgêsipun: nagari

Laksana, têgêsipun: lampah.

Utawi kenging dipun têgêsi lêlampahan utawi kawontênan, dados têmbung: Sri Radyalaksana, punika pikajêngipun: lêlampahan kawontênanipun panjênêngan dalêm nata tuwin kawontênanipun nagari wiwit sajumênêng dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping kalih, ingkang akadhaton wontên ing nagari dalêm Surakarta Adiningrat, sapiturutipun ngantos dumugi jumênêng dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping sadasa punika. Mênggah kawontênanipun pèngêt-pèngêtan wau, tumrapipun panjênêngan dalêm nata, namung kapêndhêt sapantêsipun, kados ingkang kasêbut sasisih punika.

Katandhan Kumisi

Pangarsa, M. Ng. Prajaduta,

Panitra I R. M. Ng. Jayasuwarna,

--- 3 ---

Panitra II R. L. Agnyaduta.

Para Panitya, R. Ng. Wiryabaskara, R. M. Ng. Kartaduta, R. M. Ng. Kartaduta, R. M. Ng. Dirjaduta, Ki Mas Sarawiryana.

--- 4 ---

--- 5 ---

Kula nuwun, mênggah ingkang dados purwakaning cariyos punika, nalika alam jumênêng dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping II, ingkang akadhaton ing nagari Kartasura, salinggaripun saking nagari dalêm ing Kartasura, dening wontênipun dahuruning praja, sanadyan sagêd wangsul jumênêng nata malih, ananging panggalih dalêm sakalangkung singkêl[1] (prihatos), angraosakên risaking nagari saha risaking karaton dalêm saisinipun, prasasat sirna sadaya, amila saking kaparênging karsa dalêm, badhe pindhah karaton saking nagari Kartasura, ing dhusun pundi ingkang prayogi kagêm pindhah karaton wau. Enggaling cariyos, sri narendra lajêng utusan anitik pasitèn mangetan.

Miturut ingkang kasêbut ing sêrat pèngêtan anggitanipun suwargi Pangeran Wijil kaping I ing Kadilangu, ingkang sumare wontên ing astana Lawiyan Surakarta, pujăngga dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping II, saha pujăngga dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping III, kados ing

--- 6 ---

ngandhap punika:

Ingkang Kautus anitik pasitèn ingkang prayogi wau Pangeran Wijil, dene ingkang kautus anitik siti ingkang wangi, abdi dalêm Suranata, nama Kyai Kalipah Buyud, ingkang kautus anumbali badhenipun nagari, Mas Pangulu Pêkih Ibrahim, ingkang kautus masang bakuh kukuhing praja, Pujăngga Kiyai Tumênggung Tirtawiguna, prayagung sakawan wau sasampunipun mundhi dhawuh pangandika dalêm, lajêng sami bidhal dhatêng sawetaning nagari, botên watawis dangu angsal titikan pasitèn ingkang sakalangkung pelag (sae), sarta sitinipun wangi, katêlah ing ngriku kasêbut namaning dhusun Talawangi (ing sapunika nama Kadipala), lajêng dipun babadi ngantos waradin, tuwin lajêng dipun cêngkal dados pakaranganing kadhaton.

Kiyai Tumênggung Tirtawiguna mawas ukuraning nagari botên pikantuk, kagalih kirang baweranipun. Karêmbag malih ingkang dados prayogining lampah, sampun ngantos botên angsal damêl, Pangeran Wijil lajêng anitik pasitèn malih, sami dhatêng ing dhusun Sala.

[Grafik]

Gambar tugu têtêngêr ing Kadipala Surakarta (rumiyin nama dhusun Talawangi), inggih punika pasitèn ingkang kacêngkal badhe kagêm karaton botên saèstu.

Pangeran Wijil kalihan Kiyai Tumênggung Tirtawiguna tansah prihatos, èsthining panggalih nyênyuwun sagêdipun rah[2]

--- 7 ---

badhening kadhaton, prayagung kêkalih sami manungku puja wontên satêpining kêdhung Kol, lajêng angsal wangsiting Gusti Ingkang Murbèng Bawana, makatên ujaring suwara: hèh kang padha manungku puja, yèn ing desa Sala iku wus pinasthi bakal dadi nagaragung, luwih karta raharja, ananging katêmua karo Kyai Gêdhe Sala, ing kono kang sumurup mula bukane ing nguni-uni.

Satêlasing wangsit, Pangeran Wijil lajêng kesah saking kêdhung Kol, mangilèn dhatêng ing dhusun Sala, sadumuginipun ing dhusun Sala, Pangeran Wijil kalihan Kiyai Tumênggung Tirtawiguna, malêbêt ing pakaranganipun Kyai Gêdhe Sala, katingal saking katêbihan lajêng pinurugan, ciptaning panggalih manawi kawêdala, apa iki sing jênêng Kyai Sala, sanalika sakalangkung bingahing manah, Kyai Gêdhe Sala enggal amêthukakên utusaning nata, lajêng kadhèrèkakên malêbêt ing griya, sarêng sampun sami satata lênggah, ing ngriku sami rêrêmbagan kalampahanipun ing damêl, badhe nitik titining pamêca dhusun Sala, Kyai Gêdhe Sala matur kawontênanipun ing jaman rumiyin.

Dhuh sang pangeran, mbokmanawi kaparêng midhangêtakên lêpiyan ing ngajêng, makatên saking kaèngêtan kula.

--- 8 ---

[Grafik]

Gambar rawa ing kêdhung Kol Pasar Kliwon Yasadipuran, inggih punika ingkang kawêca Pangeran Wijil, pasitèn wau sae angsaripun.

[Grafik]

Pakuburanipun Kyai Bathang, wontên saêlèr wetan alun-alun lèr Surakarta.

Kala jaman nagari ing Pajang, putranipun Tumênggung Mayang seda kasulah (kawêsiasat) ing ratu, awit kalêpatan dening panjênêngan dalêm sang nata, kawêsiasat kasulah dumugi pêjah, wangke kalarung wontên ing lèpèn Pepe, kasangsang wontên sawetaning siti Sala, kala samantên bêbêkêlipun ing dhusun ngriku nama Kyai Sala. Pramila lajêng katêlah nama dhusun Sala. Ing ngriku Kyai Sala pinuju dhatêng lèpèn, sarêng wuninga bathang kasangsang lajêng kalorogakên manêngah, dhatêng ing panggenan toya ingkang ilinipun langkung santêr, wanci sontên anggènipun ngèlèkakên, sarêng enjing sampun wangsul malih dhatêng panggenanipun kasangsang wau, ngantos rambah kaping tiga anggènipun ngèlèkakên, tansah wongsal-wangsul kemawon, bêkêl Sala sakalangkung ngungun, kunarpa lajêng mangsit makatên: he, kyai, ingsun iki aja sira siya-siya, bêcik pitulungana, pêndhêmên ana sakuloning desa Sala, amarga karamat ingsun ana sajroning nagara agung kartaraharja salawase tan kêna binêdhah, enggalipun wangke lajêng kapêtak wontên sakilèning dhusun Sala, katêlah nama kramat Kyai Bathang. Sarta sabên dintên malêm Jumuwah, tuwin Anggara Kasih murub amadhangi

--- 9 ---

sadhusun, lajêng kapêpêtri ing tiyang kathah minăngka pêpundhèn, manawi pinuju kasusahan sami nyuwun idi luwaring sungkawa, wusana sami kasambadan[3] manggih suka raharja ngantos sapriki taksih ngrêda mangunahipun.

Kacariyos, Pangeran Wijil saha Tumênggung Tirtawiguna, tuwin Kyai Kalipah Buyut, sarta Mas Pangulu Pêkih Ibrahim, sami suka ing galih, anyipta badhe kasêmbadan sêdyanipun. Lajêng sami mangkat dhumatêng kramatanipun Kyai Bathang, sadumuginipun ing ngriku sami anyumêrêpi papan katingal bawera asri tiningalan, ananging kuciwanipun cêlak rawa langkung lêbêt saha wiyar. Prayagung sakawan sakalangkung èmêng ing galih, lajêng sami wangsul atur uninga dhumatêng ingkang sinuhun, kadhèrèkakên Kyai Gêdhe Sala, Pangeran Wijil matur sadaya sarèhing dinuta. Ingkang sinuhun sarêng miyarsa sakalangkung ngungun ing panggalih. Lajêng animbali Kyai Tohjaya, kalihan Kyai Yasadipura sapisan, sami kadhawuhan manah sagêdipun dados nagari, kadhawuhan sami nimbang ing dhusun Sala kalihan bumi Talawangi kalih pisan pundi ingkang prayogi, Kyai Tohjaya kalihan Kyai Yasadipura matur sandika, badhe mariksa rumiyin, sang nata mangayubagya

--- 10 ---

kyai kêkalih lajêng mangkat, sadumuginipun ing dhusun Sala, angubêngi rawa agung sakalangkung sae, kawawas tirta kamandhanu ingkang dumunung ing ngriku, sarta pangudaraosing panggalih sampun kapanggih, lajêng munjuk sang nata, unjukipun sang wignya kêkalih: dhuh ingkang sinuhun, ing dhusun Sala sampun kapanggih ukuranipun, sakalangkung sae, namung ngudi pêpêtipun ingkang rawa, manawi sampun pêpêt, gampil pangukuripun pasitèn kêkalih wau. Ingkang sinuhun kapinudyèng panggalih, lajêng animbali Kiyai Tumênggung Ănggawăngsa, sanalika Kiyai Tumênggung Ănggawăngsa lajêng sowan ing ngarsa dalêm, winartosan saliring karsa nata, miwah lampah-lampah nitik badhe pindhahing praja, aturipun Tumênggung Ănggawăngsa, prayogi karêmbag ing nagari. Ingkang sinuhun lajêng animbali Adipati Pringgalaya, marêk ing ngarsa dalêm sampun dhinawuhan saliring rèh sadaya, sang adipati matur sandika, lajêng mundur. Sadumugining dalêm kapatihan lajêng karêmbag kalihan para nayaka jawi lêbêt sadaya, ngantos samadya căndra anggènipun rêrêmbagan, pinanggihing pangrêmbag ingkang prayogi kagêm nagari sae kalihan wêcaning jangkanipun, ing dhusun Sala, dene ingkang kapilih kawitan inggih [ing...]

--- 11 ---

[...gih] punika dhusun Kadipala. Jangkanipun nadyan papan sae botên lêdhok, nanging jangkanipun enggal risak.

[Grafik]

Pakuburanipun Kyai Sala, wontên saêlèr wetan karaton Surakarta.

[Grafik]

Gambar patilasan têlênging Kêdhunglumbu, kaprênah sawetan sasanasumewa (pagêlaran).

Wontên malih ingkang katitik mangetan dhusun Sanasèwu tanah lêmpar waradin, katantunakên dhatêng Kiyai Tumênggung Ănggawăngsa, kirang prayogi, amargi tiyang Jawi badhe wangsul ngrasuk agami Buda malih, tansah tukar kalihan rowang.

Ingkang kautus lajêng wangsul dhatêng Kartasura, lapur ing sang nata, dhawuh dalêm sampun marêngakên, dhusun Sala lajêng dipun babadi namung kapêndhêt sapintên wiyaripun ingkang kenging kagêm karaton, dalah padalêmanipun para pangeran, tuwin para punggawa. Sasampunipun lajêng damêl sêrat ingkang badhe kadhawuhakên dhumatêng bupati măncanagari. Sadaya bupati măncanagari ing bang wetan saha kilèn, sami kapundhutan ladosan balok, kathah kêdhiking ladosan balok miturut agêng aliting nagarinipun piyambak-piyambak, sarêng balokipun sampun anglêmpak, lajêng kacêmplungakên ing rawa, ngantos sagêd kêbak waradin sadaya, namung kantun têlênging rawa dèrèng sagêd pampêt, amargi kalêbêtan balok pintên kemawon tansah sirna, malah saya agêng wêdaling

--- 12 ---

toya, lubèr balabar kados sagantên, Pangeran Wijil, Kalipah Buyut, saha Pangulu Pêkih Ibrahim sami nênumbali sarat puja măntra, mêksa tanpa daya, malah mêdal gêrèh pèthèkipun miwah gêrèh layur, tuwin isèn-isèning samodra, sadaya ingkang tumandang sami giris angunduri. Kyai Tohjaya miwah Kyai Yasadipura sakalangkung sungkawa, tuwin Pangeran Wijil, para alim sadaya tansah budi sarana, nanging botên kandhêg agênging toya, Pangeran Wijil sarta Kyai Yasadipura, sami manêkung wontên sawetanipun têlênging rawa, ingkang kalêrês sakiduling kêdhung Kol.

[Grafik]

Gambar pasitèn ing dhusun Sanasèwu, kaprênah sawetan nagari Surakarta, inggih punika ingkang kacêngkal badhe kagêm karaton, botên saèstu.

Cinariyos, anggènipun manêkung Pangeran Wijil akalihan Kyai Yasadipura ngantos pitung dintên pitung dalu, botên dhahar botên sare, amiyarsa swara makatên: he, kang mangun puja brata, wruhanira têlêng iku mulane ora bisa pampêt amarga têmbusane sagara kidul, dene yèn sira udi pampête têlêng mau, kang dadi saranane, tambalên gong Kyai Sêkardalima, karo roning lumbu, lawan sirahing talèdhèk, ing kono bisa pampêt têlênge, ananging ing têmbe dadi kêdhung ora mili ora sat,

--- 13 ---

ajêg banyune, ora kêna dipampêt salawas-lawase. Têlas ujaring swara, Pangeran Wijil miwah Kyai Yasadipura, lajêng sami amudhar puja bratanipun, wêkasan Pangeran Wijil ngandika dhatêng Kyai Yasadipura, bisik-bisik: nyariyosakên anggènipun angsal wisikipun Sang Hyang Suksma Kawêkas, sampun kacariyosakên sadaya, ingkang jinarwan langkung suka, Pangeran Wijil lajêng dhawuh dhatêng Kyai Yasadipura, besuk iki yèn wis dadi praja kowe bakala anèng sakiduling kêdhung Kol, sapa-sapa kang omah ing kono, anak putune têkan buyute padha bisa mêgar, sarta rosa santosa. Kyai Yasadipura angèstokakên.

Kacariyos anggènipun tampi wisik Pangeran Wijil, kala malêm Anggara Kasih, wulan Sapar kaping 29 ing taun Jimawal 1669, sarêng bangun enjing lajêng mantuk, angunjuki uninga ing sang nata, punapa kawontênanipun kaunjukakên sadaya. Sarêng sang nata nampèni unjukipun prayagung kêkalih wau, kèndêl sawatawis lajêng ngandika makatên: tlèdhèk iku dhuwit ringgit, têgêse salêksa, dene gong iku têgêse găngsa: lambe. Lambe iku: uni, wutuhing bêbasan kerasan, [kera...]

--- 14 ---

[...san,] gong Kyai Sêkardalima: dadi sêkaring lathi. Sarèhne kang ngandharake mula bukane mau Kyai Gêdhe Sala. Mulane saka panimbanging udanagara, Kyai Gêdhe Sala kabênêr anampani sêsirah dhuwit, kehe salêksa ringgit, minăngka lêlirune pulo kang dadi desa, têkan rawane.

[Grafik]

Gambar kêkajêngan wit sana, ing dhusun Sanasèwu.

