Bauwarna, Padmasusastra, 1898, #205 (Jilid 1/1: Ha)

Layang Bauwarna I

No. 273. A.

ha na ca ra ka

273.A
030.959 82
Wir
SI
378/030.95982/91/R

[...][1]

--- 1 : 0 ---

Vorkortingen

K.L. : Kêmbang Lampir | K.G. : Kutha Gêdhe | K.S. : Kartasura | Img. : Imagiri | K.W. : Kaliwungu | Demk. : Demak | Koeds. : Kudus | P.N. : Păncaniti | Moengp. : Mungup | T.A. : Têgal Arum | Sw. : Simawalèn | M.H. : Makamhaji | Rêd. : Ngrêdên | Kadj. : Kajoran | Kretje. : Krecekan | P.S. : Pajang Saripan | Dmk. : Bms: Kds | Band. Bgn. : Bagêl | Bg. Kl. Seg Sampj.

--- 1 : 0 ---

Layang Bauwarna

Anggitane Ngabèi Wirapustaka abdi dalêm mantri pamijèn ing Kapatihan kabyantonan para liding Pahêman Radyapustaka

Awit saka dhawuh dalêm Bandara Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat Opsiring Ordhê oranyênasao Opsiring Grud Ordhê ing Siyam, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta taun 1828.

--- 1 : 0 ---

[...]

--- 1 : 0 ---

Layang Bauwarna

Iku kalumpuking kawruh sawatara kang kaimpun ing Pahêman Radyapustaka, minăngka pandumaning laku sumurupe marang mubarang kang durung dimangêrtèni banjur bisa sumurup kalawan têrang. Kaya ta: arêp sumurup araning gêndhing, iya banjur amriksanana: gêndhing. Yèn arêp sumurup gêndhing Gambirsawit, lungguhe gêndhing rêbab, apa gêndhing bonang, sarta pelog apa salendro, lan pathêt apa, iya amriksanana: Gambirsawit, yèn arêp sumurup ing gêndhing bonang utawa gêndhing rêbab ana pira, iya amriksanana gêndhing bonang utawa gêndhing rêbab, apa kang kinarêpake, ing kono amêsthi tinêmu kabèh. Yèn arêp sumurup wandaning wayang, iya amriksanana: wănda, yèn arêp sumurup wănda thathit, iku wandane wayang apa, iya amriksanana aksara thathit, yèn arêp sumurup wandane Janaka ana pira, iya amriksanana Janaka, iku bakal tinêmu kabèh, yèn arêp sumurup araning têmbang gêdhe, têngahan tuwin cilik (= macapat) apadene arêp sumurup lakuning kurup, petung pasatoan utawa panaasan, mangkono ing sapêpadhane, iya anggolèkana aksara apa kang kinarêpake, nanging kudu sumurup marang pathining têmbung, iya iku kang ginawe baku. Kaya ta: naasing nabi, asmaning nabi, yuswaning nabi, iku kang ginawe baku: nabi naas, nabi asma, nabi yuswa. Dadi winalik, nanging saupama kaliru anggolèki: naasing nabi, iya bakal ora kêsasar, awit têmbung: naasing nabi, iya ana sarta mawa pituduh zie nabi naas, cêkake sadhengah kang pingnikir[2] apa kalumrahane clathuning wong, bisa katêmu kabèh kalawan gampang.

--- 1 : 1 ---

[HA]

Anèh :

pujăngga Pangeran ... zie P.N. (= păncaniti no. 45).

Unèn :

wunèn, zie kêndhali.

Anak Kw. :

Atmaja, anak, ranak, tênaya, sunu, sunya, suta, siwi, syasya, wêka, wêkaja, putra,voor K.I. ja, yranak, banu zie putu en D.N.K. 44. 9. B 8 en 7 = 15.

Inokartapati :

Kartapati.

Anom tapsi[3] :

zie P.N. P.B. II.

Anoman :

dhapuring kêris, anoman, luk lima nganggo kêmbang kacang, lambe siji, ripandhan, sogokan têkan pucuk.

Uninga :

zie gêni.

--- 1 : 2 ---

Onang-onang :

zie gênd. slend. pat. sng.

Once :

= ronce. Ing ngisor iki araning roncèn kêmbang sapanunggalane kawruhe Nyai Boging, kaya ta: anam kathil, usus-usus, cebong arak-arakan, rantan, ri suwa, ri gêrèh, karang mêlok, kolong ukiran, kodhok mongkrong, têtêlan, surèngpati, salangan, puspakarna, puspakrêsna, janggêlan, mlathi sapêlik, manggaran, gajah ngoling, gombyok, brondongan, borokan, kacang sabungkul, bungah rampe.

--- 1 : 3 ---

Ancur :

Ancur iku kang prayoga patang prakara. 1. Talutuhing woh kaleca, 2. Woh tanjung kang isih nom, 3. Babakan kayu turi, 4. Babakan kayu tutup. Panggawene didhêplok banjur dipêrês, sarana disaring supaya rêsik.

Ancala :

zie gunung.

Onclang :

zie reh letl. f.

Anda :

patih adipati ... zie păncaniti no. 24 en 25.

Undur :

zie reh letl. b. kondur, araning prau kèli kuwalik, kang ngarêp ana ing buri.

Endra :

Bathara Endra iku kang yasa ricikane gamêlan lokanănta, zie lokanănta 2. zie gunung.

Endranata :

Radèn Arya ... zie kabangan no. 1 Pangeran zie Têgalarum no. 2 ingkang garwa no. 3.

Endrakusuma :

= pasatoan zie sato.

Endraloka :

zie mega.

Ondêr dhistrik :

zie abdi dalêm dhistrik.

Indrajit :

wandane bokong sarta cawêt 2. zie dirajit, kêris en tumbak.

Êndêm :

--- 1 : 4 ---

Ing ngisor iki pradikaning êndêm, kaya ta: I. 1. Arjawanagota: êndêming satriya, 2. Asuwi: êndêming wadon, 3. Ascaka kula mardawa: êndêming sastra, 4. Abraran: êndêming banthèng, 5. Angambar: êndêming kamuk, 6. Kirindi: êndêming prajurit, 7. Kayo gloyo: êndêming wandhan, 8. Tispraya darsu: êndêming raja, 9. Praya sujana: êndêming pandhita, 10. Măndraa: êndêming sapi, 11. Mumuh: êndêming macan, 12. Mong-mong dukyo: êndêming buta, 13. Ngandaki caraka: êndêming batur.
II. 1. Eka padmasari, eka: sawiji, padma: kombang,[4] sari: kêmbang, wong minum antuk sadhasar, kaya kombang ngisêp sari. 2. Dwi amartani, dwi: loro, amartani: asor,[5] wong minum antuk rong dhasar saengga gêlêm dikongkon sarta gêlêm dipèk. 3. Tri kawula busana, tri: têlu, kawula: batur, busana: panganggo wong minum antuk têlung dhasar, sanadyan batur yèn bêcik panganggone kudu jajar lungguh lan bêndarane. 4. Catur wênara rukêm, catur: papat, wênara: kêthèk, rukêm: wowohan, wong minum antuk patang dhasar, kaya kêthèk mangan wowohan. 5. Pănca sura panggah, pănca: lima, sura: wani, panggah: kasaguhan, wong minum antuk limang dhasar, sanadyan wong kuru aking sarta mêngi amêsthi wani ngumbar sanggup. 6. Sad guna wêweka, sad: nênêm, guna: bangkit, wêweka: pangawasaning ati, wong minum antuk nêm dhasar, sanadyan krungu wong maca tuwin ngaji, prasasat angrasani awake. 7. Sapta kukila yarsa,[6] sapta: pitu, kukila: manuk, yarsa:[7] udan, wong minum antuk pitung dhasar, kaya manuk kodanan, awak andharêdhêg, cangkême kumruwuk. 8. Astha sacara-cara, astha: wolu, sacara-cara: sawiyah-wiyah, wong minum antuk wolung dhasar sirna wêwekanipun, risak pratingkahipun. 9. Nawa wagra lapa, nawa: sanga, wagra: badan, lapa: lêsu, wong minum antuk sangang dhasar, wus sarwa lêsu awake. 10. Dasa buta mati, dasa: sapuluh, buta: mêdèni, mati: mati têmên, wong minum antuk sapuluh dhasar, wus saengga mati, yèn obah kang dêlêng padha mlayu.

Andèng :

zie kara.

Unta :

Unta iku ana kang bangsaning manuk nêtês sarta dêdunung ing tanah Aprikah sarta Amerikah. Unta iku punuke loro padha ana ing gêgêr.

Untu :

K.N. waja KI, perangan sarta cacahing untu, kaya ta: Kêsik 4 untu ngarêp ing dhuwur kang dikêthok, banjur dipasahi utawa ditatahi. Siyung 2 pangapiting kêsik, iya dikêthok. Bam 8 (papat sisih). Bam wêkas 2 (siji sisih).

--- 1 : 5 ---

gunggung 16. Untu ngisor 16. gunggung 32 iji. zie K.T. 24 art 47-7.

Untu Kw. :

udata, ungsa, dênta, waja 2. zie srandu 3. zie untu kêbo.

Antih :

Ing ngisor iki pirantine wong ngantah,[8] kang muni ing layang oncèn-oncèn II 73-2 v.o. karangane Tuwan C. Poensen, sarta kang muni ing layang liyane, kaya ta: onthèl-onthèl, agêl, ingan, cêthut = jêdhul, kêndhêng, kênthêng, kisi

--- 1 : 6 ---

kapas, lancêng, likasan, wusu, pindi, pusuh, jăntra, jêdhul = jêthut, malam, gilingan.

Intên Kw. :

Ira, aryyas, ratna, sotya, sela, sapathika, wêdhihan, zie D.N.K 63. 2 v.o. A. en zie sotya.

Untu kêbo :

zie iwak kêbo sapi.

Antisaya :

panonthong kyai ... zie kodhok ngorèk letl. b.

Antisaba :

panonthong kyai ... zie kodhok ngorèk letl. b.

Ănta wacana :

ănta wacana iku swaraning dhalang kang bisa mijang sawiji-wijining wayang aja nganti ana kang dhumpyuk swarane.

Untu walang :

zie tatahan, ontèl = onthèl, zie wit, (kluwih).

Antup-antupan :

zie srandu warăngka ladrang en gayaman.

Intip iyan :

zie tatahan.

--- 1 : 7 ---

Ontang-anting :

bocah tanpa sadulur sarta wis tininggal ing bapa biyung, 2. Têmbang têngahan, laku wolu, kaya ta: i - a - è - i - o - o - a || 8 -8 -8 -8 -8 -8 -8
sardula garumbul warih | têmbung têmbanging wiwitan | paranbaya wêkasane | goningsun nandhang wiyadi | kang saksat kapêgatan roh | ruhara riwuting panon | madal salwiring usada ||

Indhu :

Ing ngisor iki peranganing manungsa mungguhing băngsa Indhu, iku ana wêwolu, kaya ta: 1. Candhala, têgêse wong kang anduwèni lara gêdhe (= barah) utawa kere, ing basa Kawi candhala têgêse: bêngis, ing basa Jawa têgêse: ala, kaya ta: asta (of sabda en basa) candhala, zie J. Z. I. 2. Rêksasa (= kuli) ing bassa Kawi rêksasa têgêse: buta. 3. Kriya (= tukang). 4. Aniswara (= sudagar) ing basa Kawi daniswara têgêse: sugih singgih. 5. Danuja (= prajurit) ing basa Kawi danuja têgêse: satriya linuwih. 6. Sudra (= wong asor of wong tani). 7. Satriya (= priyayi) ing basa Kawi satriya têgêse: têdhaking ratu.

--- 1 : 8 ---

8. Bramana (= pujăngga of nujum) têgêse: pandhita lanang. Apa ana pandhita wadon? Bramani, iku pandhita wadon, padhane: arimba-arimbi, apsara-apsari, narèswara-narèswari, rasêksa-rasêksi, ditya-dityi, dewa-dèwi, dewata-dewati, surapsara-surapsari, widadara-widadari, wi (pi) saca-wi (pi) saci, bramana-bramani mau sarta bathara-bathari.

Ăndha :

Ing ngisor iki petungane wong gawe ăndha, metung saka cacahing untu, ăndha, endhe, undhu, yèn tiba ăndha: sêrêpan, endhe: sok ginawe mikul mayit, ungndhu:[9] gêringan.

Undhan- undhan :

zie jabung.

Êndhas :

Êndhas, N. sirah K. mastaka K. I kapala M. l. a. Êndhas trasi j. z. II 155 (43) êndhas-êndhasan uwi en tawon êndhas, K. N. b. Sirahing amal, o arta o kali, cacah sirah, sêsirah (= manjêr) K. N. kajang pirang K. I. c. Mastaka masjid, K. I. d. Kapala kampung, o sarung o lelang Ned. W. III 108 art 202. o prajurit, J. W. 134 art 24 K. N. Ing ngisor iki araning êndhas ing basa Kawi kaya ta: uta (of guta) maga, ulu, kumba, têndhas, sirah.

--- 1 : 9 ---

sidhira, pasuhunan, murda of murdha, mukyana, ma (of mu) staka, zie D. N. K. 16. 2 B. 2. zie srandu, 3. zie tawon.

Êndhas cêcak :

zie srandu kêris en kêbo.

Êndhas wêlut :

srandu karo kawêdhung.

Endho-endhol :

zie gênd. bon. pat. bar. pel.

Ondhamoi (waduaji) :

Ondhamoi iku têgêse: pêpangkataning pangulah, iya iku kang kabubuhan mamangkat lakuning pagawean agal alus pinatahake dhewe-dhewe, kaparingan lungguh bumi desa 450 karya, utawa 112 ½ jung.

Andhêman :

zie srandu en kêbo.

Êndhog (padhalangan) :

Anane buta êndhog, anggite Ingkang Sinuhun Prabu Mangkurat, ing Kartasura, minăngka sangkalan gone karsa yasa wayang, nalika taun, 1605. zie Mangkurat.

Undhagi :

zie abdi dalêm kapatihan Letl. n.

Undhagi kiwa :

zie abdi dalêm undhagi kiwa.

Undhagi têngên :

zie abdi dalêm undhagi têngên.

Andhang :

iku araning ăndha prau yèn kang ginawe bakal kayu.

Andhêng-andhêng :

--- 1 : 10 ---

karandhêng, witangga, zie D. N. K. 31. 2 B.

Andhong-andhong :

zie gend. reb. pat. nem. pel.

Indhung-indhung :

zie pandhita.

Endhang-endhang :

Ing ngisor iki araning endhang sapanunggalane sarta dalah kuwajibane dhewe-dhewe, kaya ta: 1. Endhang, jaka[10] kongkonan sarta ngladèni. Nanging putra wayahe para tapa uga sinêbut ing aran: endhang, 2. Ubon-ubon, juru panyapu sarta pamasuh, 3. Abêt-abêt, utawa: abêtan, juru pangangsu sarta rêramban, 4. Abêtan zie no. 3, 5. Obatan, wong lagi mondhok anyar, pagaweane dadi bêgajagan, jaga kongkonan bangsane kang agal-agal bae, 6. Kaka-kaka, juru ngrêratêngi pangan, 7. Dêdungik, pêpingitan bakal dadi garwaning ajar, iya iku pandhita wadon kang wis pinunjul dhewe kawruhe, 8. Sontrang, jaga dadi dhukun, 9. Dhayang, juru têtêbah sarta nyêbari kêmbang ing sanggar palanggatan, 10. Mêntrik, juru rêrawat samubarang,

--- 1 : 11 ---

11. Bidhang, jaga dadi inya, nusoni putra wayahing ajar.

Endhong :

zie kambil karajan, injên-injênan zie wit.

Anjangmas :

lumrahe: Panjangmas, zie nyakrawati, 2. (padhalangan) sabêdhahe nagara Mataram, dening pêrange Trunajaya, dhalang Anjangmas, kêplayu pisah lan bojone, kang lanang mangulon marang tanah Kêdhu Bêgêlèn, kang wadon mangetan marang tanah Sukawati tutug Malang. Kacarita Anjangmas lanang nglakokake padhalangane ana tanah bang kulon, nganti tutug tanah Pasundhan: nganggo Petruk. Dene Anjangmas wadon, kaboyong marang Kadhiri, barêng kauningan ing panjênêngane Sultan Madurêtna yèn Nyai Anjangmas, bisa marang ngèlmu padhalangan, banjur ingandikakake muruk marang para dhalang purwa, kang winurukake lakon Bagong, iku anane lakon wetan lan lakon kulon, mulane ing bang wetan ora ana Petruk, mangkono uga ing bang kulon ora ana Bagong, mung tanah pasisir lor iku kang kisruh, nganggo Sêmar, Nala Garèng, Petruk lan Bagong, dene bênêre, yèn Sêmar Bagong: nganggo cêmuris, iya Sastra Lêksana, yèn Sêmar Nala Garèng nganggo Petruk, katêlah tumêka saiki yèn ing karaton wayangan ingaran: lakon kulon, yèn ing kadipatèn wayangan ingaran: lakon wetan.