Enggaling cariyos, Kyai Gêdhe Sala sampun anampèni kucah dalêm arta, kathahipun salêksa ringgit, sarêng sampun katingal arta langkung kathah ing manah marwata suta, lajêng nyuwun lilah dalêm tumindak ing damêl, amêpêti têlênging rawa, ingkang sinuhun angidèni, Kyai Gêdhe Sala manêkung wontên ing daganipun Kyai Bathang. Katarimah panêkungipun, kaparingan sarana warni sêkar dalima, sarta kalihan godhong lumbu, lajêng kacêmplungakên salêbêting kêdhung, lajêng angêrigakên tiyang pintên-pintên, tiyang sami rinoban ing arta sami tumandang, sanalika radi pampêt toyanipun, nanging toya dèrèng kèndêl ilinipun, lajêng katumpangan ingkang sinuhun, munajat ing madya ratri wontên satêpining toya, lajêng mirut ilining toya kantun mêmblêg-mêmblêg kemawon ngantos sapriki, sarta langkung angkêr saking

--- 15 ---

patilasanipun ingkang sinuhun, nalika karsa munajat wontên ing ngriku, enggaling cariyos sampun paripurna. Ing nalika ingkang sinuhun munajat botên wontên ingkang nyumêrêpi, kajawi Pangeran Wijil kalihan Kyai Yasadipura, lajêng andhèrèk munajat ing pêngkêran dalêm.

Wêkdal Kyai Gêdhe Sala masang isarat ron lumbu akalihan sêkar dalima sarêng dhumawah têlênging kêdhung, toya tumuntên asat, lajêng kathukulan witing lumbu, katêlah dumugi sapunika sarêng dados pakampungan, karanipun kampung Kêdhunglumbu.

Sasampunipun makatên, lajêng waradin siti numpang badhe katingal bawera, lajêng cinêngkal ukuring nagari, dening ingkang bapa Tuwan Mayor Baron Hogêndhorêp, kanthi Patih Adipati Pringgalaya, Kyai Tumênggung Ănggawăngsa, Kiyai Tumênggung Mangkuyuda, Kiyai Tumênggung Tirtawiguna, ingkang nyipat kakêncênganing karaton, Pangeran Wijil, kanthi Kiyai Kalipah Buyut, ingkang ngukur adu manising karaton, Kyai Yasadipura, kalihan Kiyai Tohjaya, sampun rampung karanganipun, saking dhawuh dalêm siti Talawangi kadhawuhan dhudhuki kangge anguruk kadhaton, dados siti Talawangi kalihan siti [si...]

--- 16 ---

[...ti] Sala sakalih-kalihipun sami kangge, têrang dhawuh dalêm lajêng dipun yasani kadhaton sapanunggilanipun, abdi dalêm lurah undhagi sami anggarap, ingkang sami dados kamisêpuhipun undhagi Kiyai Prabusana, kanthi Kiyai Aryasana. Kiyai Rajêgpura, Kiyai Sri Kuning, kanthi bahu suku măncanagari, ingkang anjênêngi Adipati Pringgalaya, kanthi bupati jawi lêbêt sadaya sampun paripurna rakiting nagari, ananging kala samantên dèrèng pinagêr banon, sawêg jaro bêthèk kemawon, ingkang kangge dandos-dandos. Dadosipun nagari Surakarta Adiningrat, sinangkalan sirnaning rêsi rasa tunggal (taun 1670).[4]

Kacariyos kala samantên Adipati Pringgalaya sampun anampèni palapuranipun abdi dalêm ingkang sami andandosi kadhaton, sampun paripurna, para nayaka sakawan têrang langkung suka, lajêng nyaosi unjuk, ing saandhap sampeyan dalêm, anyaranani kadhaton, ingkang sinuhun karênan ing galih, lajêng dhawuh mundhut brana tuwin arta kaparingakên Adipati Pringgalaya, kadhawuhan maringakên abdi dalêm ingkang mêntas nyambut damêl, sang nindya mantri matur sandika, badhe nampèni kucah

--- 17 ---

dalêm, sadumugining jawi ganjaran dalêm wau lajêng kabage dhatêng ingkang sami anggarap, sadaya sampun waradin, para wadana kliwon, panèwu mantri lurah bêkêl jajar sami suka, nuwun-nuwun sami nampèni ganjaran.

Sarêng antawis dintên, Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping II animbali Sang Pujăngga Tumênggung Tirtawiguna, kalihan Pangeran Wijil, risang kêkalih sampun manjing pura umarêk ing ngarsa dalêm, ingkang sinuhun andangu dhumatêng Tumênggung Tirtawiguna kalihan Pangeran Wijil.

Dhawuhing pangandika dalêm: he, Tumênggung Tirtawiguna, marmane sira ingsun timbali marang ngarsaningsun, sarta Si Pangeran Wijil, padha ingsun pundhuti sêsurupan, apa kang dadi kupiya sarta isarate panjênêngan ingsun ngalih nagara iku.

Unjukipun Tumênggung Tirtawiguna: kawula nuwun, mênggah ingkang dados isaratipun, nalika panjênênganipun nata binathara Prabu Yudayaka pindhah nagari Yawastina, makatên sarananipun. Pala kasimpar, pala gumantung, pala adêg saha sêsêkaran, ingkang wangi-wangi sinajèkakên rumiyin, wontên ing kadhaton enggal.

--- 18 ---

Para pandhita rêsi sapanunggilanipun, sami mudyastuti sadintên sadalu, luwaring mêmudyastawa, sang nata lajêng pindhah, sarawuhing purantara lajêng bujana sagarwa putra sawadyabala. Kaping kalih Sang Prabu Aji Pamasa ing Kadhiri pindhah dhatêng nagari Witaradya, ingkang dados sarana pindhah praja, inggih tumpêng rêrajêkan, têgêsipun tumpêng sèwu iji sinungan ulam suku sarta ulam dharat, ulam lèpèn rawa bênawi, ulam mabur, jêjanganan awarni-warni, miwah wastra têtigasan, sarêng pindhah kadhaton inggih andrawina sawadyabala. Kaping tiga Prabu Dewata Cêngkar, ing nagari Mêdhangkamulan kilèn, pindhah dhatêng Mêdhangkamulan wetan, sarananipun inggih sami kalihan panjênêngan nata kêkalih wau, namung kawêwahan gêcok mêntah, kapasang sadaya pojok kadhaton, saha prapataning margi agêng alit, tutupipun inggih buja. Kaping sakawan Prabu Banjaransari ing Pajajaran pindhah dhatêng Galuh, sarananipun pindhah nagari kados para nata wau. Namung wêwah sang nata kalihan pramèswarinipun, ngagêm busana sarwa têtigasan, kados dene pangantèn dhaub, tuwin rêrênggan urut margi, sarta sadaya para nayaka, para satriya, sapanunggilanipun sami [sa...]

--- 19 ---

[...mi] sarimbitan sadaya, ngrasuk busana kadosdene pangantèn sapêkên, tutuping pindhah inggih amangun suka.

Têlas aturipun Tumênggung Tirtawiguna, kalihan Pangeran Wijil, ingkang sinuhun karênan ing panggalih, lajêng ngandika: he, Tirtawiguna, lawan Pangeran Wijil, kang dadi kupiyane nata ngalih kadhaton catur narendra mau, ingsun amuwuhi unton-unton sarta rêracikan lan rêrajungan.

Ingkang dados karsa dalêm sampun kadhawuhakên sadaya, nayaka kêkalih jumurung ing karsa nata, lajêng kadhawuhakên dhumatêng Adipati Pringgalaya, kapranata ing nagari, ingkang dipun rumiyinakên alih-alihan, satunggal kagungan dalêm uwos pantun, saubarampenipun pawon, isi bumbu sapanunggilanipun, tiga kagungan dalêm pitik iwèn, sapanunggilanipun, sakawan kagungan dalêm kewan suku sakawan, gangsal kagungan dalêm bêkakas. Dene kagungan dalêm rajabrana arta sarêng kalihan ingkang sinuhun.

Kacariyos praja enggal karêngga asri raras, sabên kontên kadèkèkan krun, karêngga ing sêsêkaran, tuwin margi para sakawanan sami kadèkèkan palêngkung pandam [panda...]

--- 20 ---

[...m] sèwu, umbul-umbul daludag bandera urut margi, sabên saonjotan dipun dèkèki tarub wêwangunan mawi têtuwuhan, sarta surendra angrangin, ing ngriku uparêngganing kadhaton sapanunggilanipun sarwa amêpêki, miwah bale-bale sangkêp sauparêngganipun sadaya, dene warninipun sajèn, gêcok kêcapa, bêkakak ulam, dêling sadhapur, pênyon sunglon sapanunggilanipun, sarta robyongan, 1. robyong sêkar, 2. robyong pradapa, 3. robyong kinang, 4. robyong rokok, 5. robyong konyoh.

Dene warnining tumpêng, 1. tumpêng mêgana, 2. tumpêng kêndhit, 3. tumpêng urubing damar, 4. tumpêng sasrah, 5. tumpêng rawoh, 6. tumpêng rêrajêkan, 7. tumpêng rukmi, 8. tumpêng lulut, 9. tumpêng lulus, 10. tumpêng giling, sarta jêjanganan awarni-warni. Ulam-ulamanipun ulam tawang, ulam toya, ulam dharatan.

Warnining jênang, jênang abrit pêthak, jênang salaka, jênang manggul, jênang timbul, jênang grêndul, jênang sungsum, jênang lahan, jênang pathi, jênang kalop dhingringan, jênang ngangrang, jênang dodol, jênang taning, jênang lêmu, jênang koloh. Jadah, wajik, pudhak, pondhoh,

--- 21 ---

kêtan mănca warna, sarta pala kirna, pala gumantung, pala kasimpar, pala kapêndhêm, pala adêg, sawarnining tigan, tigan ayam, tigan kambangan, tigan pêksi, tigan mina sapanunggilanipun, saha sawarnining lawe, sinjang bathik sapanunggilanipun, sêmèn-sêmèn, sinjang lurik pandêlêgan, sinjang sasêkaran sawarninipun, sadaya wau tindhihipun êmas, salaka, suwasa, têmbaga, tosan, prunggu, kuningan, timbêl, sami bobot satail sadaya. Sarta sajèn urip-uripan sampun sumaji sapanggenan.

Dene kyai pangulu dalah para kêtib para alim khaji sapanunggilanipun, sadaya wau sami ngaos sadintên sadalu wontên salêbêting pura, enjingipun ingkang sinuhun lajêng bidhal apindhah nagari, Tuwan Mayor Baron Hogêndhorêp saha kumpêni lumampah ing ngajêng, kumpêni sakawan bragada. Ingkang sinuhun ngrasuk busana mangagêm basahan, nitih titihan dalêm kareta Kangjêng Kyai Garudha.

Dene tatanan lampah-lampahipun ingkang ngajêng piyambak, kagungan dalêm waringin sawatawis agêngipun, sakêmbaran, lajêng kagungan dalêm bangsal pangrawit kausung wêtah, [wê...]

--- 22 ---

[...tah,] kagungan dalêm liman kêkalih, lajêng waringin malih sakêmbaran, ingkang badhe katanêm wontên ing kagungan dalêm alun-alun kidul, lajêng sadaya kagungan dalêm turăngga, lajêng para bupati, lajêng Adipati Pringgalaya, Adipati Sindurêja, Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom nitih turăngga jajar kalihan Tuwan Mayor Baron Hogêndhorêp, lajêng pangulu, mardikan, juru, suranata, ngajêng rakitan bêkta bêdhug, para kabayan angampil cêkal[5] (ukur) Kiyai Baladewa. Titihan dalêm ginarêbêg abdi dalêm kaparak kiwa têngên, ingkang nongsongi bupati kaparak kiwa têngên, upacara dalêm sadaya, bupati gêdhong kiwa têngên, anjajari joli jêmpana, ing wingking para pramèswari garwa dalêm saupacaranipun, tuwin para estri sadaya sabêbêktanipun, lajêng kasambêtan pusaka dalêm, winadhahan ing gêndhaga sinongsongan, ing wingking wadya pasisir măncanagari. Saurutipun margi ingkang sisih têngên katatanan kagungan dalêm găngsa carabalèn, dalah kodhokngorek, saha gangsanipun para bupati mungêl sadaya. Badhe pêrnah ing pagêlaran sampun dipun tarubi asri. Ing ngarsa dalêm ambêngan warni-warni, kagungan dalêm bangsal lajêng kaêtrapakên, [kaêtrapa...]

--- 23 ---

[...kên,] sarawuh dalêm ingkang sinuhun lajêng têdhak saking kareta, lênggah ing dhampar bangsal pangrawit, para garwa saha para putra ingkang taksih timur saha wadya èstri, sami anjujug ing dalêm wêwangunan, Tuwan Mayor Baron Hogêndhorêp, para upsir ngadêg satêngên dalêm, iring lèr têbih, para punggawa andhèr ing ngarsa dalêm, sarêng sampun sirêp sapanangkilan, ingkang sinuhun angandika: Adipati Pringgalaya, karsaningsun ing samêngko desa ing Sala, ingsun pundhut jênênge desa ing Sala, ingsun karsakake dadi nagara ingsun, sarupaning kawulaningsun kabèh padha èstokna. Adipati Pringgalaya matur nuwun sandika, suwaranipun sadaya wadyabala mawurahan asaur pêksi. Sasirêpipun suwaraning wadyabala, ingkang sinuhun angandika: pangulu Pêkih Ibrahim, sira dongakna slamêt ingsun, lan têtêpe nagaraningsun ing Surakarta Adiningrat lan sawadyabalaningsun kabèh, Pangulu matur sandika, angadêg maos donga, sinauran aminipun wadyabala sanagari. Sarampunging andonga, ingkang sinuhun angandika: tatanên kagungan ingsun waringin kêmbar, tejadaru, jayadaru,

--- 24 ---

lan apa adate nagara madêg anyar, aturipun Adipati Pringgalaya: nuwun sandika, rêkyana patih kalih pisan lajêng ananêm waringin kêmbar. Sarampunging pananêm lajêng prajurit sami drèl. Sasisih drèl prajurit kumpêni Walandi sami nigang rambahan, kasauran ungêlipun kagungan dalêm mariyêm, sadaya găngsa sami mungêl, sarampungipun lajêng kagungan dalêm găngsa kyai surak kaglundhungakên ing pêngkêran dalêm, mangidul ing pundi dhawahipun, inggih punika lajêng kangge gêdhong găngsa, sarta lajêng kangge guru cêpêngan sitinggil. Adipati Sindurêja lan Pringgalaya, sarta nayaka bêkêl kalih lajêng wangsul ing ngarsa dalêm, waringin kidul inggih sarêng pananêmipun, ingkang jênêngi bêkêl-bêkêl măncanagari, Panaraga, Banyumas, sampun sami wangsul ing ngarsa dalêm, lan panyêngkalipun mangidul, Kiyai Tumênggung Wiraguna, cêngkalipun kajêng walikukun, pathokipun ugi kajêng walikukun, lajêng ginatra sadaya, dumugi ing alun-alun pêngkêran, lajêng nyêngkal masjid agêng, nyêngkal bètèng kumpêni, sadaya pasanggrahanipun Kumpêni Walandi sampun mirantos, ing mangke uprupan ing suranagaran, wetan alun-alun, masjid agêng lajêng dipun tarubi, [taru...]

--- 25 ---

[...bi,] sabên Jumuwah kadamêl sêmbahyang, bibar Jumuwah ingkang sinuhun lajêng angêdhaton, dalêm bêktan saking Kartasura, adêgipun sapunika pêrnah Gênthan lèr, sapunikanipun dalêm Mangkubumèn jawi, ingkang sami tinangkil lajêng bibaran ing pasanggrahanipun sowang-sowang, yèn dalu para bupati asuka-suka nabuh gamêlan, yèn siyang ing loji biola rame, wiwit jam 6 enjing wiwit nyambut damêl jam 11 kèndêl, jam 3 bibaran, salaminipun tumindaking damêl sasêlanipun ing wêkdal sêmbahyang. Pêpatih dalêm kêkalih sami giliran têngga ingkang sinuhun, utawi anênggani pandamêlan, dalah bupati ugi giliran tugur angubêngi bêthèk.