Anjing-anjingan :

zie srandu warăngka wêdhung.

Anyang :

zie wit (widara putih),

--- 1 : 12 ---

Unyêng- unyêngan :

K. N. pusêring rambut manggon ing têngah êndhas, mubêng mangiwa kaya ubênging lunge thêthukulan, lumrahe mung siji, ananging unyêng-unyêngan loro jèjèr iya ana, mênawa unyêng-unyêngan manggon ana ngarêp ingaran pusak, sêrêpan yèn golek iwak kali. Ing ngisor iki araning unyêng-unyêngan ing basa Kawi, kaya ta: uwra, ungsran, pundri, pundran, munyêng, munyung, zie W. N. K. 17. 9 b. 2. zie srandu, zie ciri, zie kêbo.

Unthuk banyu :

zie bathikan.

Onthèl = ontèl :

zie wit (kluwih).

Anangkurat :

Kang ingaran ciri: anangkurat, iku jarak unyêng-unyêngane ana ing uwang, nêrus ing purus, iku prayoga kang ngingu bae kudu Senapati.

Uci- uci :

Tambane jaran lara uci-ucinên, kapale kinumbah kagosok karo godhong timaha, kunir têlung grigèh kapipis alus, jahe kabakar nganti kobong banjur kagêrus lêmbut, inguwor kaulêt banjur kaborèhake ing kapal mau.

Ece :

zet irisan.

Icir :

Wisaya iwak kali ingaran: icir, bakale iratan pring giligan dianam, ing ngarêp bolong nganggo ijêp-ijêp,[11] ing buri iya bolong nganggo disumpêli sukêt garing utawa gêgodhongan. Patraping pamasange kasilêmake ana ing ilèn-ilèn garojogan banyu sawah kang anjog ing kali, mung dikatokake sathithik, supaya cangaping icir mau pênêr ilining banyu, sarana dipathoki kiwa têngên lêngkèhing icir, pamasange yèn ing măngsa labuh

--- 1 : 13 ---

têkan măngsa kapitu, cangape diarêpake mangisor manut ilining banyu, nadhahi panungsunging iwak saka kali marang sawah: padha arêp ngêndhog. Yèn wis măngsa kawolu têkan măngsa kasanga pamasanging icir cangape kawalik marêp mandhuwur nadhahi ilining banyu balining iwak saka sawah marang kali, adate olèh-olèhane iwak: wadêr, kotès, lele, sêpat, bêthik, sênggaringan, giligan, sili utawa urang. Panjupuke iwak saka icir karogoh mêtu ing buri.

Icir :

(= kala) landhak. Clangaping icir kudu di padha karo songing landhak (song landhak iku ana ing pèrèng utawa ing lêmah miring, wêtune saka ing êsong: ing wayah bêngi banjur golèk pangan, mulane wong golèk landhak: ing wayah sore wis masangake icire ana songing landhak) kalane kang ana ijêp-ijêpe katutupake ing êsong, dipathoki kukuh, bolongan icir ing buri ciyut disumpêli, banjur ditinggal, antara suwe nuli ditiliki, yèn wis katon olèh landhak, amêsthi bungah-bungah, icire banjur digawa mulih salandhake, landhak ora bisa mêtu saka ing icir, têka ngomah dituntêk mêtu saka lompongan icir kang buri sawise diulapi sumpêle.

--- 1 : 14 ---

Ucêng :

zie kara, 2. wit (so of mlinjo), 3. wangsalan Tjent. guthul gambira = ngacêng.

Ara :

(= nori). Ara iku manuk, nêtês sarta dumunung ana tanah Hidhu ngarêp, Siyêm, sarta nagara Cina sisih kidul.

Ari :

Ari-ari = marmati, kakang kawah adhi ari-ari, gêtih pusêr, kadang ingsun papat kalima pancêr, kang mêtu barêng saka ing marga ina. P.R. III. 291 - 4.

Irah :

Irah-irahan zie iwak kêbo sapi.

--- 1 : 15 ---

Arèn Kw. :

Alingan, ampungan, onggok, kawung, kolang-kaling, 2. zie wit.

Arca :

zie guru.

Arcutura :

Kang ingaran ciri arcutura, yèn ana jaran wulu dhawuk, ciri mungsêr têngahing wêtêng, watêke ala, kang ngingu wiwitane luhur, wêkasane asor sarta nandhang kamlaratan.

Hèrucakra :

zie Ngimagiri no. 67.

Urur :

zie mega.

Orok-orok Kw. :

undhatan, 2. wangsalan Tjent. = mangan ujar.

Urdênas :

1. zie abdi dalêm urdênas, 2. zie abdi dalêm pangrêmbe, 3. zie pangombèn, upacara letl. f.

Ardawalika :

wujude awak menthog, êndhas sarag zie upacara letl. f.

Urut :

Angurut, zie sor.

Hèrtuh :

zie banyu.

Artati :

Pujăngga êmpu ... zie păncaniti no. 14, 15, 16, 17, 18 en 25.

Hortolan :

Hortolan iku bangsaning manuk, nêtês sarta dumunung ing tanah Eropah, unine kaya swaraning musik.

Aras :

zet irisan.

Urawan :

Jaksa Arya ...

--- 1 : 16 ---

zie păncaniti no. 39. 2. Dêmang urawan, no. 40, 41, 42, 45 en 48.

Arêp :

wangsalan Tjent. katêkan sakarêpe.

Urip :

zie nyawa.

Arjuna (padhalangan) :

Wandane lima kalêbu kinanthi, nanging kang kagêm ing katon[12] mung papat, jimat, mangu, kanyut, sata[13] malatsih.

Hèrjuna :

zie banyu.

Arjadipura :

Radèn Tumênggung ... zie gêdhong têngên.

Arjapralaya :

kang ingaran ciri: Arjapralaya, jaran wulu abang ciri unyêng-unyêngan ana ing gulu kapara mandhuwur, watêke bêcik, kang ngingu sugih.

Arjamuka :

zie gajah.

Arya (danu aji) :

a. Arya, têgêse: luhur utawa pêpadhang, iya iku sêntananing ratu, kuwajibane nunggal karo Bupati, seba Sênèn Kêmis, tumindak tungguk kêmit, kêna pagawean sajroning nagara, lan kêna ayahan pajang pasisiran tuwin watêsan, kaparingan lungguh bumi desa 3000 karya utawa 750 jung, b. Arya, Prabu Suwelacala (= Watugunung) ing Gilingwêsi, maringi sasêbutan Arya marang kadange 27 sinangkalan manggala sasanga katon barakan = 398[14] P.R. 85 - 3.

Arya :

zie Ngimagiri no. 68.

Arya :

Radèn Ayu ... zie Ngimagiri no. 69.

Arya Nagara :

Jaksa ... zie păncaniti no. 6 | a.7.

Irama :

Kang diarani irama: iku gêlis suwene êlête unining kêthuk, tinêmbungake: landhung cêkaking irama sajroning gêndhing. Kang diarani: irama rangkêp utawa lămba, iku gêlis suwene unining kêthuk, kang gêlis ingaran irama: lămba, amarga pangimbaling saron tuwin gambang ora bisa ngrangkêp, kang suwe ingaran: irama rangkêp, amarga bisa ngrangkêp imbal.

Irim-irim :

zie têmbang gêdhe laku 22 pêdhotan 8. 7. 7. x 2 = 44 x 2 = 88. Eman-eman dhuh kusuma | ruruning rondhonira | lèn manggunga mangarang | sêkar arèn kadi paran | wiwara tanpa srana | tangèh wênganing driya || Kalêmbak gêng milu susah | pandayaning panitra | lamun tan kawêdhara | pêtir wisma sara wêruh | wrêgsa gumuling kisma | ambatang siring nala ||

Hèrmêlim :

--- 1 : 17 ---

Hèrmêlim iku bangsaning manuk, dumunung ing tanah Sibèri utawa Ruslan, măngsa bangsaning tikus utawa liya-liyane. Hèrmêlim iku ulune alus, dalah kulite iya alus, kayadene wulu lan kulite sabêl martêr lan prèt, iku sok dianggo rangkêpan kulambi: marang wong Eropah, panganggone yèn ing măngsa bêdhidhing, lan kanggo dhasine para nyonyah.

Orgêl :

Wiwite ana orgêl kanggo wong Eropah taun 750 W. K. 1907 - no. 90.

Urab-urab :

Dhapuring kêris urab-urab luk 5 kêmbang kacang cupêt, sogokan rangkêp, gusèn sarta lis-lisan.

Èrbêpèl :

Iku Walănda kang balela marang Kangjêng Guprêmèn nalika taun 1722 Bat. verh. 78 - 9.

Arêng-arêng :

Wangsalan Tjent. kayu ginăngsa en pamêthèsing warah = kêrêng.

Irêng :

zie kêtan.

Iring (wadu aji) :

Petungan sawah sairing, iku dipujuk[15] saka iringaning dariji tangan ing jêro sarta iringaning dariji sikil ing jêro, iku dadi sapara nêmbêlasaning jung = 1/16.

Irung :

zet irisan zie srandu ukiran, zie păncadriya letl. c.

Irung Kw. :

Nasika, trisma, parsana, grana, zie D. N. K. 19 - 1 v.o. B. 2. zie srandu en kêbo.

Urang :

zet irisan, urang wangsalan Tjent. ambêbolèhi.

Urang Kw. :

udhang,

--- 1 : 18 ---

udhang wahatu = urang watu, udhang gala = urang watang, makara, mangkara, D. N. K. niet.

Urang-urangan :

Iku bangsaning manuk sagara anjêndhêl sisih lor, pasabane ing banyu, mangan iwak laut.

Erang-erang :

zie Gênd. slend. pat. nêm. 2. ladr. pel. nêm. 3. ladr. slend. pat. nêm. en 4. gênd. gêndèr.

Erang-erang topèng :

zie gênd. erang-erang bagêlèn zie gênd.

Ukiran :

Ukiran kêris iku bakale kang akèh kayu kumuning bang lan tayuman, wangune rupa-rupa kaya ta: calon, raja malan, tunggaksêmi, samban, sambegan, pakubuwanan, mangkuratan, ganan. Dene pirantine agawe ukiran kaya ta: graji, bêndho, pêthèl, pangot, kikir gêdhe cilik (undha-usuk cacah têlu), pangêsik (cacah loro), wali kanggo ambalumbangi rada gêdhe (cacah papat), wali panêcêk cilik (cacah nêm). Panggarape: kayu kagraji dhisik banjur kasigar-sigar aran: gêdhangan, banjur kaongot sarta banjur kaêblak lan banjur kakikir karampingake aran: calon. Banjur kalêdhokan ngisor dhuwur aran: blumbangan. Banjur kacêcêk sarta kaêlus, diwuluh lan dirêpêlas, pungkasane di anggup aran: ambabar. Ukiran tunggak sêmi kang abêbunton, zet irisan. Wiwite ana ukiran tunggak sêmi zet irisan. 2. Tukang ukiran zie abdi dalêm kêmasan letl. j. 3. zie abdi dalêm pangukir.

Ukur (katuranggan) :

Yèn arêp ngukur jaran, kudu sarana nganggo kênur, banjur,

--- 1 : 19 ---

ditrapake pangukure kaya ing ngisor iki: 1. Ukur sanga, iku kang diukur dhisik ugêl-ugêle sikil ngarêp kang têngên, katêpus gathuk, utawa têpung gêlang, banjur ditêkuk-têkuk ping sanga, tumuli kaukurake wiwit tracak sikil ngarêp tutug ing jalak, yèn luwih sapara rolasan, iku bêcik, yèn luwih sapara sangan: ala. 2. Ukur sêmbada, pangukure wiwit ujunging catu mandhuwur tutug ing jompong, kabanjurake tutug sadhuwuring suri, satutuging jalak banjur katurutake ing ula-ula nganti tutug pucuking janggêl, ing wusana kasampirake ing jalak, yèn bisa angliwati sikil kiwa têngên, iku prayoga: têgês sêmbada, yèn kurang: kuciwa, ingaran: jigrang.

Ukur sêmbada :

zie ukur no. 2.

Ukur sanga :

zie ukur no. 1.

Okrak- okrak :

zie gend. slend. pat. manj.

Akik :

zie sotya, 2. zie Sêtyaki.

Ikêt :

1. Ukurane wong nyuwèk ikêt kang murih aja kongsi cawak (ora padha kencongane) iku kasuwèka sakacu punjul satêngah, yèn sakacu bênêr, dadine ikêt tinêmu cawak. 2. Wiwite ikêt dhapur pasagi ing pinggir nganggo kêmadha mubêng, anggitane Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan P.B. II nalika kèngsêr marang Panaraga, sinangkalan salira obah karasèng jagad, taun Jimakir 1668.[16] 3. Zie puluh. 4.

Akas :

zie walulin.

Aksara :

ha, na, ca, ra, ka, enz. anane aksara Jawa rongpuluh saka anggite Prabu Widayaka ing Purwacarita (Mêndhangkamulan) iya iku Sang Ngusman Aji, iya Ajisaka, sinêngkalan: salira muluk kaluhuraning nata, taun Be 1008.[17]

Èkstêr :

--- 1 : 20 ---

Èkstêr iku bangsaning manuk, nêtês sarta dumunung ing tanah Eropah Têngah sarta sisih kidul, mangan bangsaning kêndhala.

Ukêl pakis :

zie srandu warăngka gayaman.

Eka padmasari :

zie êndêm II.

Ukup gubêg :

Ukup gubêg kang kalilan nganggo watês bupati kang sasêbutan arya, mandhuwur.

Akumba mati :

Iku bangsaning kêthèk, pasabane ing alas tanah Makao.

Adi :

sunan ... zie Kadilangu no. 6 en zie wali no. 32.

Ada ini :

zie kêbo.

Ada-ada :

zie suluk letl. d. zie srandu warăngka ladrang, warăngka tumbak en kêris.

Idu Kw. :

Criwaya, kêcoh, ludaka, ludha, 2. Petungan sawah saidu, bênêre: êdu (wadu aji). Têgêse: saadon, iya iku saadoning dariji tangan lan sikil, iku diarani: sapara têlung puluh loroaning jung = 1/32.

Adi Awijaya :

Sultan Prabu ... (padhalangan). Sultan Prabu Adi Awijaya ing Pajang, karsa mangun busananing wayang purwa, ratu nganggo gêlung utawa makutha praba, satriya iya gêlung sawênèh ngure, yaksa: pragosa: mripate loro, nganggo dodot, rajane nganggo clana, tangane iras kabèh, dewane: arca: nganggo slendhang, wayang wadon nganggo sampur sarta ngore rambut, sinêngkalan: buta alasan mata siji,[18] utawa wayang warna yaksa tunggal = 1516.[19] 2. Zie păncaniti no. 30.

--- 1 : 21 ---

Adan :

Adan punika saking têmbung Arab adzan,[20] têgêsipun têngara, awit pancèn kangge têngara pangundang sêmbahyang. Wondene kamat punika ugi saking têmbung Arab ikamat,[21] têgêsipun kalêksanan ngadêg. Awit kaangge têngara anyak ngadêg sêmbahyang. Adan wau ugi katindakakên wontên kupinging bayi ingkang têngên nalikanipun lair, sarta kamat wontên kuping ingkang kiwa, supados wilujêng saking pangridhuning jin setan, saha supados bayi wau wiwitanipun mirêng suwara wontên ing donya: suwara dikir. Mênggah ungêl-ungêlaning adan saha kamat wau kados ing ngandhap punika.
Adan
Lapalipun[22]
Allahu akbar, rambah kaping 4 = Allah iku luwih dening agung.
asyhadu 'ala ilaha illallah, rambah kaping 2 = Ingsun anêksèni, tuhu ora ana kang sinêmbah kalawan bênêr amung Allah.
asyhadu 'anna Muhammadar rasulullah rambah kaping 2 = Ingsun anêksèni tuhu Kangjêng Nabi Mukhamad iku utusaning Allah.
hayya 'alasshola, rambah kaping 2 = Padha marenea trêngginasa marang salat.
hayya 'alal falah, rambah kaping 2 = Padha marenea trêngginasa marang kabêgjan.
Allahu akbar, rambah kaping 2 = Allah iku luwih dening agung.
laailaha illallah, rambah kaping 1 = Ora ana kang sinêmbah kalawan bênêr amung Allah.
Kamat
Allahu akbar, rambah kaping 2 = Allah iku luwih dening agung.
asyhadu 'ala ilaha illallah, rambah kaping 1 = Ingsun anêksèni, tuhu ora ana kang sinêmbah kalawan bênêr amung Allah.
asyhadu 'anna Muhammadar rasulullah, rambah kaping 1 = Ingsun anêksèni, tuhu Kangjêng Nabi Mukhamad iku utusaning Allah.
hayya 'alasshola, rambah kaping 1 = Padha marenea trêngginasa marang salat.
hayya 'alal falah, rambah kaping 1 = Padha marenea trêngginasa marang kabêgjan.
qodqomatisshola, rambah kaping 2 = Têmên wis anyak ngadêg salat.
Allahu akbar, rambah kaping 2 = Allah iku luwih dening agung.
laailaha illallah, rambah kaping 1 = Ora ana kang sinêmbah kalawan bênêr amung Allah.

--- 1 : 22 ---

Udan :

Wangsalan: angêbun-êbun enjing ajêjawah sontên têgêse: nyuwun rabi, bun esuk aran: awun-awun = nyuwun, udan sore aran rarabi = rabi, olèh dening: nyuwun rabi. 1. Udan-udanan (prajurit) abdi dalêm prajurit udan-udanan kèhe 125 kalêbu mayor upsir tambur sulinge, gêgamane bêdhil, pajagane ana kori kamandhungan, kang nisihi dragundêr jaga ana kori srimanganti, kang yasa Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan P.B. III, têgêse: udan-udanan = warata. 2. Udan arum zie monggang letl. a en zie gamêlan. 3. Udan nrajang alas pajatèn. 4. Udan riris zie bathikan. 5. Udan sore zie gênd. macapat nêm. 6. Udan pajatèn (araning kêris). 7. Udan minangsi enz (araning wong). 8. Udan mas a zie gend. b araning lurik.

Udan Kw. :

caracah, caracap, caracab, riris, rêrêb, rarabi, krêmun, dar (of dêr en drê) sa, trêh, truh, sra, surur, war (of wêr en wrê) sa, warsiha, wwêrsa, wrêsti, jawah of jawêh en jawuh, udan awu zie gunung Kêlud.

Adèn-adèn (wadu adi)[23] :

adèn-adèn, têgêse: kaluwihan, iya iku kang dadi guru utawa panguluning wong padesan, lungguhe padha karo panglawe.

Edan-edanan :

Pangantèn nganggo edan-edanan, miturut agama kala P.R. II. 30 - 2 v.o.

Adiningrat :

pangulu zie P.N. na 40 en 41.

--- 1 : 23 ---

Adinagara :

zie Ngimagiri no 20 en 125.

Udara :

patih arya ... zie P.N. no 20.

Edris :

nabi ... 1 zie brahat letl. b. 2 yuswa 450 taun kitab Tapsir sawi III blz. 81. Bagus Ngarpah.

Udaka :

zie banyu.

Adus :

Pranataning adus kramas miturut agama Islam. 1. Adus wajib, iku adusing mayit. 2. Adus jinabat, iku sawise saeka kapti jalu lan wanita. 3. Adus kèl, wong wadon anggarapsari. 4. Adus walimah utawa nipas, wong wadon mêntas duwe anak wis kalakon salapan = 35 dina. 5. Adus sunat, dina wêkasaning pasa sarta sabên Jumungah, yèn arêp sêmbahyang marang Masjid. 6. Adus mêgêngan, dina ngarêpake pasa sapisan.

Udawa (padhalangan) :

wandane: jaran.

Adiwinata :

fr. zie Ngimagiri no 166.

Adiwijaya :

fr. zie Ngimagiri no 89.

Adawiyah :

fr. zie Ngimagiri no 145.

Adilangu :

sunan zie Jayaprana en zie wali no 35.

Adilangu :

Panêmbahan ... zie wali no 39.

Idêp :

1. Idêp iku dadi rajêki[24] mripat. Mripat tanpa idêp gampang kêlêbon rêrêgêd saka ing jaba kang kabur kagawa ing angin, mulane wong rèmbès prithil idêpe amêsthi banjur kêcandhak ing lara mata, ora kêna diusadani, arang sing bisa mari. 2. Paku idêp, iku kang cilik dhewe piranti paku jlibir palipiding rana. 3. Inêp kêbo zie kêbo. 4. Zie srandu.

Idêp Kw. :

irpya, itara, wiruya, wirumèksi, zie D.N.K. 19. 6. A.

Adipati (waduaji) :

adipati, têgêse: panggêdhening parentah, kuwajibane nampani parentahing ratu, lan kaserenan panguwasaning patih, marentahake patraping bêbênêran,

--- 1 : 24 ---

yèn ing dina Sênèn Kêmis sabarang păncaniti, tumindak tungguk kêmite, apadene yèn ana gawe parigawe dadi pangiriding laku, kaparingan lungguh bumi desa 10000 karya utawa 2250 jung. Adipati, pangeran ... zie K.G. no 69. Adipati abdi dalêm kadipatèn, kawêngku ing asta dalêm kangjêng gusti piyambak, paseban patunggukane ing jagan landan wetan, kuwajibane pajangan, pasisiran sarta watêsan, apadene nyăngga kêdhuk cèkèr ladèn marang kadipatèn, tuwin nyăngga takêr turuning nagara.

Adipati anom :

Jogja zie Ng. G. no 66 en K. G. no 34 en 45.

Adam :

Kangjêng Nabi ... 1. Katurunan kitab dening Allah Tangala 10 iji, têmbunge malaikat: lan malih paduka din pèringi[25] nugrahaning Suksma, kitab sadasa puniki ing benjang tuwan wulangna. 2. Katurunake saka ing suwarga tanggal ping 3 sasi Sawal, ingaran: dina nangas. 3. Sêtu ngandhut lêmah ing pusêr, iku lampahe Kangjêng Nabi Adam. 4. Yuswane 520 satêngah kaol 909 taun zie T. A. 28. 6. satêngah kaol manèh yuswane 960 taun zie kitab Tapsir sawi I blz. 151. kaparingan wuwuh dening Allah 40 taun, dadi yuswa 1000 taun zie kitab Ngarais blz. 32 Bagus Ngarpah.
Aywa kongsi rubeda tumêkèng dudu | kadya yangiradam | tanpa tuwas sir dumadi | amung yuswa sangangatus swidak warsa || Nulya seda nora langgêng uripipun ... en zie brahat letl. a.

Adêg- adêg :

= èbèg. Adêg-adêgan zie sasi (8).

Ati (daging), Kw. :

kêkulung, lêmbana.

Ati (pikir), Kw. :

ar (of hêr of hrê) daya, ambêk, angên-angên, nala, cita, drana, driya, drangsa, twas, tyas,

--- 1 : 25 ---

sota, war (of wêr en wrê) daya, lyali, prana, praya, manah, galih, budi. Tapaning ati: mung têmên, tapaning nyawa mung eling, tapaning rahsa mung êning P.R. IV. 90-80.

Ati :

zie iwak kêbo sapi. Ati kêbo zie kêbo. Ati landhak, saka pangandikane Sri Maharaja Kano = Kanwa ya Bathara Wisnu ing Purwacarita sing sapa mangan atining landhak bakal undhagi pikir sarta elingan, P.R. II. 35-1.

Utara bumi :

adipati ... = buras ngura zie P. N. no 16.

Utak kêbo :

zie kêbo. Utêk zie otot.

Otèk Kw. :

juwawut, yapawut. Otèk, wangsalan Tjent., têlasing pamangan = êntèk.

Otot Kw. :

urata,[26] uraba, anggota, paradha, zie iwak kêbo sapi. Zie balung letl. b., otot kêbo zie kêbo.

Otêr :

zie luwak letl. d.

Atus (waduaji) :

têgêse: thukul.

Utawaka :

zie gêni.

Atil :

Kang ingaran ciri: atil, yèn jaran duwe unyêng-unyêngan dumunung ing uwang sasisih watèke ala, kang ngingu sok padu karo kuwanuhane.

Itil Kw. :

krêntika, karêntya, kalêntik,

--- 1 : 26 ---

smarapatra, sogok prana, waga prana, purana.

Etung (cacah) :

siji = een, loro = twee, têlu = drie, papat = vier, lima = vijf, nênêm = zes, pitu = ziven, wolu = acht, sanga = negen, sapuluh = tien, sawêlas = elf, rolas = twaalf, têlulas = dertien, patbêlas = viertien, limalas = vijftien, salikur = een en twintig, salawe = vijf en twintig, sèkêt = vijftig, sawidak = zestig, satus = honderd, sèwu = duzend

--- 1 : 27 ---

salêksa = tienduizend, sakêthi = enz honderdduizend.

Etung (cacah) :

eka = 1, dasa = 10, tusan = 100, ewon = 1000, lêksan = 10000, kêthèn = 100000, yutan = 1000000, wêndran = 10000000, gulman = 100000000, camu = 1000000000, wurdan = 10000000000, kirnan = 100000000000, zie Jav. Pramm. T. Roorda blz. 326.

Etung (Kawi en Holl.) :

eka = een, dwi = twee, tri = drie, catur = vier, pănca = vijf, sad = zes, sapta = zeven, hastha = acht, nawa = negen, dasa = tien.

--- 1 : 28 ---

Etung (têmbang) :

1. Nambang: sanambang = 1000 Kw. en wbk., 2. Dramèh, sadramèh = 24 duit zie 1001 N. II. 160 - 3, 3. Talênta: satalênta = 2500 zie K. S. 255. 2 v.o. , 4. Soini = sapuluh kirna. Utawa tataning baris, zie j. z. II, 218, 1 v.o. , 5. Satak = 100 zie Jav. Gramm. 329. 6. v.o. Têmbung satak sawe (= suwang saprapat) iku dhuwit têtindhih marang dhukun, sawe, têmbung Kawi, têgêse: isarat, yèn rinimbag dadi sêsêlan ra = la, dadi salawe, têrange mangkene: têtindhih = isarat, satak sawe = 125, suwang saprapat = 12,5 dhuit, 6. Dho, a. Kadho-kadho = mongga-manggu, utawa pikire maro. b. Dhocang, kadhêle karo kacang, dadi barange rupa loro. c. Dhorangan, layangan kang kèpète loro, zie carakan, S. g. Bertseh II, 10. 8 d. Dhoglèng = dhèglèng gend., wong kang owah pikire utawa kang maro atine. e. Ngalapdho = malik tingal, B. T. D. 80. 20. 7. Mas, samas = 95 zie Jav. Gzamm. 329. 7. v.o. maar Kw. = 400 = dhèglèng gend. êndi kang bênêr ? 8. Dhomas = wolung atus zie Jav. Gzamm. id. Mirib têmbung sa, las. Dho, têmbung samas = 400. Dhomas (mas ping pindho) = 800.

--- 1 : 29 ---

Etung (têngahan) :

Karo (têlu, kapat, klima, kanêm, pitu, kwolu, sanga) têngah. Tugêl, satugêl, tugêlan, enz. paroning barang. Tèng, sêtèng = 5 dhuwit paroning wang. Sigar 1/2 duit paroning dhuwit. Gêthèk 1/2 dina, karo gêthèk = 1 1/2 dina. Bêlah, karo bêlah = 150 maar. Karo bêlah èwu = 1500 niet. Karo bêlah atus.

Etung (sèwu dina) :

Yèn wong arêp nyumurupi tibaning dina slamêtane wong mati, wiwit gêblag nganti êntèking sidhêkahe 1000 dina, iku saka dina pasaraning gêblage, upama gêblage mau dina Rêbo Wage, satanggal-tanggale inganggêp 1-1. pangetunge mangkene:
Sinom
Siji-siji yèn nyur tanah | têlu-têlu têlung ari | pitu-pitu pitung dina (= 7-2.) | lima-lima kawan dèsi | loro lima nyatusi | papat-papat pêndhakipun | kanêm lawan kalima | wilujêngan nyèwu ari | dèn pratitis ngetung taun sasi tanggal ||
Pitutur têlung prakara mau mangkene: a. Têgêse nyumurupi taun, sèwu dina iku tinêmu têlung taun. b. Têgêse nyumurupi sasi, sèwu dina iku tinêmu 35 of 36 sasi. c. Têgêse nyumurupi tanggal, yèn gêblage tanggal [tang ...]

--- 1 : 30 ---

[... gal] sapisan tumêka ping 6, petunging sasi 35, yèn tanggal ping 7 sapandhuwur, petunging sasi 36. Anadene uran-uran: siji-siji, yèn nyur tanah sapiturute mau mangkene:
1-1 = Rêbo Wage, awit gêblage nuju dina Rêbo Wage. Upama Kêmis Kaliwon, kang ginawe 1-1 iya Kêmis Kaliwon, Jumungah Lêgi, sapiturute padha bae, padha ginawe baku petung 1-1.
3-3 = Jumungah Lêgi saka dina Rêbo Wage 3 dina
7-2 = Salasa Kliwon saka dina Rêbo Wage 7 dina
5-5 = Ngahad Pon saka dina Rêbo Wage 40 dina
2-5 = Kêmis Pon saka dina Rêbo Wage 100 dina
4-4 = Sêtu Paing saka dina Rêbo Wage 355 dina
6-5 = Sênèn Pon saka dina Rêbo Wage 1000 dina
Slamêtan ping pitu ing dhuwur iki ora ana kang tumbuk dinane, sarta pasarane iya kacakan kabèh, mung Pon kang tumbuk têlu dening cacahe lima. Ing layang Căndrakanta blz. 391. 14. wêwatoning sarengat agama Islam, madzhabe Kangjêng Imam Saphingi, kasêbut ing kitab-kitab ngilmu pakih Saphingèn, sarupaning sidêkah kang ditamtokake dinane, kaya ta: nêlung dinane, mitung dinani, sapiturute, iku cinêgah ingaran: makruh utawa bidêngah kang ala, tangèh yèn olèha ganjaran, muni ing kitab Ingasatut Talibin, anggitane Sèh Bakri ing Mêkah, isih têmbung Arab lugu, cap-capan ing nagara Mêsir, jilidan kang kaping pindho, bab janajah kaca 143.

--- 1 : 31 ---

Itung (prasangan) :

Etung prasangan kanggo metungi yèn wong arêp gawe kori utawa regoling pomahane. Yèn anglungguhi petung iki insya Allah nêmu slamêt sarta karijêkèn sugih anak putu, dawa ngumure.