Sabên dintên manawi dalu bêdhayan, utawi ringgitan wacucal, manawi siyang topengan. Ingkang sinuhun iyasa dalêm panêpèn alit payon atêp, ing mangke pêrnahipun wontên ing Balekambang, inggih punika ing patamanan bandêngan, Kiyai Tumênggung Wiraguna ing sabên dintên tansah anyêpêngi cêngkal, nama cêngkal baladewa, mênggah pandamêlipun cêngkal panjangipun ingkang kaukur thuripun ing turas dalêm, Ingkang Sinuhun Prabu ing Ngalaga anggènipun turas agêm kagungan dalêm kaadêgakên.

--- 26 ---

Dene kawontênanipun para panjênêngan dalêm nata wiwit wontên ing Surakarta, kados ingkang kasêbut ngandhap punika.

Pratelan kawontênanipun para nata wiwit Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping II, dalah oprup, residhèn (guprênur) pêpatih dalêm, pangulu, jaksa, tuwin pujăngga.

1. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping II, wiyosan dalêm ing dintên Salasa Paing, tanggal kaping 26 wulan Sawal ing taun Alip, 1635. Timuripun asma Radèn Mas Gusti Prabayasa.

Jumênêng dalêm nata ing dintên Kêmis Lêgi tanggal kaping 16 wulan Bêsar taun Jimakir 1650, lajêng pindhah ing nagari Surakarta Adiningrat.

Oprup ingkang jagi nagari.

Tuwan Mayor Baron Hogêndhorêp.

Pêpatih dalêm taksih Adipati Pringgalaya kalih Adipati Sindurêja.

Jaksa taksih Kyai Gambuh.

Pangulu Pêkih Ibrahim, kagêntosan pangulu anom [a...]

--- 27 ---

[...nom] tapsir, kagêntosan malih Pangulu Amat Tahar.

Pujăngga, taksih Tumênggung Tirtawiguna.

Ing dintên Akat Kaliwon tanggal kaping 11 wulan Mukharam, taun Alip 1675, Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping II murut ing kasidan jati, dados anggènipun jumênêng nata dangunipun 25 taun, dumugi surud yuswa 40 taun langkung 3 wulan.

2. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping III, wiyosan dalêm ing dintên Sêtu Wage tanggal kaping 25 wulan Saban (Ruwah) ing taun Be, 1656, (kaping 24 Pebruari 1732) timuripun asma Radèn Gusti Mas Suryakusuma, diwasanipun asma Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra Mataram.

Jumênêng dalêm nata ing dintên Sênèn Wage tanggal kaping 5 wulan Mukharam taun Alip 1675 (kaping 15 Dhesèmbêr 1749) misuwuring asma Ingkang Sinuhun Swarga.

1. Oprup, Barêtolemeyus pan Totomondo [Toto...]

--- 28 ---

[...mondo] Adênam, karan Adapak Totomondo.

2. Oprup Yan Hèndrik Abraham.

3. Oprup Prèdrek pan Dhuwel Mistêr Dripèl.

4. Oprup Kristopêl Beman, Toean J.Chr. Beuman.

Pêpatih amung Adipati Pringgalaya. Kagêntosan

Adipati Mangkupraja (andong) palihan nagari kagêntosan malih Adipati Sasradiningrat (sumare Batawi) kagêntosan malih Adipati Sindurêja, wusana kagêntosan Adipati Jayaningrat.

Jaksa Kyai Ngabèi Natayuda.

Pangulu, Jakariya.

Pujăngga Pangeran Wijil ing Kadilangu, Pangeran Anèh, Sastrawijaya, sarta Ngabèi Yasadipura.

Ing dintên Jumuwah Wage tanggal kaping 25 wulan Dulkijah (Bêsar) taun Jimakir 1714 (kaping 26 Sèptèmbêr 1788) wanci jam 11 siyang, sampeyan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping III, murut ing kasidan jati. Dados anggènipun jumênêng nata dangunipun 40 taun, dumugi surut dalêm yuswa 58 taun langkung 5 wulan.

--- 29 ---

3. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IV, wiyosan dalêm ing dintên Kêmis Wage, wanci jam 10 dalu, tanggal kaping 18 Rabingulakir taun Je, 1694 (kaping 2 Sèptèmbêr 1768) timuripun asma Radèn Mas Gusti Subadya, diwasanipun asma Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra Mataram, jumênêng dalêm nata ing dintên Sênèn Paing tanggal kaping 28 Dulkijah (Bêsar) taun Jimakir: 1714 (kaping 29 Sèptèmbêr 1788) misuwuring asma Ingkang Sinuhun Bagus.

1. Oprup pan Sêtralêndhorêp Toean Fr. Chr. Fan Stralendorff Sep.

2. Oprup Wilêm Andrian Palêm, Toean W.A. Palm.

3. Oprup Andris Hèrsingêr, Toean A. Hartsinch.

4. Oprup Prèdrek Baron Pan Redheton dhe Parkêlèr, Toean J. Fr. Baron van Reedetot de Parkeler.

5. Oprup Be, Ye, Pan Niwêkèrkên, ugi asma Niyom Èlên, Toean B. J. Van Niewen Kerken (Nijam helm.)

--- 30 ---

6. Oprup pan dhên Borêh, saking Mataram, Toean J. G. Van den Berh.

7. Oprup pan Libêhir, karan Bugislaut, Toean B. T. Van Liebeherz.

8. Oprup Tuwan Ye, A, pan Bram (I), Toean J. A. van Braam (I).

9. Oprup Tuwan Ha, We, Gilsêhap, Toean H. W. Geelschap.

10. Oprup Tuwan Ye, A, pan Bram (II), Toean J. A. Van Braam (II).

Santun gupêrmèn Ingglêsman.

11. Oprup Ministêr Kolonèl Adham, Toean A. G. Adams.

Wiwit Nama Residhèn

12. Residhèn pan Sipilhih, Ministêr Hope, Toean H. Hope.

13. Residhèn Tuwan Ye, Robinson. Toean J. Robinson.

14. Residhèn Yonson, Toean J. M. Johnson.

Santun Gupêrmèn Walandi malih.

15. Nuntên wakil residhèn, Didrik Wilêm Pikèt [Pikè...]

--- 31 ---

[...t] pan Hak, Toean D. W. Pinket van Haak.

16. I, dlir, A, Isêldhik, Toean W. H. Van Ijseldijk.

17. Ha, Te, Lippi, asistèn residhèn (wakil) Toean H. T. Lippe Ass.Res.

18. Tuwan Er, pan Pralêm, Toean R. Van Prelm.

19. Nuntên Residhèn Ridêr Kolonel Mistêr Gerarnaus, ngrangkêp residhèn ing Ngayogyakarta, Toean Mr. H. G. Nahuijs (wakil).

Patih taksih Adipati Jayaningrat, kagêntosan Adipati Mangkupraja (ayah), kagêntosan malih Adipati Danuningrat, kagêntosan malih Adipati Cakranagara, wusana kagêntosan Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat (sumare Imagiri).

Jaksa Dêmang Urawan, santun nama Tumênggung Amongpraja I.

Pangulu Tapsir Anom, kagêntosan Pangulu Martalaya.

Pujăngga Ngabèi Yasadipura 1, kagêntosan Ngabèi Yasadipura 2.

--- 32 ---

Ing dintên malêm Sênin Paing tanggal kaping 23 Bêsar Alip 1747 (kaping 1 Oktobêr 1820) Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IV murut ing kasidan jati, dados anggènipun jumênêng nata dangunipun 33 taun, dumuginipun surud yuswa 53 taun langkung 9 wulan.

4. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping V, wiyosan dalêm ing dintên Salasa Kliwon tanggal kaping 5 wanci jam 1 siyang, wulan Rabingulakir taun Dal 1711 (kaping 13 Dhesèmbêr 1784). Timuripun asma Radèn Mas Gusti Sugandi, diwasanipun asma Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra Mataram.

Jumênêng dalêm nata ing dintên Salasa Kliwon tanggal kaping 3 wulan Mukharam (Sura) ing taun Ehe 1748 (kaping 10 Oktobêr 1820) misuwuring asma Ingkang Sinuhun Sugih.

1. Residhèn taksih Kolonel Mistêr Gerarnaus, [Gerarna...]

--- 33 ---

[...us,] Toean Mr. H. G. Nahoijs (wakil).

2. Nuntên Residhèn Albartis, ridêr Baron dhe Salis, ngrangkêp residhèn ing Ngayogyakarta, Toean A. Th. Baron de Salis.

3. Nuntên Residhèn Èndrik Magilapri, Toean H. Mac Gillavrij (wakil).

Patih taksih Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

Jaksa taksih Tumênggung Amongpraja I.

Pangulu taksih Martalaya.

Pujăngga taksih Ngabèi Yasadipura II.

Ing dintên Jumuwah Kliwon, wanci jam 3 siyang tanggal kaping 29 wulan Dulkijah (Bêsar) ing taun Je 1750 (kaping 5 Sèptèmbêr 1823), Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping V murut ing kasidan jati, dados anggènipun jumênêng nata sawêg 3 taun, dumugi surut yuswa 39 taun langkung 9 wulan.

5. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping VI, wiyosan dalêm ing dintên malêm Akat Wage kaping 18 wulan Sapar taun [ta...]

--- 34 ---

[...un] Je 1734 (kaping 26 April 1807), wanci jam 2 dalu, timuripun asma Bandara Radèn Mas Sapardan, lajêng kajumênêngakên Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra Mataram, jumênêng dalêm nata ing dintên Sênèn Kaliwon tanggal kaping 10 wulan Mukaram (Sura) taun Dal 1751 (kaping 15 Sèptèmbêr 1823) misuwuring asma Sinuwuh Banguntapa.

1. Residhèn taksih Hèndrik Magilapri, H. Macgillavrij (wakil).

2. Nuntên komisaris Siwênopên, nama barêstê residhèn, Toean J.A. Van Sevenhoven.

3. Residhèn Hèndrik Magilapri, Toean H. Macgillavrij.

Patih inggih taksih Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

Jaksa inggih taksih Tumênggung Amongpraja I.

Pangulu Sumêmi.

Pujăngga inggih taksih Ngabèi Yasadipura, santun nama Tumênggung Sastranagara.

Ing dintên Kêmis Kaliwon tanggal kaping 18 wulan Dulkijah

--- 35 ---

(Bêsar) taun Jimawal 1757 (kaping 10 Juni 1830) jêngkar saking Surakarta dhatêng Ambon.

Jumênêng dalêm nata dangunipun 6 taun.

Ing dintên Ngahat Pon wanci jam 5 enjing tanggal kaping 12 Rêjêb taun Wawu 1777 Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping VI murut ing kasidan jati, dumugi yuswa 43 taun langkung 6 wulan.

6. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping VII, wiyosan dalêm ing dintên Kêmis Wage tanggal kaping 15 wulan Mukaram (Sura) ing taun Alip 1723 (kaping 28 Juli 1796), timuripun asma Radèn Mas Gusti Malikisalikin, diwasanipun asma Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Purobaya.

Jumênêng dalêm nata ing dintên Sênèn Wage tanggal kaping 22 wulan Dulkijah (Bêsar) ing taun Jimawal 1757 (kaping 15 Juni 1830) misuwuring asma Sinuhun Purobaya.

1. Residhèn Tuwan Komisaris Naus malih taksih

--- 36 ---

ngrangkêp residhèn ing Ngayogyakarta, Toean H. G. Nahuijs.

2. Tuwan Mr. Ye, Ep, pan Nês (wakil), Toean Mr. J. F. Van Nes (Wakil).

3. Nuntên Residhèn Hèndrik Magêlapri malih, Toean H. Mac Gillavrij.

4. Nuntên Residhèn Ridêr Palêk ing Ngayogyakarta makili Residhèn Surakarta, Toean F. G. Valek Wakil.

5. Nuntên Residhèn Yohanês Teodhoris Mayor, Toean F. F. Mayer.

6. Nuntên Residhèn Lodhêwêk Arêtman, Toean C. L. Hartmann.

7. Nuntên Residhèn Mistêr Karêl Hèndrik Baron Dhêgèr, Toean Mr. W.G.E. Barondegeer.

8. Nuntên Residhèn Bankês, lajêng minggah jendral wontên ing Surakarta, Toean H. F. Busschens (Wakil).

9. Katungka rawuhipun Tuwan Komisaris Yan Insk. pan Siwênopên, amranata siti nagari tuwin arta sanêgari, Toean F. N. Nieuwenhuijten.

--- 37 ---

Patih inggih ugi Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, kagêntosan Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat (sumare Jabung, suwau asma Radèn Tumênggung Jayanagara Bupati Sèwu).

Jaksa inggih taksih Tumênggung Amongpraja I, kagêntosan Radèn Tumênggung Amongpraja II kawakilan Radèn Ngabèi Jayaendra pêpatih kapatihan, kagêntosan Ngabèi Jagapraja, sarta Ngabèi Urawan, kagêntosan malih Radèn Tumênggung Amongpraja III (Pasar Kliwon) sarta mawi Kaliwon Radèn Ngabèi Wirayuda.

Pangulu taksih Sumêmi, kagêntosan Dipaningrat, kagêntosan Tapsir Anom (Sumêmi) kagêntosan Tapsir Anom (Amat Muslim).

Pujăngga Radèn Tumênggung Sastranagara, lajêng kagêntosan Radèn Ngabèi Rănggawarsita.

Ing dintên Sênèn Lêgi tanggal kaping 27 wulan Siyam taun Jimakir 1786 (kaping 10 Mei 1858) Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping VII murut ing kasidan jati. Dados anggènipun jumênêng nata dangunipun 29 taun [ta...]

--- 38 ---

[...un] langkung 9 wulan, anggènipun surut dumugi yuswa 63 taun langkung 9 wulan.

7. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping VIII, wiyosan dalêm ing dintên Sênèn Kliwon tanggal kaping 24 wulan Rêjêb ing taun Alip 1715 (kaping 20 April 1789), timuripun asma Radèn Mas Kusèn, diwasanipun asma Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Angabèi.

Jumênêng dalêm nata ing dintên Sênèn Pon tanggal kaping 4 wugan[6] Sawal taun Jimakir 1786 (kaping 17 Mei 1858) misuwuring asma Sinuwun Ngabèi.

1. Residhèn Sêkong, Toean P. C. Schonek.

2. Residhèn Niwênhesên, Toean F. N. Nieuwenhuijzen.

Patih Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat (sumare Jabung).

Jaksa taksih Radèn Tumênggung Amongpraja (Pasar Kliwon) kagêntosan Radèn Tumênggung Amongpraja (Kêndhuruwan) [(Kêndhuruwa...]

--- 39 ---

[...n)] mawi Kaliwon Radèn Ngabèi Yudadipraja.

Pangulu taksih Tapsir Anom.

Pujăngga taksih Radèn Ngabèi Rănggawarsita.

Ing dintên malêm Sêtu Wage tanggal kaping 25 wulan Jumadilakir taun Je 1790 (kaping 28 Dhesembêr 1861) Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping VIII murut ing kasidan jati.

Dados anggènipun jumênêng nata 4 taun, surut dalêm dumugi yuswa 75 taun.

8. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IX, wiyosan dalêm ing dintên Rêbo Kliwon tanggal kaping 7 wulan Rêjêb taun Je 1758 (kaping 22 Dhesèmbêr 1830) timuripun asma Radèn Mas Gusti Duksena, diwasanipun asma Kangjêng Gusti Pangeran Arya Prabuwijaya, lajêng kajumênêngakên Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra Mataram, amarêngi ing dintên Sênèn Pon tanggal kaping 4 wulan Sawal taun [tau...]