[Grafik]

1. Olèh dosa saka ing liyan. 2. Antuk wanodya endah. 3. Akèh parênging kabêgjan. 4. Olèh suka, sampurna barang gawe. 5. Kasugihan marga saking sarana. 6. Karusakan ati, tansah kabêgjana. 7. Asring têtukaran. 8. Gêdhe atine. 9. Kêmalingan sabên taun.[27]
1. Duwe anak bêcik. 2. Ora duwe utang. 3. Antuk duka cipta. 4. Antuk kapintêran. 5. Kêrêp kêpatèn. 6. Rosa budine. 7. Olèh kasugihan. 8. Cacad marang wong gêdhe. 9. Olèh batur akèh.[28]
1. Antuk arta. 2. Olèh kasugihan. 3. Sugih anak putu. 4. Mênang, nanging angkuh. 5. Kêmalingan sabên taun. 6. Olèh kasugihan. 7. Salah saka wadone. 8. Antuk arta. 9. Asring kêmlaratan.[29]
1. Gêringên. 2. Kêrêp kêtêkan sanak sadulur. 3. Sugih anak. 4. Akèh kang sêngit. 5. Kêrêp kêmalingan. 6. Olèh gawe marga saka ing anak. 7. Rosa budine. 8. Olèh dosa marga saka ing anak. 9. Luwih mlarat.[30]

--- 1 : 32 ---

Asu[31] :

[...] dikudang nyai-nyai saradhadhu [...] -su, asu iku mangêrti bangêt, [...] sêtya tuhu ora tau mi- [...] -gilan ora dipakani iya [...] ora gêlêm lunga. Yèn diajar [...] sami turut sakarêping bênda- [...] wau pêt. Anjupuk barang kang diu- [...] -kot bae. Linggih lan liya [...] -ra komidhi tanah Eropah padha [...] komidhi. Asu iku o- [...] lan janganan, kang didoya [...] -nan, dene kang dikarêmi iwak mê- [...] ru peranganing khewan kang mangan daging [...] ana kang doyan marang têbu u- [...] -têng, malah ing Pohdhongkol su- [...] kono pakananing walang, ing [...] padha nêba marang têgal andê [...] ngange lagi padha mulih. Wong Poh- [...] -ne lagi malang. [...] suajag, iku santosane [...] -n keringane angungkuli sarupa [...] ngalas, yèn nuju golèk pa- [...] măngka nrênjuhi utawa kêpê -
Asu iku khewan najis wong [...] ora kêna ngingu. Dene ing Jawa [...] parentah mung para ngulama sapêpadhane [...] kèh kang dhêmên ngingu asu gê- [...] wayah bêngi kêna dibasakake [...] ing omahe bêndarane. Yè- [...] pakarangan banjur jugug anggantêr. Na- [...] mulane bisa gawe mirising ati [...] ku bae pigunaning asu. Kêna di [...] pandêlêng. Kêkinthil utawa a- [...] tau kêtilapan, amarga a- [...] p. lan sajrone milu bêndara [...] doh. Turut dalan tansah nguyuh [...] ing wit-witan têpining dalan, i- [...] ning lakune yèn kêsasar. Sarta kê- [...] nyang alas, samăngsa bêndara [...] l, asu iku disutake[32] [...] mlayu sarosa amburu khewan kang [...] yèn mung kidang, mênjangan uta- [...] iku wani ngêrah sarta dadi rabja- [...] patèni ing bêndarane. Bong [...] mên marang asu. Rahabe marang asu [...] marang manungsa. Kirik utawa a- [...]

--- 1 : 33 ---

thuk khewan kêpêncil, amêsthi mati dening asuajag. Kinroyok ngênggon, sanadyan khewan iku bisa oncat lumayu, iya kêna sinandêr karo nyêbit daging kalawan siyunge sarta tansah amburu karo mangan daging. Mari-mari yèn khewan iku wis mati. Saka arange wong bisa nyêkêl asu ajag, wong desa akèh kang ngarani yèn asu ajag iku bangsane siluman, iya ana èmpêre mung kacèk katon karo ora. Sarèhning bisa katon, wong desa, bêcik ngaranana asuajag bae. Dudu siluman sarta asuajag itu ora malati.
Bangsaning asu, Jawa, kang diarani: Gladhag. Kudus, gêdhe dhuwur. Angin, gêdhe dhuwur bangkèk wulune pandhês. Pèrsi, wulune rembyak. Mup, cangkême têmpak. Kikik, cilik. Ajag, asu alas.
Ing jaman saiki asu iku wis tinêmu dening dhoktêr, sabên măngsa panas enggal bisa dadi edan, sarta yèn nganti nyakot marang manungsa ambilaèni. Yèn ora nuli olèh tămba saka dhoktêr, manungsa iku kêtularan dadi edan. Isarat sadurunge ditambani, tatuning asu iku diobonga ing damar lilin utawa dicus ing wêsi bang. Iku ngandhêgake ngrêdaning wisa.
Parentah gêdhe ing Indiya Nèdêrlan rumêksa bangêt ing bab anane asu edan, sabên ana măngsa asu edan, sarupaning asu didhawuhi brongsong cangkême kalawan kawat anaman utawa walulang. Kang ora ngèstokake parentah, sadhengah asu dipatèni.

--- 1 : 34 ---

Asu :

1 Kw. anjing, aswibuja, cika, cêmêra, kuwaka, sona, srênggala, swa, sagawon, wrêkka, purisika, basu, bugêl, 2. Asu iku dumunung ing tanah Eropah sarta Asiah, diingu ing wong, akèh pigunane. 3. Asu alas, zie wollep. 4. Asu ajag. a. Dumunung ing tanah Eropah sarta Asiah: măngsa daging. b. Dumunung ing tanah Eropah sarta Asiah: măngsa daging, nanging luwih julig timbang lan liya-liyane. 5. Asu angin, dumunung ing tanah Eropah, kêna diingu ing gêrma, awit yèn kanggo ambêburu: rikat bangêt, kêna dibasakake kayadene angin, mulane diarani asu angin, nanging bangêt wêdi marang swaraning bêdhil, mulane sabên gêrma ambêburu karo asu angin, wis ora nganggo sangu bêdhil. 7. Asu bêlang wayuyang, kalangênane Bagawan Andong Dhadhapan, sarta Rêsi Gadhing Mangukir ing Mêndhang Agung, kang ngalahake Cèlèng Têmbalung, anake Puthut Jantaka.

--- 1 : 35 ---

6. Asu angin laut, dumunung ing sêgara anjênjêl sisih lor, mangan iwak laut.

Iso :

zie iwak kêbo sapi en zie usus.

Asinan :

zie iwak kêbo.

Asar Kw. :

Wbk. tibra layu.

Usuk :

Ing ngisor iki petungane wong gawe usuk omah sapêpadhane. Usuk pring utawa kayu jati padha bae. Pangetunge saka ijèn-ijèning usuk, mangkene: sri, kitri, gana, liyu, pokah, yèn tiba: sri, kang sayoga ginawe usuking pamêgênge pawon, utawa lumbung, kitri: pamêgênging omah, gana: pamêgênging pandhapa, liyu: gêringên, pokah: kêpatèn.

Osik (katuranggan) :

Ngosikake utawa ngobahake têtali zie laku letl. a.

Iskak :

Nabi ... ingkang yuswa 170 taun, kitab Ngarais blz. 68.

Èstu :

brahmana rêsi ... zie P. N. no. 25.

Astraliyah (katuranggan) :

Jaran wêton Astraliyah kang akèh gêdhe-gêdhe. Gulune: cilik, suri lan kulite: tipis, watêkane akèh èmpêre jaran wêton tanah Jawa.

Astakusala :

zie Wêgangsulanjani.

Astalungian :

(dhêmênan) voorp: Raja Pulaswa ing nalika punika supêna panggih astalungian kalihan Dèwi Sri ing Purwacarita. P.R. III. 60- 9.

Usus :

Usus wong, wêdhus, pitik enz. mung usus kêbo sapi ingaran: iso sarta enak pinangan saisine, usus-usus kathok (= koloran), usus-usus pitik (= roncèn kêmbang mlathi).

Usus Kw. :

iswa, sarisi, pusdhara,

--- 1 : 36 ---

2. zie landheyan no. 6.

Asistèn residhèn :

Nalika taun Jimakir 1762 wis sinêbut kangjêng, marang bupati pamajêgan ing Bayalali, zie jo. Br. 356. 9. v.o.

Aswanikumba (mariyêm) :

zie sapujagad, iku yasane ingkang sinuhun Sultan Agung Prabu Anyakrakusuma ing Mataram, kang gawe Walănda saka ing Jakarta nalika taun Mèsèhi 1629 utawa taun Jawa 1567.

Aswaluhur :

Kang ingaran ciri: Aswaluhur, yèn jaran ugêl-ugêling sikile kang têngên ana wulune putih, iku prayoga, titihane senapatining prang kang anata baris.

Aswajaya :

Kang ingaran ciri Aswajaya: yèn jaran duwe unyêng-unyêngan ana sikil ngarêp kang têngên kapara mandhuwur bêcik watêke, yèn ginawa prang ngambu mungsuh bisa kêcandhak. Yèn binuru ora kêcandhak, wêkasan mênang jurite.

Asalingga of Ăngsalingga :

zie gunung.

Usap :

a. usap-usap rai, b. lambe kalawan jarit of kulambi dadi pangane Bathara Kala.

Asma :

Ing ngisor iki asmane para luhur Jawa sarta têgêse aksarane ginawe tata prunggu, kaya ta: Adinagara têgêse: panggêdhening nagara, Adikusuma têgêse: kêmbang linuwih, Adiwijaya têgêse: ngluwihi unggul, Alit, Pa of ratu têgêse: cilik, Angabèi têgêse: nyarambahi, Natakusuma têgêse: ratuning kêmbang, Natapura têgêse: kadhaton, Natabrata têgêse: nata laku, Natabaya têgêse: nata pakewuh, Cakraningrat têgêse: ubênging jagad, Cakranagara têgêse: payunging nagara, Cakrakusuma têgêse: bêbundêraning kêmbang, Cakradiningrat têgêse: gêgaman adi ing jagad.

--- 1 : 37 ---

Rukmini, Adipati ... têgêse: asri of mêmanis, Rupa-rupa, Adipati ... têgêse: urut-urutan, Riya, Pa ... têgêse: satriya, Riya Mataram, Pa ... têgêse: satriya ing Mataram, Riyamanggala, têgêse: pangarêping satriya, Răngga, Pa ... têgêse: pulas, Kusuwa? Adipati ... têgêse: saput piranti, Kusumadiningrat têgêse: kêmbang linuwih ing jagad, Kusumadilaga têgêse: kêmbanging paprangan, Kusumayuda têgêse: kêmbanging pêrang, Kusumabrata têgêse: kêmbanging laku, Kapirawan, Adipati ... têgêse: kabêcikan, Danupaya têgêse: anggaota miranti, Dipanagara têgêse: damaring nagara, Dipakusuma têgêse: soroting kêmbang, Dipawinata têgêse: ratuning damar, Dêmang Tanpanangkil Pa ... têgêse: cêcêkêlan tanpa seba, Têpasana, Pa of Adipati ... têgêse: ukur panggonan têtuladan, Timur, Pa of ratu têgêse: bocah, Sindusena, têgêse: ratu of lajêring banyu, Săntakusuma, têgêse: kêmbang bêcik, Suryaningrat, têgêse: srêngengening jagad, Suryanataningrat, têgêse: srêngengening ratuning jagad, Suryanagara, têgêse: srêngengening nagara, Suryakusuma, têgêse: kêmbang srêngenge, Suryadiningrat, têgêse: padhang linuwih ing jagad, Suryadipura, têgêse: padhanging karaton,

--- 1 : 38 ---

Suryaputra, têgêse: têdhaking băngsa luhur, Suryamijaya, têgêse: padhang amisesa, Suryabrata, têgêse: padhanging laku, Silarong, têgêse: pêpajangan, Singasari, têgêse: pikuwating kêmbang, Wiramanggala, têgêse: pangarêping prajurit, Widura, têgêse: musthika, Lumawana ? Adipati ... têgêse: lumawan, Pancuran, Adipati ... têgêse: udaling banyu, Pantaka, Adipati ... têgêse: cilaka, Panular, têgêse: Panulan of pangimbal, Panji Anom, têgêse: têtungguling ênom, Panji Kasatriyan, têgêse: têtungguling satriya, Priyêmbada, têgêse: pangungrum, Purba, têgêse: wit, Purbanagara, têgêse: witing nagara, Prabu Wijaya, têgêse: luwih unggul, Purbaya, têgêse: wit, Prangwadana, têgêse: pangarêping pêrang, Pringgakusuma, têgêse: pakewuhing kêmbang, Pringgalaya, têgêse: mudhari pakewuhing laku, Pakuningrat, têgêse: pakuning jagad, Pamot, têgêse: pangêmot, Pugêr, têgêse: paugêran, Juru Nataningrat, têgêse: tukang nata ing jagad, Jatikusuma, têgêse: sajatining kêmbang, Jayakusuma, têgêse: têtungguling kêmbang,

--- 1 : 39 ---

Yamawidura, z. v. a. Widura, Madung, Adipati ... têgêse: karo, Mlayakusuma, têgêse: lakuning kêmbang, Mangkunagara, têgêse: = Mangkunagara, Mangkudiningrat, têgêse: mangku bêciking jagad, Mangkubumi, têgêse: mangku jagad, Găndakusuma, têgêse: ambuning kêmbang, Bintara, têgêse: wisa of antara, Bondhan, têgêse: putêran wisesa, Balatèr, têgêse: blastêr, Balitar, têgêse: têmbaga, Buminata, têgêse: marentah ing jagad,

--- 1 : 40 ---

wêwatoning namane para priyagung wadana kaliwon sarta jênênge para priyayi panèwu mantri nagara muwah ing desa, tuwin lurah, bêkêl, jajar, lan răngga, dêmang lan sapêpadhane. Wiwit saka jumênêng dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan P.B. VI lêstari tutug jumênêng dalêm P.B. VII, VIII en IX, banjur kawangun jumênêng dalêm P.B. X. Pratelane kaya ing ngisor iki:
1. Bupati nayaka jêro sarta anon-anon jêro, wêkasaning asma: ngrat, kaya ta: Radèn Mas Arya Jayadiningrat, bupati kaparak kiwa. Radèn Mas Tumênggung Wrêksadiningrat, bupati kalang.
2. Bupati nayaka jaba sarta anon-anon jaba, kalêbu para bupati pulisi tuwin pamajêgan, wêkasaning asma: nagara, kaya ta: Radèn Tumênggung Prawiranagara, bupati panumping. Radèn Tumênggung Jaksanagara, bupati jaksa. Radèn Tumênggung Sutanagara, bupati pulisi Klathèn. Radèn Mas Tumênggung Yudanagara, bupati pamajêgan Bayalali
3. Kaliwon nayaka jaba jêro, sarta kaliwon anon-anon ing jaba jêro (liyane pulisi) apadene kaliwon pamajêgan tuwin Galadhag, muwah kaliwon pangrêmbe, wêkasaning asma: pura, kaya ta:
Radèn Mas Ngabèi Bratadipura, kaliwon kaparak kiwa: jêro,
Radèn Ngabèi Prawiradipura, kaliwon panumping jaba,
Radèn Ngabèi Wignyadipura, kaliwon anon-anon jêro,
Radèn Mas Ngabèi Puspadipura, kaliwon anon-anon: jaba,
Radèn Ngabèi Pringgadipura, kaliwon pamajêgan,
Radèn Ngabèi Cakradipura, kaliwon Gladhag,
Radèn Ngabèi Gitadipura, kaliwon pangrêmbe,

--- 1 : 41 ---

4. Kaliwon pulisi, wêkasaning asma: wadana, kaya ta: Radèn Ngabèi Gitawadana, kaliwon pulisi Sragèn,
5. Panèwu jaba jêro, arane nganggo praja, jêro: ana ing buri, jaba ana ing ngarêp, kaya ta: Sumapraja, Prajakusuma,
6. Mantri,
Kaparak kiwa, wiwitane: sura, kaya ta: Surapanigar,
Kaparak têngên wiwitane: jaya, kaya ta: Jayaparusa,
Gêdhong kiwa, wiwitane: karta, kaya ta: Kartasumbaga,
Gêdhong têngên, wiwitane: wirya, kaya ta: Wiryawilaga,
Bumi, wiwitane: rêksa, kaya ta: Rêksasudira,
Sèwu, wiwitane: wăngsa, kaya ta: Wăngsasudarma,
Panumping, wiwitane: mangun, kaya ta: Mangunjaya,
Gêdhe, wiwitane: suta, kaya ta: Sutarêksaka,
7. Panèwu mantri jaksa, wêkasane: pradata, kaya ta: Ngabèi of Răngga Jayapradata,
8. Panèwu mantri pulisi kabupatèn, wêkasane: pranata, kaya ta: Ngabèi of Răngga Jayapranata,
9. Panèwu mantri urdênas, wiwitane: atma, kaya ta: Atmawiraga,
10. Panèwu mantri carik, wiwitane: sastra, kaya ta: Sastrasadarga,
11. Panèwu mantri kabayan, wêkasane: cundaka, kaya ta: Kartacundaka,
12. Panèwu mantri karaton, wiwitane: among, kaya ta: Amongprayitna,
13. Panèwu mantri panêgar, wiwitane: tali, kaya ta: Talimonce,
Panèwu maajah mati, wêkasane nganggo araning banyu Kw. kaya ta: warih, ranu utawa tirta,
14. Panèwu mantri pangrêbe nagara,
15. Panèwu mantri {kalang, narawrêksa, gowong} ... {margana, wrêksa, karya}