--- 40 ---

[...n] Jimakir 1886,[7] (kaping 17 Mei 1858).

Jumênêng dalêm nata ing dintên Sênèn Lêgi tanggal kaping 27 wulan Jumadilakir taun Je 1790 (30 Dhesèmbêr 1861) misuwuring asma Sinuhun Prabuwijaya.

1. Residhèn taksih Niwênhesên, Toean F. N. Nieuwenhuijzen.

2. Nuntên Residhèn En, Dhe, Lamrês pan Torên Burêh, Toean N. D. Lammers van Tooren Burg.

3. Nuntên Residhèn Sutêlip, saking Banyumas, Toean J. P. Zoetelief.

4. Nuntên Residhèn Tobiyas saking Rêmbang, Toean J. H. Tobias.

5. Nuntên Residhèn Kohiniyus, Toean A. A. M. N. Kevchinius.

6. Nuntên Residhèn En, Dhe, Lamrês pan Torês Burêh malih, Toean N. D. Lammers van Tooren Burg.

7. Nuntên Residhèn pan Yekêl, Toean C. A. L. J. Jeekel.

8. Nuntên Residhèn Mistêr We, Pe, A, Matês, Mr. W. P. A. Matthes.

--- 41 ---

9. Nuntên Residhèn A Ye Sêpan, A. J. Spaan.

10. Nuntên Residhèn Oskar Arên Burnabi loce, Toean O. A. Burnabij Lauwtier.

Patih inggih Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, sumare Jabung, kagêntosan Kangjêng Radèn Adipati Sasranagara, ridêring ordhê Nedêrlansên leyo (sumare Manang). Kala rumiyin Ondêr Mayor Radèn Tumênggung Wiryadiningrat bupati pangrêmbe, kagêntosan Radèn Mas Adipati Mangunkusuma, kala rumiyin Radèn Tumênggung Mangunkusuma, bupati pulisi ing Klathèn, kagêntosan Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, opisiring ordhê oranyê nasao, opisiring krun ordhê ing Siyêm (kala rumiyin Radèn Mas Tumênggung Purwadiningrat, bupati kaparak têngên).

Jaksa taksih Radèn Tumênggung Amongpraja (Kêndhuruwan) Radèn Ngabèi Yudadipraja, kagêntosan Radèn Tumênggung Kartanagara (Radèn Tumênggung Cakrawadana bupati Gagatan) kagêntosan Radèn Tumênggung Jaksanagara (Radèn Tumênggung Rajaniti Bupati Gadhing Mataram).

Sarta mawi kaliwon Radèn Ngabèi Mangunpradata.

Radèn Tumênggung Jaksanagara kaundur, namung linintu Kaliwon [Ka...]

--- 42 ---

[...liwon] jaksa kêkalih, Radèn Ngabèi Mangunpradata, Radèn Ngabèi Yasapradata.

Pangulu Mas Pangulu Tapsir Anom, kagêntosan Radèn Pangulu Tapsir Anom.

Pujăngga inggih Radèn Ngabèi Rănggawarsita, lajêng botên wontên pujăngga.

Ing dintên Jumuwah Lêgi tanggal kaping 28 wulan Ruwah taun Je 1822 (kaping 17 Marêt 1893) Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IX murut ing kasidan jati.

Dados anggènipun jumênêng nata dangunipun 33 taun, dumugi yuswa 64 taun langkung sawulan.

9. Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan Pakubuwana Senapati ing Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama ingkang kaping 10, grut krèising ordhê nedêrlansên leyo ridêr grut krèis in dhê ordhê pan oranyê nasao met dhê swardhên, grut krèising konênglêkê ordhê ing nagara Kamboja. Grut krèising krun ordhê ing nagari Siyêm.

--- 43 ---

Ridêr pan dhèn twedhên gradhê twedhê klasê pan dhên dhut bêlêdrak ing nagari Cina. Grut krèis dhèr mèkêlên burêh sêhis ordhê pan dhê wèndhisêkrun, grut krèising ordhê nisan, iptikar ing nagari Tunis. Riddhêr dheirstê klasê dhèr ordhê pan dhèn kimkan ing nagari Anam. Grut krèis militèr ordhê pan onsên hirê Yesus Kristus ing nagari Portugal. Grut krèis pan dhèn kèsêrlêkê ordhê pan dhèn drak ing nagari Anam. Grut krèising ordhê pan dhèn witên olipan ing nagari Siyêm. Grut krèising ordhê pan Leyopol II ing nagari Bèlgi. Grutê erêtekên mèt hetlin dhèr huhstêklasê purkir dhênstên saking republik nagari Ostênrik. Grut krèising konênglêkê ordhê pan dhê sêtèr ing nagari Ansuwan. Grut krèising ordhê pan dhê pulsêtèr ing nagari Swedhên. Grut krèising krun ordhê ing nagari Itali. Grut opisiring ordhê leyopol ing nagari Bèlgi. Grosê goldhênê erênseigên mit dhêm sêtèrên ing nagari Ostênrik. Ridêr twedhê klas mèt dhê sêtèr dhèr ordhê pan pêrdhinstên pan sin migaèl, ing

--- 44 ---

nagari Bèiyêrên. Ridêr twedhê klas mèt dhê sêtèr dhèr ordhê pan dhèn rodhên adhêlar ing nagari Prèisên. Komandhur mèt dhê sêtèr dhèr ordhê pranês yosèp ing nagari Ostênrik. Komandhur irstê klasê mèt dhê sêtèr dhèr ordhê pan Hèndrik dhê leyo ing nagari Brinêswèik. Komandhur dhèr irstêgrad pan dhê dhanêbrohsê ordhê ing nagari Dhènêmarkên, komandhur mèt dhê plak dhèr ordhê pan dhê swartê sêtèr ing nagari Benin. Sarta litênan jendraling wadyabalane Kangjêng Sri Maharaja Putri ing nagara Nèdêrlan, ingkang akadhaton ing nagari Surakarta Adiningrat.

Timuripun asma Radèn Mas Gusti Sayidin Malekul Kusna, wiyosan dalêm ing dintên Kêmis Lêgi tanggal kaping 21 wulan Rêjêb, ing taun Alip 1795 (kaping 29 Nopèmbêr 1866), sarêng yuswa 3 taun, kajumênêngakên Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amangkunagara Sudibya Rajaputra Narendra ing Mataram.

Jumênêng dalêm nata ing dintên Kêmis Wage tanggal kaping 12 wulan Ramêlan (Puwasa) ing taun Je 1822 (kaping 30 Marêt 1893) wuku Madhangkungan masa kasapuluh, [ka...]

--- 45 ---

[...sapuluh,] windu Sêngara.

1. Residhèn taksih Oskar Arên Burnabi Loce, O. A. Burnabij Lautier.

2. Nuntên Residhèn Jonghir El, Teha, Hora Sikama, minggah dados idêlèr, Toean Jhr. L. Th. Hara Siecama.

3. Nuntên Residhèn Pe, Dhê, Pogêl, inggih punika ingkang nyuwun amajêgi kagungan dalêm siti Karanggêdhe sawawêngkonipun, lajêng dipun kèndêli dening kangjêng gupêrmèn, Toean W. de Vogel.

4. Nuntên Residhèn El, Te, ha, Sêneidêr, Toean L. Th. Schneider.

5. Nuntên Residhèn Ge, èp, pan Wik, Toean G. F. Van Wijk.

6. Nuntên Residhèn Solêwin gèlêpkê, Toean E. P. Sllowijn Gelpke.

7. Nuntên Residhèn Harlop, ming, Toean A. J. W. Harloff minggah dados idêlèr namung sakêdhap, lajêng dipun kèndêli dening kangjêng gupêrmèn.

8. Nuntên Residhèn Pan dhê Marêl, Toean Van der Marel.

--- 46 ---

9. Nuntên Residhèn Niwênhèis, Toean J. H. Nieuwenhuijs.

10. Nuntên Residhèn Pan dhêr Yah wiwit nama gupêrnur, nyarêngi adêgipun gupêrnur propinsi tanah Jawi, kangjêng gupêrmèn angadêgakên gupêrnur cacah gangsal. (I. Jawi kilèn, gupêrnur wontên ing Batawi, (II Jawi Têngah, gupêrnur wontên ing Samarang, (III Jawi Wetan, gupêrnur wontên ing Surabaya, dene praja kajawèn kêkalih (IV Gupêrnur Surakarta, (V Gupêrnur Ngayogyakarta, Toean M. B. Van der Jagt.

11. Nuntên Gupêrnur Elêsdhingên, Toean J. J. van Helsdingen.

12. Nuntên Wakil Gupêrnur, Ha. Ha. Dhê kok, Toean H. H. De kock (wakil).

13. Nuntên Gupêrnur Trir, Toean M. J. J. Treur.

14. Nuntên Gupêrnur Ye Bilèpêl, Toean J. Bijleveld.

15. Nuntên Gupêrnur Trir, Toean M. J. J. Treur.

16. Nuntên Gupêrnur Ori, Toean K. J. A. Orie.

17. Nuntên Wakil Gupêrnur Ye, Bilèpêl, Toean J. Bijleveld (Wakil).

--- 47 ---

18. Nuntên Gupêrnur Ori, Toean K. J. A. Orie.

Pêpatih dalêm taksih Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, kagêntosan Kangjêng Radèn Adipati Jayanagara, lajêng kaganjar sêsêbutan pangeran, lajêng asma Kangjêng Pangeran Arya Adipati Jayanagara.

Jaksanipun, nalika pêpatih dalêm taksih Sasradiningratan, apangkat kaliwon cacah kalih, inggih punika nama: Radèn Ngabèi Mangunpradata tuwin Radèn Ngabèi Yasapradata, dene Radèn Ngabèi Mangunpradata lajêng kaingsêr dados kaliwon pamajêgan ing Bayalali, nama Radèn Ngabèi Puspaudyana, lajêng santun nama Radèn Ngabèi Căndradipura. Abdi dalêm kaliwon jaksa wau ingkang satunggal apangkat bupati, ingkang kakarsakakên dados bupati jaksa, bupati pulisi ing Klathèn, Radèn Tumênggung Martanagara, lajêng nama Radèn Tumênggung Jaksanagara, kaliwonipun taksih Radèn Ngabèi Yasapradata, lajêng kagêntosan Radèn Ngabèi Prajamartana, nama Radèn Ngabèi Sasrapradata, salowongipun abdi dalêm bupati jaksa, ingkang kakarsakakên anggêntosi Radèn Ngabèi Sasrapradata wau, lajêng nama Radèn Tumênggung Jaksanagara, lajêng kakarsakakên [ka...]

--- 48 ---

[...karsakakên] dados abdi dalêm bupati nayaka sèwu, nama Radèn Tumênggung Wăngsanagara, nanging taksih nindakakên pandamêlan bupati jaksa, kaliwonipun lajêng kagêntosan Radèn Ngabèi Sastrasuwignya, nama Radèn Ngabèi Jaksadipura (wêgdal punika ingkang jumênêng pêpatih dalêm Kangjêng Pangeran Arya Adipati Jayanagara), Radèn Ngabèi Jaksadipura wau lajêng kakarsakakên dados bupati nayaka sèwu, nama Kangjêng Radèn Mas Tumênggung Mistêr Wăngsanagara, nanging taksih lastari nindakakên dados pangarsanipun pangadilan dalêm pradata agêng.

Pangulu, Kangjêng Radèn Pangulu Tapsir Anom, lajêng kagêntosan Kangjêng Radèn Pangulu Tapsir Anom (nama nunggaksêmi).

Pujăngga sêpên.

Ing dintên Sênèn Lêgi tanggal kaping 1 wulan Mukaram (Sura) taun Je 1870, wanci jam 7 enjing langkung 25 mênit, Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping X wau murut ing kasidan jati.

[Grafik]

Dalêm agêng prabasuyasa karaton Surakarta.

Dados anggènipun jumênêng nata dangunipun 48

--- 49 ---

taun kirang sangang wulan dumugi yuswa 75 taun kirang pitung wulan.

Ing Ngandhap punika Pratelan Kawontênanipun Yêyasan Dalêm para Nata wiwit wontên ing Nagari Dalêm Surakarta Adiningrat.

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping II iyasa:

1. Kadhaton.

2. Jam kapasang ing panggung damêlan ing nagari Inggris, nalika ing taun Walandi 1748, wêlingan nalika wontên ing nagari Kartasura, pambabaripun sampun pindhah ing Surakarta (sapunika sampun wontên ing musiyum, Sriwadari).

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping III iyasa:

a.1. Kadhaton, dipun paringi nama prabasuyasa,

--- 50 ---

salêbêtipun taun Alip 1683.

2. Nalika ambanon capuri kalihan adêgipun kori brajanala (kori gapit) taun Ehe 1684.

3. Adêgipun saka guru masjid agêng taun Wawu 1689.

4. Pambangunipun sitinggil lèr ing taun Alip 1691.

5. Magêr banon kadhaton taun Ehe 1692.

6. Dalêm prabasuyasa kawangun malih taun Jimawal 1693.

7. Pandhapa kadhaton dipun santuni, dene pandhapa ingkang lami kaparingakên Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunagara, taun Wawu 1697.

8. Pandamêlipun kori agêng bètèng Surakarta, taun Jimakir 1698.

9. Panggung sănggabuwana, ing taun Ehe 1708.

10. Larèn pagêr siti toya umbul Pêngging kailèkakên malêbêt ing kadhaton, tau[8]

--- 51 ---

Ehe 1708.

11. Bangsal pangrawit pagêlaran kapindhah mangalèr, ing dintên Jumungah tanggal kaping 9 Rabingulakir taun Jimawal 1709.

12. Pamasangipun banon talês sitinggil lèr, dintên Akat kaping 19 Rabingulakir Jimawal 1709.

13. Ngadêgipun griya bangsal gamêlan sêkatèn, plataran masjid agêng ingkang kidul, taun Wawu 1713.

b. 14. Abdi dalêm prajurit kawan dasa cêmêng anirwèsthi.

15. Abdi dalêm prajurit kawan dasa abrit anirmala.

16. Abdi dalêm dalêm prajurit dorapati, nama jagabraja.

17. Abdi dalêm prajurit carangan (wirautama) kathahipun 125 dêdamêlipun pêdhang akalihan pistul.

18. Ringgit gêdhog salampahan, babonipun ringgit yasan ing Kartasura, abdi dalêm panatah wêwah Cêrmadrana, Cêrmapanatas, Cêrmajaya, Cêrmatruna, punika karsa dalêm, mangun ringgit kartala [karta...]

--- 52 ---

[...la] tanpa kuku kados Bima, saha klana dados kalih, satunggal gusèn, satunggalipun botên gusèn, kanggenipun gêntosan manut punapa lampahanipun, sabên-sabên mêdal salah satunggal tamtu gadhah kadang nama Klana Jayapuspita, wujudipun lanyapan, rambut gendhong, dhuwungan, mênggah yasan dalêm wau dêdêg pangadêgipun taksih dèrèng urut, utawi ribig, têmbungipun padhalangan taksih bajujag, dados kados ringgit purwa, dene ringgit gêdhog ingkang kangge ing padhalangan taksih miturut kados kina, kartala sami ngangge kuku mirib Bima, sarta sadaya ringgit palêmahanipun mawi sastra mungêl nama sarta wandanipun, sarampungipun yasan dalêm wau kaparingan nama Kyai Banjêt ênèm, kala samantên amarêngi taun 1709.

19. Pasanggrahan ing dhusun Ngrantan (sawetan Bacêm).

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping IV iyasa:

--- 53 ---

a. 1. Bangun masjid agêng, taun Ehe 1716, taun Walandi 1789.

2. Adêgipun regol srimanganti lèr, taun 1718, taun Walandi 1719.

3. Pasangipun talês sitinggil kidul, Sênèn kaping 2 Rabingulakir Wawu 1721, taun Walandi 1794 nunggil warsa nanêm uwit waringin kurung sakêmbaran ing alun-alun kidul.

4. Ngadêgipun saka guru dalêm prabasuyasa kawangun malih, ing taun Jimakir 1722, taun Walandi 1795.

5. Rampungipun anggèning andadosi dalêm prabasuyasa, kawangun sarta lajêng kaêpyan kaêcèt, taun Alip 1723, taun Walandi 1796.

6. Kapa, wangun Majapait, ing taun Be 1728, taun Walandi 1802.

7. Gêdhong salèripun prabasuyasa, sarampungipun kaparingan nama dalêm lèr (panêpèn), taun Be 1728, taun Walandi 1802.

--- 54 ---

8. Loji bètèng ing Klathèn, taun Alip 1731, taun Walandi 1805.

9. Ngadêgipun bangsal witana sitinggil kidul, Salasa kaping 3 Bêsar Be 1736 (kaping 9 Januwari 1810).

10. Saka rawa pandhapi agêng kaumpak, marêngi ing dintên Salasa Pon kaping 16 Rabingulakir Alip 1739 (kaping 29 April 1812).

11. Pandhapa agêng ingkang têngah sitinipun dipun dhudhuki lajêng kaurug siti saking Kadipala ing dintên Rêbo kaping 12 Bêsar Alip 1739 (kaping 16 Dhesèmbêr 1812).

12. Bangsal marcukundha, srimanganti wetan dipun dandosi ing dintên Sênèn kaping 13 Rabingulakir Jimawal 1741 (kaping 4 April 1814).

13. Sakiwatêngênipun lèpèn Larangan ingkang mili malêbêt ing kadhaton kabanon, ing dintên Sênèn kaping 1 Siyam taun Je 1742 (kaping 6 Agustus 1815).

[Grafik]

Kori kamandhungan karaton Surakarta.

14. Wiwit pasang talês pandhêmèn kori kamandhungan,

--- 55 ---

ing dintên Sêtu kaping 21 Bêsar Jimakir 1746 (kaping 10 Oktobêr 1819).

15. Pambangunipun pandhapa pamêthelan, ing dintên Salasa kaping 18 Mulud taun Alip 1747 (kaping 4 Januwari 1820).

b. 16. Abdi dalêm prajurit jayèngastra, dêdamêlipun sanjata sadaya, kathahipun 125 kalêbêt mayor upsir tambur sulingipun.

17. Abdi dalêm prajurit tamtama, carangan, dêdamêlipun sanjata waos sulam, pistul pêdhang kathahipun 125 kalêbêt mayor upsir salomprètipun.

a.[9] 18. Klowongan kêndhang tapak asta dalêm (sapunika wontên musiyum Sriwadari).

19. Dhêsthar mawi kuncung (lajêng katulat sadaya tiyang alit, salêbêtipun taun Je 1734).

20. Yasa pasanggrahan ing dhusun Cêmani, salêbêtipun taun Je 1734.

21. Nyudhèt banawi sawetan Bacêm kagêjig mangalèr anjog [a...]

--- 56 ---

[...njog] ing Baturana, lajêng nama lèpèn Gêjigan.

22. Ngingah warak manggèn alun-alun kidul (ngajêng mukminan) sami nunggil taun Je 1734.

Ing nalika Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping IV taksih jumênêng Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom karsa yasa ringgit purwa, babonipun ringgit yasan ing Kartasura, kaparingan nama Kyai Pramukanya, abdi dalêm panatah ingkang kakarsakakên anggarap, nama Găndatruna akalihan Cêrma pangrawit, punika karsa dalêm mangun wandaning ringgit rangkêp-rangkêp, dênawa, wanara, sami mripat satunggal, ringgit lanyapan sami kabucal sangkukipun, sarampungipun yasan dalêm ringgit wau salampahan, kajawi ricikanipun cacah kalih atus iji, saha lajêng kaparingan nama Kyai Mangu, nuju ing taun Ehe 1706 (taun Walandi 1751).[10]

Tumuntên karsa dalêm yasa ringgit malih, babonipun Kyai Pramukanya, sami kawangun kados kagungan dalêm ingkang sampun dados, nanging wêwah Bima mawi makutha, Dasamuka mripat satunggal, wandanipun bêlis, Kumbakarna mripat [mripa...]

--- 57 ---

[...t] satunggal, wănda mêndhung, Sumbadra wănda lêntrêng, Rara Irêng (Subadra ênèm) lastantun lancêng, kala samantên ringgit iyasan ing Surakarta sampun botên mawi sangkala gambar, dene titi mangsanipun sami dipun sêrat nunggil palêmahaning kêkajêngan, amargi sampun wontên ingkang sagêd ngukir sastra wontên ing wacucal, mênggah wandaning ringgit sami mungêl ing palêmahanipun kadosta, ingkang rupak palêmahanipun namung mungêl jênêngan dalêm Arjuna jimat, ingkang wiyar palêmahanipun mungêl nama wănda saha angkaning tahunipun, sarêng sampun dados salampahan, kaparingan nama Kyai Kanyut, wondene kagungan dalêm ringgit purwa Kyai Mangu sarta Kyai Kanyut wau, sarèhning cacahing kawujudan saha wandanipun sami, ingkang kabedakakên namung panyunggingipun busana, Kyai Mangu punika namung kapulas gêmpolipun, limrahing pakêcapan kawastanan pathekan, Kyai Kanyut pamulasipun kaestha ron, sawênèh sêmbagèn, kêmbang tiba, amarêngi ing taun Je 1708 (taun Walandi 1753).[11]

Kaparêng dalêm yasa ringgit purwa malih salampahan, babonipun yasan ringgit ing Kartasura, kajujud sapalêmahan [sa...]

--- 58 ---

[...palêmahan] sarta kawangun dênawa sarta wanara sami mripat satunggal, saha mangun wandaning Arjuna ênèm, kinanthi akalihan kadung, Ăngkawijaya bontit, ugi kawastanan wănda pangantèn, punapa malih yasa wănda Bima gurnat, jaladara wănda kagèt, Krêsna mangu, Bratasena manut wandaning Bima kemawon, saha karsa dalêm yasa dênawa prêpatan sami mawi rasukan, saha mangun wandanipun Petruk, wănda mèsêm, Bagong wănda ngrèngkèl, ugi kawastanan wănda roti, saha yasa putra Ngalêngka botên bokongan. Abdi dalêm panatah ingkang kakarsakakên anggarap: 1. Cêrma Pangrawit, 2. Găndatruna, 3. Cêrmanatas, 4. Cêrmadrana, 5. Cêrmatruna, 6. Cêrmajaya. Kala samantên wiwit wontên awisaning ringgit wacucal purwa sarta gêdhog, kajawi kagungan dalêm sami botên kalilan mawi palêmahan cêmêng, punapa malih botên kalilan adamêl kayon ingkang botên kaisenan bêbujêngan, sarêng sampun dados kaparingan nama Kyai Pramukanya ênèm, ugi kawastanan Kyai Pramukanya ing kadipatèn, kawontênanipun ing sapunika kasêbut ringgit jujut sapisan, ringgit wau lajêng konjuk ingkang sinuhun, dene ringgit Kyai Pramukanya [Pramu...]

--- 59 ---

[...kanya] babonipun kasimpên ing gêdhong sitinggil, nalika punika nuju ing taun Be 1710, taun Walandi 1755.[12]

Ing sajumênêng dalêm nata yasa ringgit purwa, babonipun ringgit Kyai Mangu kajujud satunggal satêngah palêmahan, saha karsa dalêm sadaya ringgit katongan kawangun mawi makutha, sadaya ringgit ingkang mawi wănda dipun wontênakên, dados rangkêp-rangkêp, ringgit dugangan, kadosta: patih bala sabrang, saha kurawa sawatawis ingkang prêlu kangge sami kawontênakên, punapa dene ringgit ricikan, kajawi kayon utawi dêdamêl, sami botên katunggilakên sakothak, kamanggènakên[13] wontên ing kothak sanès, kadosta băngsa ibêr-ibêran, băngsa gêgrêmêtan, sato wana, bêbujêngan toya, pêksi sapanunggilanipun, dênawa dhagêlan, limrahipun winastan dhagêlan (setanan) punapa dene ringgit ricikan, kadosta: gapura, kapal, prampogan, gajah, rata sapanunggilanipun, ingkang sami kangge lampahan tuwin prabotipun ringgit, punika kaklêmpakakên dados sawadhah, kawastanan kothak dhagêlan, sarêng sampun dados yasan dalêm ringgit salampahan wau kaparingan [kaparinga...]

--- 60 ---

[...n] nama Kyai Jimat, nuju ing taun Je 1716, taun Walandi 1761[14]

Kasêbut ing nginggil karsa yasa malih, babonipun Kyai Kanyut, kajujut satunggal satêngah palêmahan, prabotipun ringgit kawangun kados Kyai Jimat, katongan sami ngangge makutha, namung ringgitipun èstri kajujud angungkuli èstrinipun ringgit Kyai Jimat, punika karsa dalêm animbali dhalang ringgit purwa ing dhusun Palar nama Sadăngsa, sagêd nglampahakên topèng, saha kacariyos tatahanipun kalêbêt prayogi, enggal panggarapipun, sadhatêngipun ing nagari, kapriksa tatahanipun inggih prayogi yêktos, nanging taksih dèrèng sami katimbang kalihan abdi dalêm panatah: 1. Cêrma pangrawit, 2. Găndatruna, 3. Cêrmajaya, ewadene sarèhning kala samantên băngsa Jawi taksih pitados sangêt dhatêng gugon tuhon, tukang panatah utawi dhalang awis purun natah ringgit Bathara Guru, sabab ajrih bokmanawi kenging halat, manawi wontên ingkang purun damêl ringgit Bathara Guru wau, ewahanipun atilar muwat ngantos 10 utawi 12 reyal, măngka dhalang ing Palar Sadăngsa punika kadugi damêl, milanipun [milani...]

--- 61 ---

[...pun] lajêng kakarsakakên natah ringgit Bathara Guru jujudan, wănda krêna,[15] saha kakarsakakên anggarap yasan dalêm ringgit purwa wau, sarêng sampun dados salampahan cacahing ringgit kajawi ricikan sarta dhagêlan: 202 iji, lajêng kaparingan nama Kyai Kadung, anuju ing taun Alip 1721, ing taun Walandi 1766.[16]

Ing sadadosipun ringgit kagungan dalêm Kyai Kadung, prayogining wêwangunan saha sagêdipun katingal sèbêtan, punika aggawokakên, dene ringgit jujudan katingal turut kados ringgit dèrèng kajujud, milanipun putra santana dalêm utawi prayagung wadana sêsaminipun ing pundi-pundi ingkang yasa ringgit purwa jujudan sami mirit Kyai Kadung, nanging botên wontên ingkang sagêd mirit prayogi utawi sèbêtanipun, sadaya ringgit jujudan kêjawi Kyai Kadung ringgitipun èstri lajêng katingal kinggilên dêdêg, namung Kangjêng Pangeran Arya Singasari sapisan yasa ringgit purwa taksih miturut babonipun ringgit ing Kartasura, dênawa wanan mripat kalih sarta para abdi dalêm dhalang ing kasêpuhan inggih taksih mirib wandanipun Kyai Pramukanya, ingkang kasimpên ing gêdhong sitinggil, dene abdi dalêm dhalang ing kadipatèn damêlanipun ringgit purwa mirib wandanipun Kyai [Kya...]

--- 62 ---

[...i] Kadung utawi Kyai Kanyut, dênawa wanara sami mripat satunggal, katêlah dumugi ing sapunika tiyang damêl ringgit ingkang dêdêg pangadêgipun dèrèng kajujud, kawastanan sami kalihan ringgit padhalangan, mênggah para putra sêntana utawi abdi dalêm ingkang sami damêl ringgit purwa, gurunipun inggih kathah ingkang tatahanipun dhalang Sadăngsa ing dhusun Palar wau.

Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 4 yasa ringgit gêdhog, babonipun Kyai Banjêt, nanging kadamêl ribig, ringgitipun èstri gêlungipun kawangun beda akalihan nêlungipun[17] ringgit purwa, wujuding ringgit panggung kiwa têngên kadamêl rangkêp-rangkêp, sarta katonganipun tanpa makutha, namung ngangge jamang kagêlung warni-warni, sarêng dados kaparingan nama Kyai Dewa Katong, nuju taun 1724.

Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom ingkang kaping 3 yasa ringgit lampahan Rama, babonipun mêndhêt saking ringgit jujudan kapisan, kajujud malih kalih palêmahan, dados langkung saking ukuranipun Kyai Mathu,[18] kawujudaning ringgit mirit awit saking cariyosing Sêrat Arjuna Sasrabau, sarta Lokapala, dumugi cariyosipun Prabu [Pra...]

--- 63 ---

[...bu] Rama Wijaya sapanunggilanipun para ratu ing Ngayodya, dados botên kawoworan ringgit cariyosipun jaman purwa, dene Dasamuka Kumbakarna sawadya punggawanipun sami mripat satunggal tanganipun kalih, Prabu Rama Wijaya saha Lêksmana mawi salendhang, wandanipun mirit Krêsna utawi Arjuna, èstrèn garwanipun ratu sami mawi makutha, wanara Subali Sugriwa, mawi gêlung sapit urang, sarêng sampun jumênêng ratu ing Guwa Kiskêndha lajêng mawi makutha, sadaya wanara punggawa sabalanipun sami mripat satunggal, punika wiwitipun wontên prampogan kêthèk, utawi pundi baris ingkang bidhal prampoganipun ugi sontan-santun, gancaring lampahanipun amêthik saking cariyosipun Sêrat Lokapala sapiturutipun, namung wêwah Sêmar, Nala Garèng, Petruk, utawi Sêmar Bagong pundi ingkang kangge sami tumut Prabu Rama Wijaya utawi tumut sanèsipun punapa ingkang dados jêjêring lampahan, ing nalika punika nuju ing taun 1728.

Kacariyos Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping 4 ing Surakarta wiwit kala taksih jumênêng Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anèm sampun kathah yasan dalêm awarni-warni, saha dumugi sapunika yasan [ya...]

--- 64 ---

[...san] dalêm wau kalêbêt pêpilihanipun para ingkang sampun angyêktosi, kados ta: mênawi băngsa dêdamêl waos, dhuwung, sabên damêlanipun êmpu Brajaguna, ringgit wau wacucal purwa utawi ringgit gêdhog, damêlanipun abdi dalêm panatah Găndatruna utawi Cêrma pangrawit, saha kacariyos Kangjêng Susuhunan wau pralêbda dhatêng langêning praja, kadosta: anganggit lampahaning ringgit purwa saha ringgit gêdhog, sarta sagêd andhalang, sampun anêtêpi prêlunipun, kados ingkang sampun kasêbut ugêring padhalangan, wiwit kala samantên salêbêting nagari Surakarta dhalang manawi ngringgit beda-beda patrapipun, manawi ngringgit wontên ing lêbêt karaton wiwit găngsa mungêl lajêng jêjêr kemawon, manawi dhalang ngringgit wontên dalêmipun para putra santana dalêm sapangandhap dumugi para abdi dalêm agêng alit kêdah mawi talu rumiyin, lajêng mungêl gêndhing jêjêring ringgit, manawi dhalang katanggap para abdi dalêm, sudagar utawi pangindhung kêdah mawi talu utawi dipun susuli rumiyin, ingkang katêmbungakên mucuki punika ing sadèrèngipun dhalang wiwit jêjêr lampahaning ringgit, anak utawi rencangipun dhalang salah satunggal anglampahakên ringgit, adêganipun [adêgani...]