--- 1 : 42 ---

16. Panèwu mantri panandhon, ... bau,
17. Panèwu mantri kêmasan, witra ... ,
18. Panèwu mantri gadhing Mataram, arja ... ,
19. Panèwu mantri bêkêl, jajar, gandhèk kiwa, wiwitane: duta ... , Panèwu mantri bêkêl jajar gandhèk têngên, wêkasane, ... duta,
20. Panèwu mantri grêji ing kuna ăngga utawa driya, saiki gêrjita utawa busana.
21. Panèwu mantri kêbon dharat: ... puspita,
22. Panèwu mantri pambêlah, 23. Panèwu mantri juru silêm ... giyota utawa banawa
24. Panèwu mantri kadipatèn, wira ...
25. Panèwu mantri kapatihan, wira ...
26. Panèwu mantri ngulama nagara
27. Panèwu mantri jimat, ... astana
28. Panèwu mantri juru, raga ... suranata
29. Panèwu mantri niyaga kasêpuhan, Panèwu mantri niyaga kadipatèn, Panèwu mantri niyaga kapatihan ... pangrawit utawa pradăngga
30. Panèwu mantri ngarêp panèwu: braja ... mantri: jaga
31. Panèwu mantri carik limalasan, stra ...
32. Panèwu mantri jagal sudagar: maesa ...
33. Panèwu mantri tuwaburu: wana ...
34. Panèwu mantri pandhe êmpu: ... sukadga
Panèwu mantri: pandhe nagara: palu ...
35. Panèwu mantri srati, ... dirada utawa dênta
36. Panèwu mantri pangukir, ... pangreka
37. Panèwu mantri undhagi, wignya ...
38. Panèwu mantri mranggi, nayawirăngka
39. Panèwu mantri ukiran, jara utawa salêmbar

--- 1 : 43 ---

40. Panèwu mantri tukang batu: batu ...
41. Panèwu mantri juru kunci: astana
42. Panèwu mantri pradikan kasêpuhan
43. Panèwu mantri pradikan kadipatèn
44. Panèwu mantri pamajêgan Bayalali
Panèwu mantri pamajêgan Klathèn
Panèwu mantri pamajêgan Gagatan
45. Panèwu mantri gladhag: Bayalali
Panèwu mantri gladhag: Klathèn
Panèwu mantri gladhag: Mungkung
46. Panèwu mantri pangrêmbe
Panèwu mantri pulisi sajêro lan sajabaning nagara, sadurunge ana dhistrik, arane miturut asmaning bupatine, kaya ta:
Surakarta, purwane: Sura, dening bupatine R. T. Suradirja
Bayalali, purwane: Sura, dening bupatine R. T. Suradipraja
Klathèn, purwane: Mangun, dening bupatine Rms. T. Mangunkusuma
Ngampèl, purwane: Jaya, dening bupatine R. T. Cakrajaya
Sragèn, purwane: Citra, dening kaliwone ing kuna R. Ng. Citrasari
Sukaharja, purwane: Suta, dening bupatine asma R. Ng. Sutasudira

Asêm Kw. :

zie wit. amla, kurinjên, kamal, kapaligi.

Asim :

sayid ... zie Pajang Saripan no. 2.

Asêman Kw. :

(sêlaning dariji), asman, amlita, sumanjari.

Èsmuningrum :

Radèn Ayu ... zie Kartasura no. 17.

Asmarandana :

Têgêse kasêngsêm dana, kang nganggit Sinuhun Giri Kadhaton, zie Dj. k. 1900 no. 63. Asmarandana iku têmbang macapat laku wolu, kaya ta: i - a - e - a - a - oe - a || 8 - 8 - 8 - 8 - 7 - 8 - 8

--- 1 : 44 ---

sumrêk kang bala lumaris | budhale saking Samarang | asri tinon gêgamane | akèh warnane kang bala | wong sabrang lan wong Jawa | swarane atri gumuruh | kadya ombaking samodra ||

Asmarawulan :

Radèn Ayu ... zie Kartasura no. 13.

Asmaranggama :

verk v: asmara sanggama. asmaranggama iku ana lima, kaya ta: asmarayoga: sêngsêm marang putra, asmaranaya: sêngsêm marang ulat, asmaratăntra: sêngsêm marang rupa, asmarajuwita: sêngsêm marang wanodya, asmaraturida: sêngsêm marang wêlas asih. Ana manèh mung papat kaya ta: asmaranada: wicara, asmaratura: sih, asmaraturida: wêlas, asmaranala: ati, P.R. I. 64-8 v.o.

Ismangil :

nabi ... ingkang yuswa 127 taun kit. Ngarais blz. 66.

Èsèg-èsèg :

zie gendhong.

Èsbir :

Èsbir putih iku bangsaning bruwang, pasabane ing sêgara anjêndhêl sisih lor, măngsa daging mêntahan.

Hèsthi :

zie gajah.

Hastha sacara-cara :

zie êndêm.

Hastha manik :

Kang ingaran ciri hastha manik, jaran pancal sikile papat pisan sangisoring dêngkul, ala kang tinêmu, kang ngingu kêrêp kawirangan utawa kaisinan sapandhuwur.

Uwi :

Ing ngisor iki araning uwi sawatara, kaya ta: irêng, ula, alas, abang, cicing, randhu, răndha saluku, kêtan, doro dêlêg, wadêr, wulung, lêgi, putih, jaran, jêmpina, jêngki, gambir, bêras, butun, bayêm, bangkulit, verk abang.

--- 1 : 45 ---

Pananduring uwi ing măngsa katiga akir, dirambatake ana ing wit-witan, yèn wis sataun didhudhuk, pangolahe mung digodhog rasane adhêm kaya rijêki.

Èwu (waduaji) :

têgêse: wit.

Uwuh :

a. pawuhan sacêdhaking omah. b. nyapu uwuhe diobong. c. nyapu uwuhe diandhêgake. d. ambuwang uwuh ing longan. e. ambuwang uwuh saka candhela. f. ambuwang uwuh nuju mantu. Kabèh mau dadi pangane Bathara Kala. Adi carita, têgêse: wong kang apilan marang carita, sajarah utawa lêlakoning wayang kang wus kasêbut ing layang pakêm, apadene lêbda sarta tutuk sabarang kang dèn caritakake, lan ora kakurangan, zie pujăngga (6).

Awak :

zie srandu warăngka wêdhung.

Awak Kw. :

angga of ăngga, praga, kawangga, tuhu, tubuh, sarira of salira, sulaksana, wanda of wănda, wak, lingga, linggana, pasikêpan, yrangga, badan, baddha.

--- 1 : 46 ---

Iwak :

zie sêga, iwak panganan.

Iwak (olah-olahan) :

araning iwak kang muni ing layang Tjent., Tjêb., sawise Sèh Amongraga têmu lan Kèn Tambangraras, ana ing dhukuh Wanamarta, kaya ing ngisor iki: êndhog crubuk, êndhog kroto ? êndhog kamal, êndhog pindhang, êndhog pasiran, êndhog menthog, êndhog mliwis, êndhog banyak, êndhog brati, urip-urip kutuk, ati, utak, iso sêrêgan, iso glêpah ? ulur opor trênggiling of landhak, opor menthog, opor banyak, opor brati, opor bajing gêndhu, opor bèbèk, ayêm ati mênjangan, êmpal kisi, êmpal daging, êmpal tuntut, abon, abon rêmus, abon wayang, cêplok untup-untup, cêplok kamal, cêplok wajar, cêplok jêngking, cêngplok madon, cêplok gimbal, cêplok balênyik, rêmpah ênthung, rêmpah sili, rêmpah sidhat, rêmpah wêlut, rêmpah pêlus, rêmpah jangkrik, rêmpah gorèng, rêmpah gotong, rambak kikil, rambak kulit, rambak planangan, kendho urang, kendho gêndhon, krupuk, krupuk têrung, klêpon, dadar kobis dadar so, dadar sawut, dadar wolak-walik,

--- 1 : 47 ---

dadar wajar, dadar lèdrè, dadar lajon, dadar lêmpit, tim otot, tim kabiri, tim dara, tim tămbra, tim soun, tim sarang burung, tim landhak, tim jamur êndhog, tim jamur cêpaga, tim jamur kênthos, tim jamur kuping, tim jamur druju, tim jamur wuku, tim jamur watu, tim jamur lot, tim jamur polo tim jamur barat, sarèn = dhidhèh, srundèng sêmaradana, srundèng dhêle, srundèng mrica, srundèng gudhe, srundèng gêbingan, srundèng botor, sambêl êndhog wadêr, sambêl ura, sambêl umbut, sambêl cabe, sambêl congor, sambêl kacang, sambêl kluwak, sambêl kêmiri, sambêl trancam? sambêl tawon, sambêl santên, sambêl wijèn, sambêl laos, sambêl laron, sambêl lele, sambêl lêmpuyang, sambêl lethok, sambêl pêcêl, sambêl pête, sambêl pitik, sambêl plèlèk? sambêl dhêle, sambêl jae, sambêl jengkol sambêl mrica, sambêl gêpèng, sambêl bawang, sambêl balur, sambêl gorèng, sambêl ati, sambêl utak, sambêl pêtis,

--- 1 : 48 ---

widhungan, lidhah, limpa, lêmêngan pitik, lêmêngan mênjangan, lêmêngan bulus, pênthul, paru, pusuh, dhèndhèng age ati, dhèndhèng age oyod linjik, dhèndhèng age umbuting arèn, dhèndhèng age êbung, dhèndhèng age daging, dhèndhèng age tawon, dhèndhèng age lidhah, dhèndhèng age gêndhon, dhèndhèng age ragi, dhèndhèng age kripik, dhèndhèng age panjèn, dhèndhèng age gêpuk, ja, ya, nya, masin mênjangan, ginjêl, gêcok gênêm, gurung, gorengan êndhog gundhik ênthung, gorengan arêng-arêng, gorengan olan-olan, gorengan êmprit, gorengan èbi, gorengan cakul, gorengan cuwiyun, gorengan kutuk, gorengan kèpèt, gorengan kudhawa, gorengan kathik, gorengan kuthilang, gorengan dêruk, gorengan dêrkuku, gorengan trinil, gorengan tawon, gorengan tawès, gorengan tămbra, gorengan sribombok, gorengan wirasoca, gorengan wagal, gorengan lêntrih, gorengan lênting, gorengan lêndhong, gorengan laron, gorengan lurjuk, gorengan prêmas, gorengan pêking, gorengan jowan, gorengan manyar, gorengan mèlêm, gorengan gana,

--- 1 : 49 ---

gorengan gramèh, gorengan giligan, gorengan galathik, gorengan gangsir, gorengan bancèr, gorengan bêncolang, gorengan bonjol, gorengan bèkèl, gorengan badhèr, gêthik kathik, gêthik dara, gêthik dêrkuku, gêthik drigul, gêthik trinil, gêthik tlulèk, gêthik glathik, gêthik gêmak, gêthik bontot, gêthik burcèt, gêthik bubut, gêthik bangbangan, brongkos, bêkakak kancil, bêkakak kidang, bêkakak komprèng, bêkakak wêdhus gèmbèl, bêkakak pêdhèt, bêkakak mênjangan, bêkakak gudèl, bêkakak bêlo, basêngèk trinil, basêngèk tawon, basêngèk tlulèk, basêngèk tempe, basêngèk wadêr, basêngèk pitik, basêngèk bontot, basêngèk burcèt, blêketho blênyik, blutak, bulusan, balêbêt kênthus, babat tala, babat sumping, babat jarit, babat galêng, bothok sanggring, bothok bêthik,

Iwak narwal :

zie narwal.

--- 1 : 50 ---

Iwak kêbo sapi :

Ing ngisor iki iwak kêbo sapi kang karam pinangan, kaya ta: utak, tlethong (= iso sêrêgan), wulu (= rambak katutan wulu), pringsilan, gêtih (sarèn abang putih), balung nom.

--- 1 : 51 ---

Iwak loh :

Ing ngisor iki araning iwak loh sawatara kaya ta: ece, ucêng, arêng-arêng, urang, uling, udhèt (anak wêlut), ungkil, cakul, cebong (anak kodhok), rêbon, kuniran, kocolan (anak kutuk kang wis rada gêdhe), kacangan, kura, kakab, kada, kutuk, kêtul (anak bulus), kêting, kowangan, klalèn, klalung, klulu, kêprèk.

--- 1 : 52 ---

kopyok, kodhok, kadhalan, keyong, keyong gondhang, kambingan, kêbo gêrang, kongkang, dêlêg = kutuk, trumpah of tlumpah, cilike aran: picisan, taton, totog, tlumpah = trumpah, tapang = kutuk, tămbra, tagèh, têngiri, sêrèn, sriwêt, sarung, sasuh, sili, sêpat (iwak rawa), sidhat, sompil, sêmbilan, sogok itil, sêbut, sêbit lontar, songgir = papar.

--- 1 : 53 ---

sènggrêng, sênggaringan, wirasoca, wadêr (pari, pèthèk, maitan bang), wêlut, wagal, lundhu, larong, lele, lopar, lopis, layang, lêmah, lèmpèr, lêmpug, lumbêt, lêngkur = kutuk, pe, picisan = trumpah, pacal, prêcil (anak kodhok), parêmas, pêlus,

--- 1 : 54 ---

palung, papar, cilike aran songgir, padhawangan, pamprang, dhalang, jêndhil, jigêr, jèpèt, jambal, jêmbêlung, jamang = kutuk, jagaripu, jabrisan (anak lele), yuyu, mêrêsi, marêmas, mas-masan, mèlêm, mèlêm ranti, mangut, gramèh (iwak ing tambak), grago, granggang, gatêng, glêndhêng, bêngès = kutuk,

--- 1 : 55 ---

giligan, gambrêt, gagak-gagakan, bancèr, bêncolèng, borok, bêrot, bèkèl, bêkêm, balan, blanak, blutak, bulus, bèlès, badhèr, bayas, bèyès (anak yuyu), beyongan (anak kutuk), bibis, bêthik (iwak rawa), bêthok, bangkong, bêngès zie kutuk, Salong pêthikan saka j.z. II 276-3 v.o.

Iwak loh (isarat pamangane) :

jamal-jamil alok muwus | wontên saratipun ugi | lamun nêdha ulam toya: | samodra, rawi, bênawi, | winiwitan saking sirah | mangandhap tan mutawatir || Tjent.

--- 1 : 56 ---

Iwak loh Kw. :

zie iwak loh, oti, wiyangga, jita, mina, mira, matsya, maswa.

Iwak loh (upaya) :

Ing ngisor iki petungane wong golèk iwak loh. Nêptuning dina pasaran kakumpulake dadi siji, banjur kapetung mangkene: otak, iwak, ubêng, jăntra. Yèn tiba: otak: sêdhêng, iwak: bêcik, ubêng, jăntra: ala.