--- 65 ---

[...pun] bambang kalihan pandhita kemawon, dumugi prangipun bambang mêngsah dênawa lajêng bibar, sabibaring pucukan wau dhalang lajêng wiwit angringgit, jêjêr punapa badhe lampahan panêdhanipun ingkang nanggap, wondene ing sakawitipun karsa dalêm yasa ringgit Kyai Mangu, dumugi yasan dalêm ringgit Kyai Kadung pêpak sadaya wandaning ringgit, ingkang pancèn gadhah wănda rangkêp utawi lămba, kados ingkang kapratelakakên ing ngandhap punika:

Ringgit ingkang kasumping ing panggungan kiwa têngên sarta ingkang botên kasumping ingkang sami gadhah wănda kados ta: Arjuna wandanipun gangsal kalêbêt kinanthi, nanging ingkang kagêm karaton namung sakawan, Jimat, Mangu, Kanyut, sarta Malatsih, manggèn panggungan têngên (pamade).

Abimanyu, Ăngkawijaya wandanipun kalih: pangantèn sarta bontit, panggungan kiwa.

Narayana wandanipun kalih: gêblag sarta sêmbada, panggungan kiwa.

Karna, wandanipun satunggal, blèdru, panggungan kiwa.

Krêsna, wandanipun tiga: gêndrèh, rondhon, mangu, panggungan têngên.

--- 66 ---

Kurupati, Suyudana, wandanipun kalih: jangkung sarta jaka, panggungan kiwa.

Kakrasana, Baladewa nèm, wandanipun kalih: kilat sarta sêmbada, panggungan kiwa.

Kumbakarna, dênawa raton, wandanipun tiga: barong, macan, mripat kalih, sarta mêndhung, mripat satunggal, panggungan kiwa.

Dasamuka, wandanipun kalih: bugis, mripat kalih, sarta bêlis, mripat satunggal, panggungan kiwa.

Sikandhi = Srikandhi, wandanipun kalih: golèng sarta patrêm, panggungan têngên.

Sêtyaki, wandanipun tiga: mimis, wisuna, sarta kakik,[19] panggungan kiwa.

Sămba, wandanipun tiga: sêmbada, banjêt, bontit, panggungan kiwa.

Sumbadra, wănda gangsal: rangkung, lêntrêng, lancêng, jinêm, patrêm, panggungan têngên.

Pamade, wănda sakawan: pangasih, pangawe, kadung, kinanthi, panggungan têngên.

Yudhisthira, wănda kalih: puthut, panuksma, panggungan têngên.

--- 67 ---

Bathara Guru, wănda kalih: arca, karna, botên kasumping.

Gathutkaca, wandanipun sakawan: guntur, kilat, thathit, gêlap, panggungan têngên.

Baladewa, wandanipun sakawan: gègèr, kagèt, sêmbada, paripêksa, panggungan kiwa.

Bima, wandanipun sakawan, mimis, lindhu, panon lintang, sarta gurnat, panggungan têngên.

Boma warni: 2: gusèn sarta alus, panggungan kiwa.

Bambang wănda: 2: miling, padhasih, panggungan kiwa.

Sêmar kanthi Bagong, wandanipun, brêbês, mêndhung. Manawi kanthi Nala Garèng Petruk, wandanipun ginuk sarta dhukun, botên kasumping.

Petruk, wandanipun tiga: jlêgong, jamblang sarta mèsêm, botên kasumping.

Bagong, wandanipun tiga: gilut, gêmbor, sarta ngrèngkèl[20] utawi roti, botên kasumping.

Kajawi kasêbut ing nginggil punika ugi taksih wontên wandaning ringgit warni-warni, ingkang namung saking pikajêngipun dhalang utawi damêl piyambak, dados nama morgan, ananging sarèhning mrojol saking paugêran ingkang sampun kagêm ing

--- 68 ---

karaton, milanipun botên kacariyosakên ing pratelan punika.

Ing saantawis taun laminipun, jumênêng dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping IV kagungan dalêm ringgit purwa kalih lampahan:

1. Kyai Mangu, kaparingakên ingkang putra Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Kusumayuda, 2. Kyai Kanyut, dhatêng ingkang putra, Kangjêng Pangeran Arya Natapura, kagungan dalêm ringgit Kyai Pramukanya ênèm kagêm padintênan.

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping V.

1. Ngadêgipun kagungan dalêm bangsal agêng sakidulipun pandhapa, rampungipun panggarap kaparingan nama pandhapa ijêm, amargi cètipun ijêm, ing dintên Salasa Kliwon kaping 27 Rêjêb, taun Je 1750 (kaping 8 April 1823).

2. Dhuwung agêng dhapur warungsari luk tiga wêlas, tangguh damêlanipun êmpu Brajaguna, anggènipun abdi dalêm mantri pambêlah baita, kangge nanggulangi [nanggu...]

--- 69 ---

[...langi] bêbaya.

3. Canthik baita nama Kyai Rajamala cacah 2 iji (anggènipun yasa nalika taksih jumênêng Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom, sapunika wontên musiyum Sriwadari).

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping VI iyasa:

a. 1. Gêbyog kawanaring dalêm prabasuyasa, kaparênging karsa dalêm kabikak, lajêng kapindhah kapasang wontên pananggap ingkang kilèn, mujur mangidul, dados patanèn majêng mangetan (wangun dalêm prabasuyasa majêng mangetan) ing dintên Rêbo Kliwon kaping 19 Sawal taun Dal 1751 (16 Juni 1824).

2. Palênggahan bangku inggil, sangandhapipun suku kagêm lênggah miyos siniwaka sabên dintên Sênèn saha Kêmis wontên pandhapa, ing dintên Kêmis kaping 6 Sapar Be 1752 (kaping 30 Sèptèmbêr 1824) dene palênggahan dalêm ingkang lami kadhawuhan nyanggarakên.

--- 70 ---

3. Ngêtrapakên panunggul mustaka masjid agêng, ingkang risak jalaran kasambêr gêlap, ing dintên Jumuwah Wage kaping 16 Dulkangidah Alip 1755 (kaping 30 Mei 1828).

4. Sampeyan Dalêm dipun aturi kangjêng tuwan residhèn têdhak dhumatêng salèr kilèning margi prapatan ing Gladhag, mariksani pamasangipun talês banon grija ing dintên Sênèn kaping 4 Sawal Jimawal 1757 (kaping 29 Marêt 1830).

b. 5. Abdi dalêm prajurit, nama jagapraja kathahipun 125 kalêbêt mayor upsir tambur sulingipun.

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping VII iyasa:

1. Nampèni dhawuhipun kangjêng tuwan ingkang wicaksana guprênur jendral ing Batawi, kadhawuhan dandosi masjid ing Dêmak ingkang risak kalih kangjêng sultan ing Ngayugyakarta inggih dipun dhawuhi sami rukun andandosi, kangjêng guprêmèn maringi arta panjurung, ing dintên Akat kaping 25

--- 71 ---

Jumadilawal, Jimakir 1770 (kaping 3 Juni 1842).

2. Anyantuni tratag pagêlaran, Kêmis Lêgi kaping 4 Sura Jimawal 1713[21] (kaping 23 Januwari 1845).

3. Andandosi masjid agêng ingkang anjênêngi pêpatih dalêm saha abdi dalêm wadana kliwon sapangandhap, ing dintên Sênèn Kaliwon kaping 27 Sura Alip 1779 (kaping 2 Dhesèmbêr 1850).

4. Anyantuni griya ing sitinggil kidul, ingkang jênêngi pêpatih dalêm, saha abdi dalêm wadana kliwon sapangandhap, ing dintên Salasa Lêgi kaping 27 Ruwah Ehe 1780 (kaping 15 Juni 1852).

5. Adêgipun surambi masjid agêng, ingkang anjênêngi para kangjêng pangeran putra santana dalêm, Mangkunagaran, pêpatih dalêm, wadana kliwon sapangandhap, ing dintên Kêmis Wage kaping 19 Bêsar Be 1784 (kaping 21 Agustus 1856).

6. Pasang mustaka masjid agêng brumbunganipun mas, wawrat 192 ringgit, ing nginggilipun panunggul gêlas, [gêla...]

--- 72 ---

[...s,] ingkang jênêngi kangjêng pangeran putra santana dalêm, tuwin Mangkunagaran, pêpatih dalêm, wadana kliwon, panèwu mantri jawi lêbêt, ing dintên Sêtu Pon, kaping 10 Mulud Wawu 1785 (kaping 8 Nopèmbêr 1856).

7. Pasanggrahan ing Têgalgănda.

Ing sajumênêng dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 7 sarèhning kagungan dalêm ringgit Kyai Mangu, Kyai Kanyut, sampun kaparingakên dhatêng Kangjêng Gusti Pangeran Arya Kusumayuda, kalihan Kangjêng Pangeran Arya Natapura, ingkang kagêm padintênan ing lêbêt karaton, kagungan dalêm ringgit wau risak, karsa dalêm lajêng yasa ringgit purwa, babonipun Kyai Pramukanya sêpuh, kajujud sasigar palêmahan, wandanipun ringgit namung kagêm kalih, dados namung rangkêp kemawon, botên jangkêpi cacahing ringgit ingkang sami wontên wandanipun, sarêng sampun dados salampahan, lajêng kagêm padintênan, wondene manawi wontên pasamuwan, ingkang kakarsakakên andhalang putra santana dalêm ingkang kagêm, manawi ringgit purwa Kyai Kadung, manawi ringgit gêdhog Kyai Dewakatong.

--- 73 ---

Tumuntên ingkang sinuhun kangjêng susuhunan yasa ringgit gêdhog, wandanipun mirit padhalangan saha dêdêg pangadêgipun ugi bajujag, sarêng sampun jangkêp salampahan, lajêng katamtokakên kagêmipun, ingkang mêsthi sabên malêm Anggara Kasih (Salasa Kliwon), mênggah yasan dalêm ringgit purwa, ringgit gêdhog wau, sarèhning abdi dalêm panatah Cêrma pangrawit, sarta Găndatruna sampun sami ajal, sanajan ing palêmahan sami katêngêran sastra mungêl, jênêngan dalêm, krêsna: mangu, utawi sanèsipun ringgit bêbukaning ciri inggih jênêngan dalêm, dados sami kalihan ringgit yasan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 4, ewadene ukêling tatahanipun beda kalihan ringgit damêlanipun Cêrma Pangrawit tuwin Găndatruna.

Pratelan wandaning ringgit utawi patrapipun punika, mêthik saking Sêrat Ugêr Padhalangan ingkang kagêm ing karaton Surakarta, saha ingkang sampun kagêlarakên dening pahêman Radyapustaka.

Wondene pamêthik kula nalika tanggal kaping 20 Rabingulakir warsa Je 1854 utawi kaping 30 Nopèmbêr, [Nopè...]

--- 74 ---

[...mbêr,] 1923.

Murit Dhalang Radyapustaka:

Hagnyaduta

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping VIII iyasa:

1. Dhatêngipun wêlingan dalêm kareta Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping VII (dados Sampeyan Dalêm P.B. VII botên amêningi) kareta wau damêlan saking nagari Walandi, saprabotipun pakeyan kapal wolu mawi puredhêr rêgi f. 30.000, kagungan dalêm kareta wau lajêng kaparingan nama Kyai Garudha Kancana, ing dintên Sêtu Kliwon kaping 2 Siyam Ehe 1788 (kaping 24 Marêt 1860).

2. Sampeyan dalêm utusan nyantuni sela maejan pasareanipun ingkang garwa sumare wontên astana Lawiyan, ing suwau sêratanipun mungêl, Bandara Radèn Ayu Adipati Angabèi, dipun [dipu...]

--- 75 ---

[...n] santuni mungêl, pasarean dalêm Kangjêng Ratu Pakubuwana, pramèswari dalêm Sampeyan Dalêm kaping VIII ing dintên Akat kaping 21 Mulud Jimawal 1789 (kaping 7 Oktobêr 1860).

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping IX iyasa:

1. Mulyakakên kagungan dalêm panggung sănggabuwana ingkang sami bênthèt, jalaran saking lindhu agêng ing dintên Rêbo Pon kaping 7 Sapar Je 1798 (kaping 19 Mèi 1869).

2. Kagungan dalêm gamêlan sakatèn alit, wiwit kaungêlakên wontên pagongan plataran masjid agêng ingkang lèr, dene kagungan dalêm gamêlan sakatèn agêng botên ewah wontên pagongan ingkang kidul, kaungêlakên gêntosan ing dintên Salasa kaping 6 wulan Mulud taun Dal 1807 (kaping 17 Marêt 1878).

3. Ngadêgipun saka tosan paningrat saubêngipun pandhapa ing dintên Jumuwah Pon kaping 17 Rêjêb [Rê...]

--- 76 ---

[...jêb] taun Wawu 1809, kaping 25 Juni 1880.

4. Ngadêgipun kagungan dalêm malige, sawetan pandhapa sasanasewaka, ing dintên Jumuwah kaping 19 Rabingulakir taun Alip 1811 (kaping 10 Marêt 1882).

5. Yasa malige kagêm supit dalêm Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom, kaparingan nama maderêngga, salêbêtipun taun Alip 1811, taun Walandi 1881.

6. Pasanggrahan ing Langênarja.

7. Pasanggrahan ing Parangjara.

8. Dandang nama Kyai Tambur kagêm bêthak sabên taun Dal.

Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping X iyasa, saha mulyakakên, tuwin sanès-sanèsipun kados ing ngandhap punika:

1. Dhatêngipun titihan dalêm kareta Kyai Garudha Kancana ingkang radi risak praosipun sarta kaêcèt, kadandosakên dhumatêng nagari Walandi, [Wala...]

--- 77 ---

[...ndi,] ing dintên Jumuwah tanggal kaping 2 wulan Jumadilawal, taun Jimakir 1826.

2. Wiwit anyobi urubipun kagungan dalêm dilah èlèktris, ingkang wontên ing madusuka, ing dintên malêm Sêtu tanggal kaping 10 wulan Sura taun Be 1832.

3. Ing pandhapa paningrat saha ing ăndrawina jobinipun sami dipun santuni marmêr pêthak, ing dintên Sêtu tanggal kaping 14 wulan Bêsar taun Be 1832.

4. Abdi dalêm prajurit lêbêt sadaya, wiwit kolonèl komandhan dumugi manskap sami kadhawuhan sowan, prêlu kaparingan gadhuhan nyamat wêlingan dalêm saking Tuwan Pan Arkên, dhapur krun, ingkang kolonèl komandhan, mawi intên dhasar mas, litnan kolonèl dumugi mayor dhasar mas tanpa intên, rit mistêr, kaptin, silih asih (mas kalihan salaka), opsir dhasar salaka, ondêr opsir sapangandhap amung saking mamas, ing dintên Rêbo tanggal kaping 7 wulan Mulud, taun Wawu 1833.

--- 78 ---

5. Wiwitipun nalêsi banon baluwarti kadhaton, wiwit sawetan pagêlaran (sasanasumewa) mangetan, menggok mangidul sawetan taman carangan, sarta ingkang kilèn salèr ngabean mangilèn, menggok mangidul sawetan Adiwijayan, ing dintên Sênèn tanggal kaping 23 wulan Jumadilawal taun Wawu 1833.

6. Ngadêgipun kori butulan baluwarti ingkang kidul kilèn sawetan dalêm Adiwijayan, ing dintên Kêmis tanggal kaping 24 wulan Sapar taun Ehe 1836.

7. Ngadêgipun kagungan dalêm kori butulan sakidul wetan kampung Sarangan,[22] timbanganipun kori butulan ingkang kilèn, ing dintên Sênèn tanggal kaping 30 wulan Rêjêb, taun Jimawal 1837.

8. Ambangun kori paran karsa ing dintên Sênèn tanggal kaping 23 wulan Jumadilakir taun Dal 1839.

9. Rampungipun anggèning andandosi brak pajagènipun prajurit drahgundêr sakilènipun kori

--- 79 ---

brak brajanala lèr, ing dintên Kêmis tanggal kaping 28 wulan Jumadilakir taun Be 1840.

10. Rampungipun yasan dalêm griya sakolahan sawetaning kori brajanala lèr (pamulangan Kasatriyan) pambikakipun dipun jênêngi ing Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan, Kangjêng Tuwan Residhèn G.F. Van Wijk, Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Aria Mangkunagara, para bandara kangjêng pangeran putra santana pêpatih dalêm Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, para bupati jawi lêbêt tuwin para tuwan-tuwan ing dintên Salasa tanggal kaping 27 wulan Sawal taun Be 1840.

11. Kaparênging karsa dalêm, ing kantor kapilihan kaparingan nama kantor Marduyaknya, ing kantor Kanitèn, kaparingan nama kantor Kridhaardana, gêdhong sakidul sasana parasêdya kaparingan nama Panti Winangun, gêdhong minuman kaparingan nama Drawisana, gêdhong kan kaparingan nama Kridhawaya, gêdhong kêmasan kaparingan nama Wuryareka,

--- 80 ---

gêdhong gêrji, kaparingan nama Mardiwastra, gêdhong koki kaparingan nama Rêksa Sunggata, masjid Suranatan panêpèn, kaparingan nama Pudyasana, Masjid Suranatan jawi kaparingan nama Paramasana, kori talangpatèn kaparingan nama Rêksadwara, ing dintên Kêmis tanggal kaping 18 wulan Mulud taun Jimakir 1842.

12. Kagungan dalêm Masjid Pudyasana kapindhah mangilèn dhumatêng tênunan saêlèr kilèn bandêngan, nama lastari Masjid Pudyasana, ing dintên Kêmis tanggal kaping 9 wulan Rabingulakir taun Jimakir 1842.

13. Rampungipun yasan dalêm, dalêm ing Pakubuwanan, sakidul prabasuyasa, lajêng kaparingan nama dalêm sasana dayinta, ing dintên Rêbo tanggal kaping 15 wulan Siyam, taun Jimawal 1845.

14. Pambangunipun pandhapa ăndrawina, sakanipun kainggilakên, nginggil kaêpyan kaêcèt, ing dintên Salasa tanggal kaping 20 wulan Dulkangidah taun Alip 1851.

15. Pambikakipun yasan dalêm sakolahan Pamardi Putri sakidul Ngabeyan (ingkang suwau nama Endra [E...]

--- 81 ---

[...ndra] Gupita) ing dintên Kêmis tanggal kaping 2 wulan Sapar taun Wawu 1857.

16. Kaparênging karsa dalêm:

1. Kantor kabinèt, kaparingan nama Sitaradya.

2. Kantor Komtabilitit, kaparingan nama Panti Wardaya.

3. Kantor Parimatan, kaparingan nama Măndrasana.

4. Kantor têtumbas, kaparingan nama Balekarta.

5. Kantor pangasilan, kaparingan nama Kridha Budaya.

6. Kantor kas lêstari, kaparingan nama Rêksa Ardana.

7. Kantor paprentahan, kaparingan nama Bale Krêtarta.

8. Kantor ingkang ngêdalakên balănja, kaparingan nama Pantiwilasa.

Ing dintên Saptu tanggal kaping 23 wulan Ruwah taun Wawu 1857.

--- 82 ---

17. Ngadêgipun ing dalêm prabasuyasa pasarean dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IX, ing ardi Mêrak Imagiri, ing dintên Salasa tanggal kaping 16 wulan Ruwah taun Be 1824.

18. Angêtrapakên mustaka pasarean dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IX ing Imagiri (ardi Mêrak) ing dintên Saptu tanggal kaping 26 wulan Ruwah taun Jimakir 1826.

19. Rampungipun anggèning nyantuni wangunipun kagungan dalêm masjid agêng, ingkang suwau payonipun wangun griya limasan, sapunika kasantunan botên mawi payon, namung tembok ing nginggil kaêbuh, mawi rêrênggan kados gapura tanah Ngarab, ing dintên Salasa tanggal kaping 6 wulan Mulud, taun Dal 1831.

20. Ngadêgipun ing dalêm prabasuyasa pasarean dalêm ing Kutha Gêdhe ingkang mêntas kabêsmèn, ing dintên Jumungah tanggal kaping 14 wulan Rabingulakir, taun Wawu 1833.

--- 83 ---

21. Kagungan dalêm tratag ing sitinggil lèr dipun santuni wangun kampung mujur mangidul balungan sarta sakanipun sami tosan sadaya, payonipun sirap nama asbès, sakanipun tosan wolu, sakawan sisih, plaponipun sèng sêkaran, ing dintên Saptu tanggal kaping 11 wulan Sawal, taun Alip 1835 (sapunika nama bangsal sewayana).

22. Kagungan dalêm bangsal manguntur tangkil ing sitinggil lèr kainggahakên kalihan kagungan dalêm bangsal witana ugi kainggahakên baturipun, ing dintên Sênèn tanggal kaping 24 wulan Bêsar, taun Alip 1835.

23. Pamasangipun sêkaran pasarean dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Minulya Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IX ing Imagiri, ing dintên Akat tanggal kaping 14 wulan Jumadilakir, taun Ehe 1836.

24. Pamasangipun sêkaran pasarean dalêm Kangjêng Ratu Pakubuwana, pramèswari dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana [Pakubuwa...]

--- 84 ---

[...na] ingkang kaping IX, sumare wontên ing Imagiri, ing dintên Sêtu tanggal kaping 23 wulan Sawal, taun Jimawal 1837.

25. Ngadêgipun yasan dalêm masjid ing Ngèksipurna (Pêngging) ing dintên Salasa tanggal kaping 14 wulan Jumadilakir, taun Je 1838.

26. Ngadêgipun pambanguning dalêm pasarean ing Sela, ing dintên Saptu tanggal kaping 16 wulan Siyam, taun Dal 1839.

27. Kagungan dalêm bangsal pangrawit kainggilakên baturipun, katègêl, ing dintên Salasa tanggal kaping 30 wulan Bêsar, taun Jimakir 1842.

28. Ngêtrapakên mustaka masjid agêng, wêwangunipun santun botên mawi êmas, wêlingan saking Eropah, ingkang dipun angge tosan pêthak, ing dintên Saptu tanggal kaping 21 wulan Ruwah, taun Alip 1843.

[Grafik]

Bangsal sasana sumewa (pagêlaran) karaton Surakarta.

29. Rampungipun anggèning andandosi tratag pagêlaran (sasana sumewa) baturipun kainggilakên satunggal satêngah mètêr, kaplêstèr têngah katègêl, balungan tosan kaêpyan plapon [pla...]

--- 85 ---

[...pon] cagakipun banon (pilar) cacah 48 iji minăngka pêpèngêt yuswa dalêm nalika sawêg yuswa 48 taun, ing dintên Kêmis tanggal kaping 9 wulan Mulud, taun Ehe 1844.

30. Ngadêgipun pringgitan kalihan èmpèr jagasatru dalêm prabasuyasa pasarean dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping IX saha bangsal sawetan balumbang Sultan Agungan, ing dintên Kêmis tanggal kaping 14 wulan Rabingulakir, taun Ehe 1844.

31. Pambikakipun yasan dalêm karêtêg tosan ing Bacêm mawi dipun jênêngi Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan, kangjêng tuwan residhèn, Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara, para bandara kangjêng pangeran putra santana, pêpatih dalêm Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, riya nginggil, para bupati jawi lêbêt, tuwin para tuwan-tuwan, ing dintên Jumuwah tanggal kaping 24 wulan Sapar, taun Jimawal 1845.

32. Rampungipun yasan dalêm griya sakolahan Mambangul [Mambangu...]

--- 86 ---

[...l] Ngulum sakidul masjid agêng, lajêng wiwit dipun angge sakolahan, mawi dipun jênêngi para bandara kangjêng pangeran putra sêntana, pêpatih dalêm, Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, abdi dalêm pangulu, para bupati jawi lêbêt, ing dintên Saptu tanggal kaping 4 wulan Rabingulakir, taun Jimawal 1845.

33. Ngadêgipun pakêmpalan para santana dalêm kaparingan nama Narpawandawa, ing dintên Sênèn tanggal kaping 23 wulan Rêjêb, taun Jimawal 1845.

34. Amulyakakên nyantuni sirap cungkup pasarean ing Sultan Agungan Imagiri, ing dintên Kêmis tanggal kaping 19 wulan Rabingulakir, taun Je 1854.

35. Karêtêg ing gladhag dipun santuni buh plêmpêng, marginipun ingkang mangidul dhumatêng alun-alun kawiyarakên, ing dintên Sênèn tanggal kaping 18 wulan Dulkangidah, taun Be 1856.

[Grafik]

Gambar mênara Masjid Agêng Surakarta.

36. Adêgipun kagungan dalêm ing dalêm prabasana (karaton kilèn) ing taun Wawu 1857.

--- 87 ---

utawi taun Walandi 1927.

37. Griya rad nagari (sindhikara) ing taun Wawu 1841, utawi taun Walandi 1911.

38. Kagungan dalêm bangsal pasowananipun abdi dalêm prajurit (marcukundha) kamulyakakên ing taun Wawu 1849, utawi taun Walandi 1919.

39. Adêgipun gapura ing gladhag ing taun Ehe 1760, utawi taun Walandi 1930 minăngka pisungsung tăndha kaurmatanipun para băngsa Eropah ingkang manggèn gêgriya ing bawah Surakarta, konjuk Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Wicaksana Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping X, amarêngi tingalan dalêm têtêp yuswa 64 taun, ing dintên Kêmis Lêgi tanggal kaping 21 wulan Rêjêb, ing taun Alip 1859 utawi kaping 3 Januwari 1929.

40. Nunggil taun kasêbut nginggil, sakiwatêngênipun gapura wau kawêwahan rêca sakêmbaran, wangun pandhita yaksa kalang kinantang, ing ngajêng asli saking dhusun Pandhansimping (Klathèn) saha sakiwatêngênipun [saki...]

--- 88 ---

[...watêngênipun] margi ing gladhag, ingkang suwau pêkên lajêng kawangun dados patamanan.

41. Adêgipun kantor băndha lumaksa ing taun Dal 1847, utawi taun Walandi 1917.

42. Adêgipun kantor Radyapustaka nalika kaping 27 wulan Sura taun Jimawal 1829 (kaping 7 Juni 1899).

43. Adêgipun musium ing dintên Rêbo Paing tanggal kaping 22 wulan Sura, taun Alip 1843 (kaping 1 Januwari 1913).

44. Adêgipun griya miskis (wangkung) ing taun Dal 1839 (taun Walandi 1910).

45. Bangsal kagêm lênggah wontên ing Kampungsèwu, nalika têdhak mariksani patilasan padalêmanipun Kangjêng Gusti Pangeran Arya Amangkubumi kaping I (Kangjêng Sinuhun Sultan ing Ngayugyakarta kaping I) patilasan padalêman wau dados patirakatan, kathah ingkang mastani kajêng pamrih, nalika taun Wawu 1865 (taun Walandi 1935).

[Grafik]

Gapurendra ing Gadhing Surakarta iyasan dalêm sawarga Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping X.

46. Pambikakipun gapura ing Pêkên Gadhing nama Gapurendra, ing dintên Rêbo kaping 23 wulan Rabingulakir,

--- 89 ---

taun Jimawal 1869 (kaping 22 Juni 1938).

47. Pambikakipun gapura ing Pêkên Slompretan saha ing Bathangan, nalika dintên Rêbo Paing tanggal kaping 17 wulan Sura taun Je 1870. (kaping 8 Marêt 1939).

Anyarêngi hajat dalêm wilujêngan 200 taun jumênêngipun nagari dalêm ing Surakarta Adiningrat, pangêpangipun hajat wontên ing surambi dalêm.

Nuwun, yasan dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping X punika salong taksih wontên ingkang dèrèng kalêbêt ing buku pangèngêt-èngêt punika.

Cariyos Wiwit Wontênipun Abdi Dalêm Bupati Nayaka, saha Abdi Dalêm Kaparak Sêsaminipun.

Kula nuwun, sanadyan kathah namaning gêgolonganipun abdi dalêm, langkung malih ing wêkdal jaman sapunika katambahan golong-golongan enggal, namung komisi [ko...]

--- 90 ---

[...misi] sagêdipun angsal cêcriyosan ingkang cêtha inggih punika amung tumrap mula bukanipun wontên abdi dalêm bupati nayaka, tuwin abdi dalêm golongan kaparak, kados ing ngandhap punika.

Kala jumênêng dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Sultan Agung Anyakrakusuma Senapati ing Ngalaga Sayidin Panatadinan ing nagari Mataram, amarêngi taun Jawi 1555, kaparêngipun karsa dalêm iyasa abdi dalêm nayaka wau sarta ambage-bage siti dhusun sajawining rangkah nagari Mataram ingkang botên kalêbêt siti măncanagari.

1. Tanah ing Pagêlèn kabagi: 2, ingkang wetan siti sèwu, kilèn siti numbakanyar, sami kawajiban nyanggi bahu suku, mawi kasampiran abdi dalêm gowong.

2. Siti Kêdhu, ingkang kilèn siti bumi, ingkang wetan siti Bumija, kabêbahan sêsanggèn angladosakên lumpang, lêsung, godhong, kajêng, sapit, sujèn, saha ancak sapanunggilanipun, mawi kasampiran abdi dalêm galadhag nagara.

[Grafik]

Kangjêng Radèn Mas Arya Wuryaningrat, bupati Nayaka kaparak têngên sapunika. 1 Dec '28 (têngên)

[Grafik]

Kangjêng Radèn Mas Arya Purwadiningrat, bupati nayaka kaparak kiwa bêkêl lêbêt. Rumiyin dados bupati nayaka kaparak têngên, 15 Sept '10 - 1 Dec '28 (kiwa).

3. Siti Pajang, ingkang kilèn siti Panumping, wetan [weta...]

--- 91 ---

[...n] siti panêkar, sami kabêbahan nyanggi uwos, pantun saubarampenipun, mawi kasampiran abdi dalêm narawita saha narakuswa.

4. Siti saantawisipun Dêmak kalihan Pajang kawastanan siti agêng, kawajiban angladosakên inya, mawi kasampiran abdi dalêm tiyang pinggir, kalihan abdi dalêm kalang.

Siti ingkang kasêbut nginggil wau, sami dados lênggah gadhuhanipun abdi dalêm bupati nayaka Jawi 8 kabupatèn dalah panêkaripun.

Wondene abdi dalêm bupati nayaka lêbêt 8 kabupatèn, kaparak saha gêdhong sami kiwa têngên sapanêkaripun lênggah gadhuhanipun siti dhusun tampinganing nagari, ngiras ngampil kagungan dalêm siti pamaosan pangrêmbe sadaya.