Iwak loh (wangsalan) :

Ing ngisor iki araning iwak loh sabangsane mawa wangsalan, pêthikan saka layang Cênthini, nalika Sèh Amongraga mênyang Wanamarta arêp kêtêmu Kyai Agêng Bayi Panurta, kaya ta: ucêng, guthul gambira = ngacêng,
arêng, kang kayu ginăngsa = arêng,
arêng-arêng, pamêthès warah = kêrêng,
urang, ambêbolèhi = ngurangi kanêpsone,

--- 1 : 57 ---

uling, kang tan kênèng lali = eling,
udhèt, pangincênging alis = sêdhèt,
ungkil, pangêgoling siti = ngungkil,
cakul, kang wiji sêmi = thukul,
cebong, tarêbang muni = bung,
rêbon, praboting mantri = kaprabon,
kocolan, luwar binănda = ucul,
kacangan, ngabên dhuwung (iya aran: kacangan), kura, pangundanging kuthuk = kur,
kakab, kêsusu ngombe kasatan = ngokop,
kada, jêjêring pamuwus = ada-ada,
kotès, janma carita = rèntès,
kêtul, kalalar mênir = katul,
kêting, pandaming wong kêmit = ting,
kowangan, sadasa dhuwit = suwang,
kalalèn, manggung tanpa emut = lali,
kalalung, jamang jaja = kalung,
kalayu, bocah kudu milu lunga = kilayu,[33]
kodhok, judhêging lampah = mandhok,
kadhalan, rusaking baris = dhadhal,
kijing, batur maejan (iya aran: kijing), kêbo gêrang, pacul kêtuwan = gêrang,
kongkang, kadang tuwa = kakang,
dêlêg, pangulu-ulu = ngêlêg,
damarwulan, kang wus padhang pinadhangan,

--- 1 : 58 ---

tarumpah, pada kacarma = talumpah,
tikusan, tumbak pangêndhak dipăngga = angkus,
totog, manggung katingal = katok,
tawès, cirining atitik = katawis,
tămbra, panyuwuk adil = ebra,
tagèh, panjaluking utang = nagih,
têngiri, panggugah janmi = tangi,
sriwêt, janma kèh tansah arungan = pating sriwêt,
surung, pangêsuking jurit = nyurung,
susuh, sudhung pêksi (iya aran: susuh), sili, nêmu kelangan = ili-ili,
sêpat, tambanging undhagi = sipat,
sidhat, marga simpangan = sidhatan,
sêmbilang, kang anggung sirna = ilang,
sogok prana = sogok kalêntik,
sêbut, panggrêsahing mantri = nyêbut,
sêbit lontar = manising gănja (wis ngarani), sènggrêng, pantês anggêntèni = slènggrêng,
sênggaringan, sêmune jati angarang = garing,
wirasoca, jayèng kalpika = ali-ali,
wadêr pari, wohing dami = pari,
wadêr pèthèk, rimbag picis = cithakan,
wêlut, ingkang tansah asih = lulut,
wagal, groboh ing kardi = agal,
lundhu, janma busuk = bundhu,

--- 1 : 59 ---

lerong, ingkang tèrèk badhut (wis ngarani), lele, janma bêsus bêbedhangan = lêlewa,
lopis, rangkêping kulambi = lapis,
lèmpèr, piring siti (wis ngarani), lêmpuk, kang sêpta wong kaki-kaki = êmpuk,
lumbêt, asung gănda = mambêt,
pe, munggèng panasan (wis ngarani), pacal, pamicaling laki = mancal,
prêcil, ngintir-intir nyaur utang = nicil,
parêmas, bênang rukmi = mas,
pêlus, kayu pinasah = alus,
palung, pawèh akon nanggapi = lung,
papar, tansah ngradin (wis ngarani), padhawangan, palange wong bathik = gawangan,
pamprang, kang tansah jurit = prang,
dhalang, janma mayang (wis ngarani), jaligêr, sawi dhadhah = pagêr,
jêjêndhil, dandang cêmpli = kêndhil,
jambal, janma mlarat = anggumbal,
jêmblung, mêtêng sêpuh (wis ngarani), jagaripu, pêrang pupuh (anjagani mungsuh), jabrisan, janma godhèg brêngos capang (bris), yuyu, kênya busana = ayu,
mêrêsi, ngêpuh parudan, mêrês, mèlêm, ginunggung ing laki = alêm,

--- 1 : 60 ---

mangut, sêmune duka = marêngut,
gramèh, bocah anggalidhig = gramehan,
grogo, ambêdhandhu ati kewuhan = gragu,
granggang, tumbak pring (wis ngarani), gatêng, kang anjêtmikani = antêng,
galêndhêng, rada baring = gêndhêng,
giligan, rêmbug dadi = gilig,
gagakan, kang pêksi langking (wis ngarani), gambrêt, kang bêsus ingundha (wis ngarani), bêncolang, sêsawat kancil (wis ngarani), borok, wêdhus jalamprang = berok,
bêrot, pamêksaning laku = ambêrot,
bèkèl, wadhuk malênthi (wis ngarani), bêkêm, ulam ngêmpoki = ambêkêm,
blanak, anggung sêsuta = manak,
blutak, timbrah wêdêlan = latak,
bulus, salamêting sawah = tulus,
bèlès, netra jingga = jèlès,
badhèr, janma kampuhan, janma wire busana = anggêdhèdhèr,
bèyès, netra jingga = jèlès, en netra pucat = biyas,
beyongan, èstri tawan = boyongan,
bibis, pamiwiring napuk, bêthok, balung klapa = bathok,
bangkong, kêtanggungan linggih = mêkongkong,

--- 1 : 61 ---

Iwak loh (gêtih) :

Iwak loh iku gêtihe putih, ana uga kang gêtihe abang, nanging arang-arang, sarta wêtuning gêtihe mung sathithik, iwak loh ora tahan suwe sathithi banjur dadi buthuk, mulane yèn wong misaya iwak kali enggal dibèthèti, iku rada bisa tahan suwe, ora kêsusu olèhe arêp adol mênyang pasar, bisa golèk tunggale manèh sing nyukupi marang kabutuhane sadina.
Iwak loh mirasa dhewe, mung yèn ginorèng sarta kang isih anyaran, angsarane anggajih ora ngêndhal, dadi gadhone wong ngombe inuman kêras.
Iwak loh bisa tuwuh ana ing balumbang kang ora kilèn banyu saka ing wangan, dadi mung saka banyu udan bae, ananging ora bisa tuwuh ana sajroning sumur kang

--- 1 : 62 ---

akèh banyune, kajaba yèn dicêmplungi, sarta uripe ora bisa lêmu kaya kang ana ing balumbang, apa sêbabe, panêmune kang nganggit, mung sabab dening balumbang kambah ing hawa kang lumaku, sumur: ora.

--- 1 : 63 ---

Iwak lodan :

(= iwak gajah), a. iwak lodan iku dumunung ana ing sêgara anjêndhêl lor saurute pulo Grunêlan, gajih sarta baline? ana ing gulu, gurunge ciyut, dadi kang pinangan mung bangsane iwak cilik, ora murwat karo wujude luwih gêdhe misuwur ing jagad.
b. iwak lodan manèh uga dumunung ing sêgara anjêndhêl lor mau saurute, gajihe ing bathuk, sarta kêna ginawe lilin brênggala.

Iwak lele :

zie srandu warăngka tumbak.

Iwak dholêpin :

zie dholêpin.

Iwak gajah :

zie iwak lodan.

Awijaya :

zie calêmpung letl. a en grantang.

Awignamastu namasidhêm :

verk. v. awignam = lêstari, astu = muga, namas = panêmbah, idhêm = iki, ira of e, têgêse: muga lêstaria panêmbahe zie Wij. k.

Awang :

gew., awang-awang ket. antara, antariksa, antarala, antariya, artadhya, ardhya, udara, amun-amun.

Uwang Kw. :

wêhang, wêgang, panghita, zie srandu,

--- 1 : 64 ---

Awang :

(= awang-awang), ambara, nawasanga, namu-namu, dirgantara, tawang, jumantara, gêgana, gêganantara, gêganacara, byamoka, boma, bomantara, zie langit.

--- 1 : 65 ---

Ali :

gew. ali-ali, ing ngisor iki araning ali-ali sawatara, kaya ta: êndhok mimi, wulan- wulan of, olan-olan, alang-alang sakapung, cere gancèt, ingalusake dadi: cere dhèmpèt, rujak wuni, kênari, têlon (mas, suwasa sarta salaka), tajug, tamengan, soca, sêsêr, silih asih, simping, sigar pênjalin, wêsi (kasrasah ing mas), lintring of lintring pangantèn,[34] pring sadhapur, mrêjan, gunung sapikul, giligan, gadhing: bandhilan bathok,

--- 1 : 66 ---

Êla :

gew. êla-êla zie gend. slend. pat. sng. êla-êla kaligêbêr zie gend. slend. pat. sng.

Ilu :

1. zie srandu, 2. ilu kêbo zie kêbo.

Ula :

Ing ngisor iki araning ula sawatara, kaya ta: cabe, kêndhang, kisi, kayu, dumung, tutut, talipicis

--- 1 : 67 ---

tapak angin, tampar, sawa, sapi, wêlang, wêling, lareangon, pêdhakbrama, dhiwêl, jangan, macan, gadhung, bandhotan, banyu, badhudhak.

Ula Kw. :

ananta, urar, aliman, nuwinda, naga, taksaka, sarpa, sawêr, wasu, wismaka.

Ula :

gew. ula-ula 1. kw. adodaka, tanggula, 2. zie srandu. 3. zie kêbo.

--- 1 : 68 ---

Ulu :

zie abdi dalêm pangulu.

Ole :

gew. ole-ole zie kambil karajan, no. 24 en 30.

Ulih :

gew. ulih-ulihên zie rèh letl. l.

Ulu ati :

zie pulung ati.

Alun :

gew. alun-alun. 1. alun-aluning durjana (= lun) iya iku wong kang wis misuwur ala kalakuane zie J. W. 2. zie watu (4) 3. wiwite ana alun-alun, ing têngah tinanduran waringin sakêmbaran, saka Sang Hyang Endra, kang wetan aran Jayandaru, kang kulon aran Dewandaru, sinangkalan oyage wedha kapêksa (236)[35] zie waringin.

--- 1 : 69 ---

Elan :

Elan iku bangsaning mênjangan, dumunung ing tanah Eropah lor, Ruslan lan Seberiyah saurute, mangan sukêt, daginge enak pinangan.

Ulêr :

kèkèt, kilan, srêngenge, pari, dhămpa, jaran, jêdhung, gêni, gatêl, gêdhang, gagak, bumi.

Ulêr Kw. :

hurta, ratyaka, kramira, kramika, wêrkita. Ulêr sutra ana ing wit nopal P. S. I 94. 9 v.o. Ulur zie kêbo. Ulur: gew. ulur-ulur zie kambil no. 33 Olor: iwak kêbo sapi zie kêbo. Aldaka: zie gunung.

--- 1 : 70 ---

Uluk :

gew. uluk-uluk. zie lad. slend. pat. sng. Alad: gew. alad-alad zie sudira draka. Êlêd: gew. êlêd-êlêd zie kêbo.

--- 1 : 71 ---

Iladuni :

Petang iladuni punika tansah dados parêbatan dening sulayanipun ing pamanggih, ingkang satunggal amastani dhawah: pati, satunggalipun: katêkan sakarêpe, iba sulayanipun, măngka witing petang namung satunggal saking dintên pêpitu.
Kangjêng parentah agêng andangu dhatêng Bagus Ngarpah, aturipun: mênggah iladuni warni kêkalih punika sami lêrêsipun, sanadyan sulaya dhawahing petang awon saening dintên, ananging pancèn dhasar makatên, amargi iladuni ingkang kacirenan aksara a punika anggitanipun pandhita ajêjuluk Êmpu Artati ing Wiratha, ingkang kacirenan aksara b anggitanipun Ajar, botên têrang namanipun.
Awit saking punika ingkang sayogi amiliha dintên sae ingkang tumbuk dhawahipun. Bagus Ngarpah
Dina - Tanggal - - 1 - 2 - 3 - 4 - 5 A. - Jumungah - arja - satruning Allah - pati - katêkan karêpe - arja - Sêtu - satruning Allah - tuna luput - suka gêdhe - bêgja - arja - Ngahad - tuna luput - arja - satruning Allah - bêgja - arja - Sênèn - tuna luput - arja - suka gêdhe - satruning Allah - nêmu suka - Slasa - tuna luput - suka gêdhe - kagèt - arja - karta - Rêbo - suka gêdhe - arja - pati - arja - satruning Allah - Kêmis - tuna luput - satruning Allah - arja - antuk sanak - ing jro pati B. - Jumungah - arja - satruning Allah - dadi tilikan - pati - arja - Sêtu - satruning Allah - tuna luput - nêpsu - arja - arja - Ngahad - tuna luput - arja - susah - arja - arja - Sênèn - tuna luput - arja - susah - arja - satruning Allah - Slasa - satruning Allah - tuna luput - kagèt - arja - pati - Rêbo - nyêrdu - arja - pati - arja - satruning Allah - Kêmis - tuna luput - satruning Allah - arja - dadi rubungan - satruning Allah.

Alit :

[Grafik]

--- 1 : 72 ---

Alit :

inya ... ingkang êmbah K. P. A. Makudiningrat[36] sumare ing Sribit (Dilanggu) en zie Ngimagiri no. 40.

Ilat :

1 Kw. hirta, lidhah, jihwa, jiwana, 2. zie păncadriya letl. e, 3. zie srandu, 4. ilat kêbo zie kêbo.

Ulat :

nitya, naya, nayana, wulat, liring, jaswa, ulat, kêbo zie kêbo.

Alas Kw. :

utan = otan Maleische, utyana, rimba, taratab of tarataban, wana, wanantara, wanarda, wanadri,

--- 1 : 73 ---

wanadurga, wanawasa, wanapringga, wêlahhan of wêlahan, wulussan of wulusan, lirang, pringga, bana, baga.

Alas :

gew.

Alas -alasan :

zie tatah.

Alis Kw. :

êning, imba, dahya, drêsthi, siratmaya, alis kêbo zie kêbo.

Alas kobong :

Araning jarit kêmbangan, dhasar wungu têngah abang en zie gend.

Alas padhang :

zie gend.

Ula sawa :

Saka pangandikane sri paduka raja mahadewa Budha, yèn wong katêkan ula sawa: ngalamat bakal nêmu kabêgjan.

Alam :

Alam iku kaperang kaya ing ngisor iki: alam 100 taun, sawindu 8 taun, sataun 12 sasi, sasasi 4 Jumungah, of 6 pasaran en 29. 30. Dina,

--- 1 : 74 ---

sadina = 24 jam, sajam = 60 mênut of sa-at. sêmênut = 60 sêkon of strip.

Alam :

1 (: nasut, têgêse lali, saka ... cahya irêng kadadian saka luamah, 2. jabarut, têgêse sêrêng, saka cahya abang, kadadian saka amarah, 3. lahut, têgêse: gingsir, saka cahya kuning, kadadian saka supiyah, 4. malakut, têgêse: rênggang, saka cahya putih, kadadian saka mutmainah. Wirid door R. Ng. Ronggo W.

Ulama :

zie abdi dalêm ulama nagara.

Aliman :

Brahmana Rêsi Dhahyang ... zie păncaniti no. 24 en 25.

Alêg :

Alêg cilik, alêg gêdhe ... padha bangsaning manuk, dumunung ing tanah Eropah sisih lor, pasabane ing sêgara.

Uluguntung :

zie pandhita (14).

Alab :

gew.

Alab-alab (têmbang têngahan) :

i - oe - i - a - oe || 8 - 8 - 12 - 8 - 8
ukara mantrèng samadi | sun pêpuji siyang dalu | sang ku alit sarana pambengkas agring | amung sira kang sayogya | dadi usadaning gandrung ||

Ulubalang (waduaji) :

= lurah anggandhèk, têgêse ulubalang: pangarêping pacalang, kuwajibane dadi juru nglakokake layang marang amănca, utawa ngulat-ulatake karaman, apadene mungsuh, kaparingan lungguh bumi desa 150 karya utawa 37 1/8 jung.

Alang :

gew.

Alang-alang :

J. W. 44, dêndha wau botên kalilan yèn mêdalakên dhatêng rêreyanipun sapucuking kambêngan. Têmbung sapucuking alang-alang pakolèhing têgês = bawah anginan.

Aling :

gew.

Aling-aling Kw. :

tèbèng,

--- 1 : 75 ---

warana, dhidhi, dhingdhing of dhindhing, bètèng, basu, balu. zie gêbêr.

Uling :

wangsalan Tjent. tan kêna lali = eling.

Eling :

gew.

Eling-eling :

zie ladr. slend. pat. nêm.

Ulang ulês :

(golèk sandhang pangan), ulang Kw. golèk ubêng, ulês = kêmul, bêbêd, tapih = sandhangan.

Hop :

hop iku bangsaning manuk, nêtês sarta dumunung ing tanah Eropah.

Api :

Prapèn, têmbunge wong nambangan, yèn ngarani kiwaning prau: prapèn, voork. linggihe ing prapèn, aja ana ing canthik.

Upih :

kêbo pawakan ngupih zie kêbo (pawakan).

Upacara :

Ing ngisor iki pratelane upacara kaprabon utawa ampilan.
1. Nalika karaton ing Mêndhangkamulan, panjênêngane Prabu Sri Mahapunggung, taun 1050, kaya ta: a. cêpuri, b. rotan, c. kêndhaga, d. kacu mas, e. kêbut lar badhak sarakit, f. tamèng,

--- 1 : 76 ---

g. sumbul wadhah pangunjukan, h. panah, i. pêdhang suduk, j. bumbung wadhah rokok.
2. Barêng karaton ing Jênggala, panjênêngane Prabu Lêmbu Amiluhur taun 1117 karsa amêwahi ampilan pandêngan kêncana, kaya ing ngisor iki: a. ardawalika, bulubêkti saka raja ing Makasar, b. kidang kêncana, bulubêkti saka raja ing Wandhan, c. kuthuk kêncana, bulubêkti saka raja ing Banjarmas, d. sawunggaling, bulubêkti saka raja ing Ngacih, e. gajahmas, bulubêkti saka raja ing Palembang, f. banyakdhalang, bulubêkti saka raja ing Siyêm. Mulane kabèh bulubêkti kagawe ampilaning kaprabon, minăngka pratăndha yèn sang prabu ambawahake para ratu tanah sabrang, tumêka saprene.
3. Isih karaton ing Jênggala, panjênêngane Prabu Panji Suryawisesa, karsa amêjahi ampilan. a. tumbak ambar angin, b. tumbak pangawinan.
4. barêng karaton Mataram, panjênêngane Ingkang Sinuhun Sultan Agung, taun 1566, karsa amêwahi ampilan. a. gandhèk, nanging ampilan tumbak ambar angin (no. 3 letl. a).