Antawisipun sataun, kaparênging karsa dalêm amranata abdi dalêm kaparak kiwa têngên, kabage-bage sagolonganipun piyambak-piyambak, kakarsakakên dados pangajêngipun abdi dalêm nayaka lêbêt, winastan prajurit kasalira, cacahipun nyèwu sisih, pinilihan tiyang ingkang prawira têguh timbul sadaya, sarta

--- 92 ---

wicaksana sagêd olah basa, sapanèwu mantrinipun saha jajar, sami kakarsakakên ngampil-ampil upacara kapraboning panjênêngan dalêm nata, kiwa têngên kaperang dados 16 golongan, namaning golong-golonganipun kados ing ngandhap punika:

1. Abdi dalêm saragêni, atêgês: prajurit dêdamêlipun latu, inggih punika sanjata saprabotipun.

2. Nirbaya, atêgês tanpa maras, tanpa pakèwêt, pandamêlanipun nyêpêng tiyang dosa, dêdamêlipun tampar kasabukakên.

3. Abdi dalêm brajanala, atêgês: manahipun landhêp, damêlanipun rumêksa kori gapit lèr kidul.

4. Wisamarta, atêgês nyirêp upas, damêlipun rumêksa kori gapit lèr, ing lêbêt utawi kidul.

5. Abdi dalêm sangkragnyana, atêgês: sangêt prayitna, damêlipun rumêksa kori sri manganti kidul, dêdamêlipun tamèng, kalihan lamêng, sakamantrèn.

--- 93 ---

6. Abdi dalêm kanoman, atêgês: pinilihan ingkang nèm, dêdamêlipun rumêksa kori kamandhungan, damêlipun tamèng towok, kalêbêt tindhih sagolongan sakamantrèn.

7. Abdi dalêm martalulut, atêgês: sarèh rumakêt, awor, asih ing adil, damêlipun angêthok jangganipun tiyang dosa pêjah, ingkang sampun kinisas ing kukum, sakamantrèn, (golongan kaparak têngên).

8. Abdi dalêm singanagara, atêgês: sima (macaning nagari) damêlipun ugi anigas jangganipun tiyang kalayan wêdhung, anjonjang suku utawi tangan, ambungis, utawi angranjam, sakamantrèn, golongan kaparak kiwa.

9. Abdi dalêm priyantaka, atêgês: tiyang jalêr ingkang kêndêl ing pêjah, damêlipun angampil upacara songsong bawat, sapanunggilanipun waos warni-warni.

10. Abdi dalêm sarasêja, atêgês: angajêngakên lêlandhêp, damêlipun angrêksa kori, Sarasêja kidul, sakamantrèn, sagolongan.

--- 94 ---

11. Abdi dalêm panyutra, atêgês: warastra, prajurit sikêp jêmparing, damêlipun anjajari.

12. Abdi dalêm waudara, atêgês: prajurit karakêt, sakamantrèn.

13. Abdi dalêm mandhung, atêgês: mina, sagolongan (sakamantrèn).

14. Abdi dalêm miji pinilih, atêgês: tanpa sisihan, pamilihipun amung nyatunggal, damêlipun anabuh jam agêng ing sakanipun kori brajanala, sagolongan sakamantrèn.

15. Abdi dalêm tanastra, atêgês: botên kenging jinêmparing, pacaosanipun ing sri manganti kidul, sagolongan (sakamantrèn).

16. Abdi dalêm nrangbaya, nrangpringga, atêgês: sami nrajang pakèwêt, kiwa têngên kalih kamantrèn, kamijèkakên ngampil waos, sami nyagolongan, ngampil songsong (nongsong) nyagolongan (sakamantrèn) ingkang ngampil talêmpak (waos golongan têngên, ingkang ngampil waos balandaran golongan kiwa, ingkang ngampil pakêcohan têngên. Ingkang [Ing...]

--- 95 ---

[...kang] ngampil capuri pagantenan kiwa, ingkang ngampil dhampar palênggahan dalêm kiwa têngên sami amajibi, ingkang ngampil sabêt têngên, ingkang ngampil tamèng kiwa, ingkang ngampil jêmparing têngên, gandhewanipun kiwa, ingkang ngampil kêbut lar badhak kiwa têngên sami majibi, satunggal sewang, ingkang ngampil lantaran (têkên) têngên, kiwa ngampil kunca kampuh dalêm. Ingkang ngampil sujudan, tasbèh (pasalatan) abdi dalêm prajurit suranata. Ingkang ngampil upacara dalêm banyak dhalang sawunggaling gandhaga sapanunggilanipun, abdi dalêm gandhèk kiwa têngên, saha jagi utusan ing sakarsa dalêm. Ingkang ngampil sanjata, obat mimis sapirantosipun, abdi dalêm saragêni. Ingkang ngampil waos jajaran kalawija, abdi dalêm priyantaka, punapa dene sanjata têngara kêkalih Kyai Kuthung saha Kyai Bagus ugi abdi dalêm priyantaka. Ingkang ngampil songsong agung, songsong bawat, songsong kudhup, abdi dalêm panongsong kiwa têngên.

Awit saking kaparênging karsa dalêm, Ingkang Sinuhun [Sinuhu...]

--- 96 ---

[...n] Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping II ingkang jumênêng nata nagari ing Kartasura Adiningrat, amranata kawajibanipun sakathahing abdi dalêm jawi lêbêt, ing salêbêtipun ing nagari tuwin măncanagari pasisir, ingkang kapitados amranata Radèn Dêmang Urawan, bupati nayaka kaparak têngên, akalihan Radèn Adipati Danurêja pêpatih dalêm, kala samantên amarêngi taun Jawi ăngka 1655, kados ing ngandhap punika pratelanipun.

BAB: 1.

Ingkang kaparingan pangawasa bangbang pangalum-alum, ing salêbêting capuri kadhaton, punika Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra Mataram, ingkang jumênêng nagari Kartasura Adiningrat.

BAB: 2.

Ingkang pinaringan pangawasa bangbang pangalum-alum ingkang kaping kalih, ing satalatahipun tanah Jawi sadaya, amung pêpatih dalêm, wênang angaturakên awon saenipun abdi dalêm satanah Jawi, kala samantên pêpatih dalêm Radèn Adipati Danurêja, pangkat kalênggahanipun kasami para putra santana dalêm, Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan [Susuhu...]

--- 97 ---

[...nan] botên kenging amangsulakên aturing pêpatih dalêm, awit sampun kagalih lêrês punapa ingkang kaaturakên. Mila kasêbut kagungan bangbang pangalum-alum, dhêdhak mêrang amis bacin ing salêbêt Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom, ing sajawi radèn adipati, mawi kasêbut nawala sêrat cêcêpênganipun pêpatih dalêm.

BAB: 3.

Abdi dalêm nayaka kaparak têngên: 2, Radèn Dêmang Urawan, Radèn Tumênggung Mangkupraja, kawajibanipun, alimpat salwiring kasagêdan, lêmbat kasar kaprawiran, sagêd amêmantês busananing wadya, ahli kasusastran, Jawi Arab, sagêd salwiring bêbasan, ulah têmbung, kêncêng anêtêpi agami.

BAB: 4.

Abdi dalêm nayaka kaparak kiwa: 2, Radèn Tumênggung Natawijaya, Kyai Tumênggung Karsanadi, kawajibanipun anganggit sawarnining gêgaman, amurih ampuh, ing prayogining êmpan utawi patrapipun amulang pratingkahing aprang, anggêgala wadya, amêmatah têlik kajinêman, amrayitnani ingkang lampah samar dhumatêng nagari, anêtêpi [a...]

--- 98 ---

[...nêtêpi] sarak, ing rintên dalu tansah ajêjagi pakèwêding praja tuwin para wadya.

BAB: 5.

Abdi dalêm nayaka gêdhong têngên: 2, Kyai Tumênggung Tirtawiguna, Kyai Tumênggung Wirarêja, kawajibanipun anyêpêng busananing wadya lan yatra ambayari sawarninipun prabeyaning wadya ingkang nambut karyaning praja, putus ing tapsir, amatawis ganjaraning wadya ingkang katrimah ing karya, ingkang angrèh tiyang dagang, sumêrêp awon saening sotya kancana, èngêtan, ahli petang, anêtêpi sarengat.

BAB: 6.

Abdi dalêm nayaka gêdhong kiwa: 2, Kyai Tumênggung Puspanagara, Kyai Tumênggung Mangunnagara, kawajibanipun, manawi wontên karsa dalêm anganggit gêndhinging găngsa, lagu têmbung, baksa parigêl, tatakrami, lêmês luwêsing solah, manising têmbung, pangaribawa, wêwangsalan paprênesan, amrih sukanipun sang nata, sagêd olah-olah saliring dhêdhaharan, ingkang eca-eca, maedahi ing salira, botên pêgat nêtêpi agami.

--- 99 ---

BAB: 7. Bupati Nayaka Jawi Têngên.

Abdi dalêm nayaka sèwu, Kyai Tumênggung Ănggawăngsa, nayaka numbakanyar Kyai Tumênggung Cakrajaya, kawajibanipun angladosi bahu suku sadintên nyambut karya ing praja, utawi manawi wontên karsa dalêm amadosi tiyang ingkang sae warninipun, èstri palara-lara, mundhut tiyang anèh, kalawija, tiyang têguh timbul, anglêbêti panggenan ingkang angèl, wana ingkang pêtêng, minggah ardi ingkang inggil, anawarakên barang ingkang angkêr, malêbêt kêdhung ingkang lêbêt, sawêrnining pêpundhutan salêbêting wana, ing ardi, ing lèpèn, ing sagantên, manawi wontên pakèwêding praja lumampah rumiyin, anglampahi agami.

BAB: 8.

Abdi dalêm nayaka siti agêng, Radèn Tumênggung Pringgalaya, Radèn Aria Mlayakusuma, kawajibanipun, ahli lampahing padhukunan, băngsa sarat tumbal sapanunggilanipun, ahli tirakat, angirang-ngirangi, alimpad pangulahing para sandi-sandi, putus ngèlmi patênungan, pangapêsaning mêngsah, anjarwani lambang ilapating praja, awon saening ilapat, ulah japa-măntra sarat masrut,

--- 100 ---

ahli ngupados wangsit, sasmitaning Widdhi ingkang andadosakên raharjaning praja, andarbèni tiyang anèh, anêtêpi agami.

BAB: 9. Bupati Nayaka Jawi Kiwa.

Abdi dalêm nayaka panumping, Kyai Tumênggung Wiraguna, lajêng kaêlih nama Wiradigda, nayaka Panêkar Kyai Tumênggung Kartanagara, kawajibanipun sagêd sakathahing rêrekan, pandamêlan sakarsa dalêm, sawarnining akal, griya utawi pasanggrahan, pangrekaning balowarti, ingkang amrih damêl pakèwêding mêngsah, anitik papaning prang, adamêl saening praja, rêrêngganing kadhaton, sawarnining padamêlan, sela wrêksa busananing praja, amêmatut amrih kontaping praja liyan, adamêl pondhokan papaning wadya ingkang aprang, amatrapakên margi-margi, ingkang murih sakecanipun ing lampah, anata-nata griyaning para wadya, rêsik ilining toya sapraja, nêtêpi agami.

BAB: 10.

Abdi dalêm nayaka bumija 2, Kyai Tumênggung Mangkuyuda nayaka bumi, Kyai Tumênggung Natayuda bumija, kawajibanipun [ka...]

--- 101 ---

[...wajibanipun] sagêd olah têtanèn, ahli măngsa ambudi saening tanêman, amanah mirahing rijêki saliring pangasilan, ingkang tinêdha para wadya narendra sadaya, manawi wontên karsa dalêm ananêm ing sapanunggilanipun, amangun sêkaraning taman, manawi wontên pundhutan sawarnining wowohan, sêkar, godhong, babakan klika wit, oyod, dhangkèl, sulur, sobrah, kleyang, garapan angrenah ing tanêman, supados saenipun, tulusing sabin, têgil, bêran, pagagan, amanah toya tumumpanging pasabinan, tulaking ama, ananêm tanêman ingkang kangge ing praja, anggêring karaton, ing margi-margi, ing pêkên-pêkên, amurih eyubing tiyang langkung, anyumêrêpi sawarnining thêthukulan ingkang kenging kadamêl usada, saha sabarang tanêman tuwin uwit, ingkang botên pantês tinanêm ing praja, wajib kabucalana, amariksani pananêming wadya, sabarang têtanêman ingkang dadosakên kasangsaran panyakiting wadya, ingkang mawi wisa, wajib kabucalana, têtanêman ingkang agêng-agêng ingkang mutawatosi kasirnakna, anêtêpi agami.

Sadaya golonganipun kawajibaning kabupatèn, punika [pu...]

--- 102 ---

[...nika] dalah sapanêkaripun, wadana kaliwon panèwu mantri kêdah sami anglampahi sarta sumêrêp ing kawajibanipun piyambak-piyambak, punika sami angèstokna sadaya, sami ibadah anêtêpi agami Islam.

BAB: 11.

Para wadya tamping rumêksa wadya alit ing dhusun, lan mariksani watês-watês, sampun ngantos corok-cinorok, ing bawah wêwêngkonipun piyambak-piyambak, sampun ngantos tukar pabên saking watês, sumêrêp ing tanêman, sampun damêl watês ingkang uwit sagêd tangkar-tumangkar, kadosta: dêling, waringin, awit tiyang alit aweya, ingkang kaangge watês ingkang langgêng sela, banon sêsaminipun, dipun manah sampun ngantos dados jalaran pabên.

BAB: 12.

Para adipati, bupati măncanagari, ingkang rumêksa ing praja, kawajibanipun: angrampas ingkang maha purun damêl rêrêsah, angraman, angumbar sato galak, ambalela ing ratu, punika ingkang tumandang rumiyin anyirnakakên satru jaya dalêm utawi lêladosan punapa ingkang dados karsa dalêm, anjawi ingkang dados [dado...]

--- 103 ---

[...s] mêsthi takêr têdhak nagari, punapa ingkang dados adating karaton kina.

BAB: 13.

Para adipati bupati pasisir, ingkang sami gadhah muara, anjagèni anadhahi pakèwêding tanah Jawi, utawi sabarang pundhutan dalêm kalangênan, sabarang ingkang sanès wêdalipun ing tanah Jawi, wastra busana, tosan, têmbagi, timah, salaka, sêsotya, dêdamêl, kajêng, sabarang ing karsa dalêm.

BAB: 14.

Para putra santana dalêm sadaya, kawajibanipun dados busana sêsêkaripun nagari ing Kartasura, ngagêm ingkang endah-endah, ingkang botên kuciwa wontên luhuring turăngga atêtêgar, dados têtingalanipun para kawula, andadosakên cahyaning praja, amêwahi raharja sênêning nagari, sadaya putra santana kaêrèh ing Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom.

 

---

1	sêngkêl. (kembali) sêngkêl.
2	rahayu. (kembali) rahayu.
3	kasêmbadan. (kembali) kasêmbadan.
4	Tanggal: sirnaning rêsi rasa tunggal (AJ 1670). Tahun AJ 1670 jatuh antara tanggal Masehi: 4 Februari 1745 sampai dengan 23 Januari 1746. (kembali) Tanggal: sirnaning rêsi rasa tunggal (AJ 1670). Tahun AJ 1670 jatuh antara tanggal Masehi: 4 Februari 1745 sampai dengan 23 Januari 1746.
5	cêngkal. (kembali) cêngkal.
6	wulan. (kembali) wulan.
7	1786. (kembali) 1786.
8	taun. (kembali) taun.
9	b. (kembali) b.
10	1779. (kembali) 1779.
11	1781. (kembali) 1781.
12	1783. (kembali) 1783.
13	kapanggènakên. (kembali) kapanggènakên.
14	1789. (kembali) 1789.
15	krêsna. (kembali) krêsna.
16	1799. (kembali) 1799.
17	gêlungipun. (kembali) gêlungipun.
18	Mangu. (kembali) Mangu.
19	kikik. (kembali) kikik.
20	ngèngkèl. (kembali) ngèngkèl.
21	1773. (kembali) 1773.
22	Sêrêngan. (kembali) Sêrêngan.