--- 1 : 77 ---

ora kagêm.
5. tumuli karsa yasa ampilan upacara, kaya ta: a. tumbak ardacăndra, b. tumbak căndrasa, c. tumbak kêracan, d. tumbak trisula, e. payung kuning, f. payung bawat, g. glodhog, h. bêdhil sarakit, nalika taun 1566 lêstari tumêka saiki.
6. anadene upacara ampilan karaton Surakarta yèn miyos garêbêg kaping 3 sataun, kalêbu garêbêg taun Dal, têdhak loji (taun Baru tuwin taun Raja), apadene jendralan, lan miyos Jumungahan, pratelane kaya ing ngisor iki: ardawalika = menthog mas (awak menthog, êndhas sarag) kang ngampil abdi dalêm anggandhèk kiwa: têdhake, anggandhèk têngên: kondure.
uthuk (pêthèn kayu wadhah bako) kang ngampil abdi dalêm anggandhèk kiwa: têdhake, anggandhèk têngên: kondure.
cakur wadha[37] gotri, kang ngampil abdi dalêm kaparak kiwa têngên (saragêni).
cêpuri (= pakinangan) nganggo dhampar sarta glodhog, kang ngampil abdi dalêm kaparak kiwa.

--- 1 : 78 ---

(ănggadara)
kêndhi, kawadhahan ing bokor mas, nganggo tutup sumbul, dhampar sarta glodhog, kaampil abdi dalêm kaparak kiwa (miji tanuastra).
kacu mas modangan (= bumbung mas tutup mas) kaampil abdi dalêm anggadhèk[38] kiwa: têdhake, anggandhèk têngên: kondure.
kêrga wadhah nal, kaampil abdi dalêm kaparak têngên (saragêni).
klasa pasir katumpangan babut, kagêm pasalatan, lan manèh katumpangan pasujudan, kaampil abdi dalêm juru suranata.
kêpêt, ana ing pêthèn karo têsbèh, kaampil abdi dalêm juru suranata.
kêbut lar manuk dewata: siji, kêbut lar badhak sarakit, dudul zie lantak ... kaampil abdi dalêm kaparak nirbaya,
têkên rotan (= panjênêngan) nganggo tinarètès ing intên, ing jêro isi tumbak, kaampil abdi dalêm anggadhèk kiwa: têdhake anggandhèk têngên: kondure.
têkên rupa-rupa papat, kaampil abdi dalêm panèwu mantri jajar kaparak kiwa têngên.
têsbèh lan kêpêt kawadhahan ing pêthèn, kaampil abdi dalêm juru suranata.

--- 1 : 79 ---

tumbak cêmpuling kaampil abdi dalêm urdênas.
tumbak wangun abir, tumbak wangun talêmpak: kaampil abdi dalêm panèwu mantri jajar kaparak kiwa têngên.
tumbak pegon, kaampil abdi dalêm kaparak (ngampil) kiwa têngên.
tumbak balandaran, kaampil abdi dalêm kaparak (ngampil) kiwa têngên.
tumbak balongsong mas nganggo wêgig loro, pisungsung saka Siyêm, kaampil abdi dalêm panèwu mantri jajar kaparak.
tamèng blongsong mas ngangge cêplok intên, kaampil abdi dalêm panèwu kaparak kiwa têngên.
sêrbèd kawadhahan ing pêthèn, kaampil abdi dalêm juru suranata.
sawunggaling, wujude ayam alas kalonthongan, ing jêro kêna ginawe wêwadhah, ing kuna kanggo wadhah anggi-anggi, musthika sapêpadhane, bukakane saka tutup awake ing dhuwur, kaampil abdi dalêm anggandhèk kiwa: têdhake, anggandhèk têngên: kondure.
lantak, dudul lan gandhèn, dadi sawadhah, kaampil abdi dalêm kaparak (saragêni).
lampit (= lante), kaampil abdi dalêm kaparak (wisamarta).

--- 1 : 80 ---

limpung, kaampil abdi dalêm kaparak (ngampil) kiwa têngên.
paidon (= kêcohan) nganggo sanggan, kaampil abdi dalêm kaparak têngên (pinilih).
paidon (= kêcohan) salaka, kaampil abdi dalêm juru suranata.
panah salakon (lima iji) kaampil abdi dalêm panèwu kaparak kiwa têngên.
pêdhang rupa-rupa: sanga, kaampil abdi dalêm panèwu mantri jajar kaparak kiwa têngên.
payung kuning sèrèt: nênêm, kanggo nongsongi glodhog 5 pasalatan siji.
payung gilap agêm dalêm, kaampil abdi dalêm kaparak wadon.
pangombèn (= pangunjukan) kaampil abdi dalêm urdênas.
dhampar palênggahan dalêm, nganggo glodhog, kaampil abdi dalêm kaparak kiwa (ănggadara).
mênjangan mas, kalonthongan, kêna ginawe wêwadhah, ing kuna kanggo wadhah anggi-anggi, musthika sapêpadhane, bukakane saka tutup awake ing dhuwur, kaampil abdi dalêm anggandhèk kiwa: têdhake anggandhèk têngên kondure.
mimis pirantining bêdhil kawadhahan ing pêthi nganggo dhampar, kaampil abdi dalêm kaparak (saragêni).
gandhèn zie lantak.
gandhewa, kaampil abdi dalêm kaparak (nyutra).

--- 1 : 81 ---

gêndhaga salaka tatahan modangan mas, wujude kaya êpun gêdhe, nganggo glodhog, kaampil abdi dalêm anggandhèk kiwa: têdhake anggandhèk têngên: kondure.
banyak dhalang, wujude banyak mas, kalonthongan, kêna ginawe wadhah, ing kuna kanggo wadhah anggi-anggi, musthika sapanunggalane, bukakane saka ing tutup awake kang dhuwur, kaampil abdi dalêm anggandhèk kiwa: têdhake anggandhèk têngên, kondure.
bokor mas, pawijikan kawadhahan ing bèri mas, kaampil abdi dalêm gêdhong kiwa têngên.
bêdhil, 2, kaampil abdi dalêm kaparak (kiwa têngên) saragêni.

--- 1 : 82 ---

Upacara kapatihan :

Kulanuwun, kangmas Angabèi Gitapradata.
Upacara dalêm ingkang awarni: 1. Epok, kajêng punapa, lugas punapa kaêcèt, cêpukipun kalih punapa tiga condhong sêdhah, condhong sadak, warni punapa, sadaya wau êmas punapa salaka, kacipipun mawi kalapis punapa botên, sangandhaping angsang kaisenan arta kados kala jaman kina punapa botên. 2. Titihan kareta, kinèn kusiripun kajawi mangangge cara Walandi, kusiripun punapa nate mangangge bêbêdan utawi dodotan, kênèkipun toron.
Kaping 19 Agustus.
[tanda tangan: Wirapustaka]
Epok kajêng kaplitur, isinipun cêpuk ingkang mawi tutup 2 ingkang tanpa tutup 1 wadhah gantèn 1, sadaya wau sangking jêne, kacipta srasah jêne, sangandhaping angsang botên mawi kaisenan arta.
Abdi dalêm kusir kênèk, manawi agêm panjênêngan dalêm kangjêng salaminipun botên nate mangangge cara Jawi utawi toron.
[tanda tangan: Gitapradata]
[tanda tangan: Wiraprasta]

--- 1 : 83 ---

Upacara kapatihan (Sênèn Kêmis) :

Ing ngandhap punika upacara kapatihan sowan Sênèn Kêmis.
1. epok kajêng trêmbalo = 1, 2. lante bang = 1, 3. kothak kuluk = 1, 4. pasikon = 1, 5. bèri patadhahan salaka mawi kacu = 1, 6. lopak-lopak, 7. bumbung wadhah sês ... kalambaran bèri 3 sami mas, 8. kêcohan mas = 1, 9. sabêt suduk balongsong mas = 2, 10. sabêt karaloke păntha salaka = 2, 11. rotan cêplok mas mawi ponthang salaka = 1, 12. bumbungan salak (ampilan) = 1, 13. kacu cêpitan = 1, 14. canela andhungan = sarakit, 15. bokor agêng tutup sumbul, wadhah cèrèt pangunjukan wedang ... = 1 sami salaka, 16. cangkir pangunjukan kabuntêl ing srêbe[39] kawadhahan bèri salaka = 1, 17. bokor salaka pirantos mênawi dhahar wontên pasowanan = 1, 18. cèrèt kuningan pirantos paturasan. = 1, 19. sanjata ampilan = 2.

--- 1 : 84 ---

20. waos panurung godhi brongsong salaka = 4, 21. songsong agêm 1, kothak kuluk 1 = 2, 22. titihan kareta Kyai Maraseba = 1
wêwah manawi kaprabon garêbêg kados ing ngandhap punika: 23. ampilan songsong bawat = 1, 24. gêndhaga lampit salaka cêmukirang = 1, 25. waos pangawinan godhi salaka = 4, 26. waos ampilan agêm = 1, 27. sanjata pangawinan = 1, 28. sanjata ampilan agêm = 1, 29. titihan kareta panarik kapal 4, = 1, 30. titihan kapal kambil watangan = 1, 31. găngsa kodhokngorèk = sarancak, 32. găngsa agêng = sarancak, 33. songsong agung = 2, 34. umbul-umbul = 2, 35. lêlayu.

--- 1 : 85 ---

Upacara (kapatihan) grêbêg :

Ing ngandhap punika upacara kapatihan manawi sowan garêbêg.
a. Ingkang kaampil abdi dalêm lêbêt, jagasura, jagasatru sarta panongsong, kados ta:
1. waos panurung Sênèn Kêmis 4, tambah 2,
2. waos Kyai Sênèn Kêmis 1 ... gunggung 7 sami kaampil abdi dalêm jajar
3. pasikon abdi dalêm lurah = 1
4. kothak kuluk abdi dalêm bêkêl = 1
5. epok abdi dalêm jajar = 1
6. bèri salaka, sudhiyan wadhah agêm dalêm rasukan, mawi srêbèd[40] pêthak sarta mawi andhungan rasukan pêthak, kaampil abdi dalêm bêkêl 1
7. songsong: kalih, ingkang 1 kagêm, kaampil abdi dalêm mantri, ingkang 1 kangge nongsongi kothak kuluk, kaampil abdi dalêm jajar = 2.
b. ingkang kaampil abdi dalêm upacara.
8. lante = 1, 9. sumbul wadhah kètèl salaka isi pangunjukan wedang = 1, 10. cangkir satangkêb, kalambaran bèri salaka mawi srêbèd pêthak 1, 11. cèrèt mas, kagêm wijik paturasan = 1, 12. songsong bawat = 1, 13. gêndhaga otong = 1, 14. sanjata dalah kêrganipun = 1, 15. waos panurung = 4. Sadaya wau 8 t/m 15 kaampil abdi dalêm jajar.

--- 1 : 86 ---

c. ingkang kaampil abdi dalêm panakawan.
17. lopak-lopak mas = 1, 18. kêcohan mas = 1, 19. kêcohan salaka = 1, 20. sabêt balongsong mas = 1, 21. sabêt Siyêm = 1, 22. sabêt Turki = 1, 23. rotan = 2, 24. sumbul wadhah nyamping = 1, 25. pangunjukan dalêm likir = 1, 26. cangkir wadhah paturasan = 1, 27. sapitan kacu = 2
d. titihan.
28. titihan kareta pameran, pangirid kapal sakawan, kênèk kusir sakawan, kênèk kêkalih wontên wingking.

--- 1 : 87 ---

Upacara bupati :

1. Kothak kuluk dipun songsongi, 2. wêdhung răngka kajêng cêndhana, sangkletanipun singat bungalan, suh sakawan, botên kenging mawi pamor, dipun ampil, kagêm mênawi minggah sitinggil, sarta mlêbêt dhatêng srimanganti, punapadene wontên ing pundi-pundi bilih ngadhêp ing ngarsa dalêm, 3. lopak-lopak salaka, 4. kêcohan salaka, 5. lante limaran, mênawi mlêbêt dhatêng srimanganti: katilar wontên pagêlaran, 6. waos, wontên pagêlaran, 7. kètèl isi pangunjukan wedang, 8. sabêt suduk, 9. bèri salaka wadhah rasukan bilih lukar sowan malêbêt ing karaton, 10. dilah ting, 11. pasarean ... bilih saos, 12. cèrèt kuningan, isi toya kagêm cawik bilih turas, 13. songsong agêm, 14. nitih kareta pangirid kapal kalih bêbêdan, kuluk cêmêng rasukan sikêpan cêmêng ngangge dhuwung. Utawi bêbêdan, ikêt- ikêtan, rasukan cêmêng ngangge topi lumpangan, ngangge dhuwung. Kênèkipun kêkalih, panganggenipun toron, clana pêthak.
Upacara ingkang wontên ing kreta:

--- 1 : 88 ---

namung ambêkta lopak-lopak sarta pakêcohan, wontên ing bak ngajêng kaampil ing panakawan kêkalih, songsong wontên ing kênekan kaêgarakên.
Wêwah manawi sowan garêbêg.
15. sumbul, 16. songsong bawat. 17. waos panurung ... 3, 18. waos ampilan ... 2, 19. sanjata, 20. gêndhaga, 21. sapitan, 22. bumbung ampilan, 23. găngsa agêng, 24. bandera. 25, umbul-umbul, 26. songsong agung.

Upacara kaliwon :

No. 1 t/m 14 sami ing nginggil, namung no. 14 kênèk namung satunggal sarta songsong botên kaêgarakên.

Upacara panèwu :

1. kothak kuluk, 2. wêdhung lugas suh sakawan, 3. slêpa, nanging ngangge lopak-lopak salaka kenging, 4. paidon kuningan, mlêbêt dhatêng srimanganti botên kenging, 5. lampit pêthak lugas.

--- 1 : 89 ---

6. waos. 7. kètèl isi wedang cangkiripun cubung, kabuntêl ing srêbèt. 8. sabêt suduk. 9. dilah ting, 10. obor kangge nganglang, 11. patilêman ... mênawi saos
12. songsong. 13. numpak kapal prabot cukèn ingkang dede awisan, dipun songsongi. 14. epok kajêng kaêcèt cêmêng, kangge sowan garêbêg.

Upacara mantri :

Sami kalihan upacara panèwu, namung kaot botên kenging mawi paidon (no. 4) sarta mênawi saos botên bêkta obor (no. 10).

--- 1 : 90 ---

Èpèk-èpèk Kw. :

têpak, têpaswa, gumpita.

Epok :

1. agêm dalêm ingkang sinuhu[41] aran: cêpuri, ing ngisor cilik, ing dhuwur gêdhe, rinukmi lan nganggo tatahan modangan, kagêm siniwaka miyos garêbêg lan têdhak loji. 2. dus, wadhah sêp[42] sarta pêthèn sisi[43] dhuwit. 3. agêm dalêm kangjêng ratu garwa dalêm, aran: lancang, rupane kaya prau. 4. epok lugas kayu trêmbalo agême p. putra santana sarta pêpatih dalêm. 5. epok lugas kayu liya-liyane, agême para wadana kaliwon. 6. epok kayu jati cet-cetan, anggone para panèwu mantri.

Apus :

1. apus gêdhog cindhe iku agêming ratu sarta para p. putra santana tuwin pêpatih dalêm, liyane ora kêna, kang wani nêraka larangan marang abdi dalêm gamêl, muni ing layang undhang-undhang dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan P.B. IV, katitimangsan ping 5 Jumadilawal Ehe 1716.[44] 2. zie kambipilan[45] karajan. 3. apus dhadha zie kambipilan karajan. 4. apus buntut zie kambipilan karajan.

Upasănta :

pangeran ... zie K. G. no. 26.

Upasănta :

ingkang garwa zie K. G. no. 27.

--- 1 : 91 ---

Ipopetamês :

(= jaran Nil), Ipopetamês iku dumunung ing tanah Aprikah, pasabane ana saurute bêngawan Nil, mangan sukêt utawa gêgodhongan, kewan iku kulite atos utawa lunyu nganti ora pasah ing mimis, kang rada kêndho kulite mung kang kaprênah ing andhêman.

Udhèt :

wangsalan, Tjent. pangincanging alis. olèh dening: sêdhèt.

--- 1 : 92 ---

Adhêl :

Iki layang anggêr-anggêring pêpangkatan, awit saka karsa dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Prabu Mangkurat ing Kartasura, amranata urut-urutane sawiji-wijining pêpangkatan, pratelane kaya ing ngisor iki: 1. putra dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan, kasêbut nama para gusti
1. putra dalêm kang miyos saka garwa padmi. a. pambajêng kakung timure nama radèn mas gusti utawa: gusti timur, diwasane jumênêng Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra ing Mataram. b. pambajêng putri, timure nama: gusti radèn ayu, diwasane nama, gusti kangjêng ratu pambayun. c. kakung dudu pambajêng, timure nama: radèn mas gusti, diwasane nama kangjêng gusti pangeran arya. d. putri dudu pambajêng, timure nama: gusti radèn ayu, diwasane nama gusti kangjêng ratu timur, bêndara, anggèr lan liya-liyane.
2. putra dalêm saka garwa ampeyan. a. pambajêng kakung timure nama: bêndara Radèn [Radè ...]

--- 1 : 93 ---

[... n] mas, diwasane nama kangjêng pangeran angabèi, yèn kaganjar nama: kangjêng gusti. b. pambajêng putri, timure nama bêndara radèn ajêng, diwasane nama: gusti kangjêng ratu alit. c. kakung dudu pambajêng, timure nama: bêndara radèn mas, diwasane nama kangjêng pangeran arya, panji, tumênggung, răngga utawa dêmang. d. putri dudu pambajêng, timure nama bêndara radèn ajêng, diwasane nama: gusti radèn ayu.
2. wayah dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan, kasêbut nama: para bêndara.
1. putrane pangeran putra saka garwa padmi. a. pambajêng kakung timure nama: bêndara radèn mas, diwasane nama kangjêng pangeran arya. b. pambajêng putri timure nama: bêndara radèn ajêng, yèn wis krama nama: bêndara radèn ayu. c. kakung dudu pambajêng, timure nama bêndara radèn mas, diwasane nama: bêndara radèn mas panji wayah. d. putri dudu pambajêng id. letl. b. bov.
2. putrane pangeran putra saka garwa ampeyan. a. pambajêng kakung timure nama: radèn mas, diwasane yèn ora kagungan sadhèrèk kakung saka ngarêp nama: radèn mas arya[46]

--- 1 : 94 ---

yèn kagungan sadhèrèk kakung saka ngarêp nama: radèn mas panji wayah. b. pambajêng putri timure nama: radèn ajêng, yèn wis krama nama: radèn ayu, nanging yèn krama olèh pangeran nama: bêndara radèn ayu. c. kakung dudu pambajêng, timure nama: radèn mas, diwasane nama: radèn mas panji wayah. d. putri dudu pambajêng id. letl. b. bov.
3. buyut dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan, kasêbut nama para sêntana.
1. putrane pangeran sêntana kang saka garwa padmi. a. pambajêng kakung timure nama: radèn mas, diwasane nama: bêndara radèn mas arya, nanging yèn wayahing songsong gilap, kêna kaangkat nama: Pangeran. b. pambajêng putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama: radèn ayu, nanging yèn wayahing songsong gilap, kêna kaangkat nama: radèn ayu anggèr. c. kakung dudu pambajêng, timure nama: radèn mas, diwasane nama: bêndara radèn mas panji. d. putri dudu pambajêng, timure nama: radèn ajêng, diwasane nama bêndara radèn ayu.

--- 1 : 95 ---

2. putrane Pangeran Santana. a. pambajêng kakung utawa karo kang dudu pambajêng padha bae, timure nama: radèn mas, diwasane nama radèn mas panji. b. pambajêng putri utawa karo kang dudu pambajêng padha bae, timure nama: radèn ajêng, diwasane nama radèn ayu.
3. putrane para bêndara riya panji saka garwa utawa saka sêlir padha bae. a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane nama: radèn mas panji. b. putri timure nama radèn ajêng, diwasane nama radèn ayu.
4. canggahing ratu kasêbut ing aran: para abdi sêntana.
1. wayahing pangeran saka ngarêp utawa saka buri padha bae. a. lanang bocahe aran: radèn mas, tuwane aran: radèn panji. b. wadon bocahe aran: radèn ajêng, tuwane aran: radèn ayu.
2. wayahing riya panji saka ngarêp utawa saka buri padha bae. a. lanang bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn. b. wadon bocahe aran: radèn lara tuwane aran: radèn ngantèn.

--- 1 : 96 ---

5. warènging ratu kasêbut ing aran para abdi kawulawarga.
1. buyuting pangeran saka ngarêp utawa buri padha bae. a. lanang bocahe aran radèn bagus, tuwane aran: radèn. b. wadon bocahe aran: radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn.
2. buyuting riya panji saka ngarêp utawa buri padha bae. a. lanang bocahe aran mas bagus, tuwane aran: radèn. b. wadon bocahe aran: mas lara, tuwane aran: radèn ngantèn. dene têdhak turuning ratu kang aran udhêg-udhêg, gantung siwur, gropak molo utawa gropak senthe sarta sabanjure, iku wis dadi kawula dalêm cilik, ora kalêbu ing pranatan, mung kajupuk saprayogane bae, kaya ta: 6. udhêg-udhêging ratu. a. lanang bocahe aran mas, tuwane ya isih lêstari aran mas, yèn kinulawisudha kêna sinêngkakake aran: radèn. b. wadon bocahe aran: mas lara tuwane aran mas ngantèn, yèn sumêngka

--- 1 : 97 ---

kêna sinêbut ing aran: radèn ngantèn.
7. gantung siwuring ratu. a. lanang bocahe aran: bagus, tuwane aran mas. b. wadon bocahe aran: lara utawa bok lara, tuwane aran: bok mas, unggahe aran: mas ajêng utawa mas ayu.
8. gropak molo utawa gropak senthening ratu. a. lanang bocahe aran: bagus, tuwane iya isih aran bagus. b. wadon bocahe aran: bok lara, tuwane aran: mas ngantèn, unggahe kêna sinêbut ing aran bok mas.
9. anak putuning gropak molo utawa gropak senthe sapiturute, iku padha bae, kaya ta: a. lanang bocahe aran: Si N pun k. tuwane aran Ki verk. v. kiyai, unggahe aran: Kimas = Kemas spr. verk. v. kiyai mas. b. wadon bocahe aran: Si N pun k. tuwane aran: Nyai, unggahe aran:

--- 1 : 98 ---

Nyai Ajêng.[47]
Ing ngisor iki pranatan kang tumrap marang pêpatih dalêm utawa marang para abdi dalêm wadana kaliwon, panèwu mantri sapangisor, kaya ta: 10. kangjêng radèn adipati.
1. yèn kaparingan momongan putri dalêm, iku putrane: a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane nama bandara radèn mas arya. b. putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama: bêndara radèn ayu.
2. yèn garwa wayah buyuting ratu, putrane: a. kakung timure nama radèn mas, diwasane nama radèn mas panji, yèn kakulawisudha kasêbut namaning kalênggahane. b. putri timure nama radèn ajêng, diwasane nama: radèn ayu.
3. yèn garwa wong cilik utawa sêlir, putrane: a. kakung timure nama: radèn bagus, diwasane nama: radèn, yèn kinulawisudha kasêbut namaning kalênggahane. b. putri timure nama: radèn lara, diwasane nama: radèn ngantèn, yèn krama pangeran utawa

--- 1 : 99 ---

bupati, kêna sinêngkakake aran: radèn ayu.
11. wayahe kangjêng radèn adipati.
1. saka garwa padmi putri a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane nama: radèn panji utawa kasêbut araning kalênggahane. b. putri timure: radèn ajêng, diwasane nama: radèn ayu.
2. saka garwa padmi utawa sêlir wong cilik. a. lanang, bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon bocahe aran: radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn. Mungguh buyute kangjêng radèn adipati bab sasêbutaning pangkate wis ora kacarita, mung kajupuk saprayogane bae.
12. bupati.
1. bupati sêntana kaparingan momongan putri dalêm, putrane a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane nama: radèn mas panji utawa kasêbut namaning kalênggahane. b. putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama radèn ayu.

--- 1 : 100 ---

2. yèn bupati mau garwane padha sêntana dalêm, putrane a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane isih lêstari nama: radèn mas, utawa kasêbut namaning kalênggahane. b. putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama: radèn ayu.
3. yèn bupati iku mau garwane utawa sêlire wong cilik, putrane: a. lanang bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon bocahe aran radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn.
4. yèn bupati asli cilik kaparingan momongan putri dalêm, putrane: a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane iya isih lêstari nama radèn mas, utawa kasêbut namaning kalênggahane. b. putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama: radèn ayu.
5. yèn bupati mau garwane sêntana wayah buyut dalêm, putrane: a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane iya isih lêstari nama: radèn mas, utawa kasêbut namaning kalênggahane.

--- 1 : 101 ---

b. putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama: radèn ayu.
6. yèn bupati iku mau garwane padmi utawa sêlir padha wong cilik, putrane: a. lanang bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon bocahe aran: radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn. Mungguh wayah buyuting bupati sêntana utawa asli cilik, bab sasêbutaning pangkate wis ora kawicara, mung kajupuk saprayogane bae.
13. kaliwon.
1. yèn kaliwon santana yèn garwane padha sêntana wayah buyut dalêm, putrane: a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane iya isih lêstari nama: radèn mas, utawa kasêbut namaning kalênggahane. b. putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama radèn ayu.
2. yèn kaliwon mau garwane padmi utawa sêlire padha wong cilik, putrane: a. lanang bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane.

--- 1 : 102 ---

b. wadon bocahe aran: radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn.
3. yèn kaliwon asli cilik, yèn garwane putra pangeran, putrane: a. kakung timure nama: radèn mas, diwasane nama: radèn utawa kasêbut namaning kalênggahane. b. putri timure nama: radèn ajêng, diwasane nama: radèn ayu.
4. yèn kaliwon mau garwane putraning riya panji, putrane: a. lanang bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon bocahe aran: radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn, yèn sumêngka kêna aran: radèn ayu.
5. yèn Kaliwon iku mau garwane utawa sêlire wong cilik, putrane: a. lanang bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon bocahe aran: radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn. Mungguh wayah buyuting kaliwon sêntana utawa asli cilik, bab sasêbutaning pangkate wis ora kawicara, mung kajupuk saprayogane bae.

--- 1 : 103 ---

14. panèwu mantri,
1. yèn panèwu mantri sêntana bojone putraning pangeran, anake: a. lanang bocahe aran: radèn mas, tuwane aran: radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon, bocahe aran, radèn ajêng, tuwane aran: radèn ayu.
2. yèn panèwu mantri mau bojone padha sêntana: putraning riya panji, utawa wong cilik, apadene sêlir, anake: a. lanang bocahe aran, radèn bagus, tuwane aran: radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon, bocahe aran, radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn.
3. yèn panèwu mantri asli cilik, bojone putraning pangeran, anake: a. lanang bocahe aran, radèn mas, tuwane aran, radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon, bocahe aran, radèn ajêng, tuwane aran, radèn ayu.

--- 1 : 104 ---

4. yèn panèwu mantri mau bojone sêntana putraning riya panji, anake: a. lanang bocahe aran: radèn bagus, tuwane aran: radèn, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon, bocahe aran, radèn lara, tuwane aran: radèn ngantèn.
5. yèn panèwu mantri iku mau bojone padha asli cilik, utawa sêlir, anake: a. lanang bocahe aran, Mas Agus, tuwane aran: mas, utawa kasêbut araning kalungguhane. b. wadon, bocahe aran: mas lara, tuwane aran: mas ngantèn. Mungguh putu buyuting panèwu mantri sêntana utawa asli cilik, bab sasêbutaning pangkate wis ora kawicara, mung kajupuk saprayogane bae.
Iki wangsulaning pitakon kang ora kalêbu ing sasêbutaning pranatan.
15. yèn wong cilik dadi adipati, iya kêna nama: radèn, putrane nurut saka garwa padmi.
16. yèn wong cilik dadi bupati, ana kang nama radèn, utawa: mas, sawênèh nama: Kiyai, mirit saka asaling sarirane, putrane urut saka garwa padmi.[48]

--- 1 : 105 ---

17. yèn kaliwon nama: radèn, putrane nurut saka garwa padmi.
18. yèn panèwu mantri aran: radèn, anake nurut saka bojo.
19. yèn aran: mas, utawa wong cilik duwe bojo radèn ayu, utawa: radèn ngantèn, araning anake kujupuk[49] saprayogane bae.
20. yèn aran: mas, utawa: wong cilik, tămpa ganjaraning ratu aran: radèn, iku ora kêna turun-tumurun, kajaba mênawa turun mau olèh ganjaran dhewe, mangkono manèh ora bisa mutabari (= sumêbar) marang sanak sadulure.
21. kang aran: radèn mas, ana kang bisa tumurun marang anak, ana kang ora, mawa-mawa gêdhe ciliking kalungguhane.
22. kang aran: radèn, a. ana kang bisa tumurun marang anak, ana ora mawa-mawa gêdhe ciliking kalungguhane. b. ana kang kalêbu ing adhêl (= asli) aran radèn, turun-tumurun marang anak putu.
23. kang aran: mas, ana kang kalêbu ing adhêl, ana ora.
24. kang aran: panji iku kalêbu ing adhêl, nanging ora bisa turun-tumurun, kajaba yèn turun mau olèh ganjaran dhewe.

--- 1 : 106 ---

25. kang aran: radèn ajêng, iku putra wayahe para gusti, utawa para bêndara.
26. kang aran: radèn ayu, iku garwane para gusti, utawa para bêndara, apadene garwane kangjêng radèn adipati, tuwin para wadana kaliwon, utawa panèwu mantri, kang putrane para gusti, utawa para bêndara.
27. kang aran, radèn bagus, 28. kang aran, radèn, 29. kang aran, radèn lara, 30. kang aran, radèn ngantèn ... iku mawa-mawa.
Kang pêputra utawa kang anak-anak,

--- 1 : 107 ---

lurah bêkêl, jajar ăngka 2050/II A/3
Dhawuh marang abdi dalêm wadana utawa bupati jaba jêro saanon-anone manira paring sumurup, wêwatone nagara amaringi sasêbutane aslining abdi dalêm lurah sapangisor kaya ing ngisor iki.
A. kang duwe turun saka panjênêngan dalêm nata: wayah dalêm, radèn mas, buyut sarta canggah dalêm, radèn, warèng dalêm, ki radèn.
B. putra wayah buyute pêpatih dalêm, anak bupati padha: radèn.
C. turun kaping 6, saka panjênêngan dalêm nata, canggahe pêpatih dalêm. putu bupati sarta anak kaliwon, padha: mas.
D. warènging pêpatih dalêm, buyut bupati, putu kaliwon, anak panèwu mantri padha: ki mas.
E. liyane kasêbut A, B, C, D, utawa sangisore, padha: ki.
Dhawuhing parentah kaping 6 Rêjêb Dal 1847.
Wakil pêpatih dalêm, Wg. Jayagagara.[50]
Garapan wisudha
Wg. Prajapradata

Ajêg, pamajêgan :

zie abdi dalêm pamajêgan.

Ajibarang :

patih tumênggung ... zie păncaniti no. 13.

Ujungkelang :

patih adipati ... zie păncaniti IV..

Ujungsabata :

patih tumênggung ... zie păncaniti no. 19.

Uyuh :

a. wong nguyuh ing wêwadhah, b. wong nguyuh ing omah, c. wong nguyuh ing dêdalan dadi pangane Bathara Kala
Jamune jaran ora bisa nguyuh: a. sabên dina kaombenan banyu uyuh, sarta dipakani godhong katela gantung, b. woh pace 7 iji, klabêt sasendhok, dhèdhès sathithik, kapipis lêmbut winoran, cokak ... sacangkir, nuli kajamokake
c. adas 3 sendhok gêdhe, pulasari sasendhok gêdhe kapipis lêmbut banjur kalêbokake ing dêgan krambil ijo kang isih kêbak banyune, katutupan rapêt banjur kabênêm, yèn wis kinira matêng kaubêk kang warata sarta yèn wis adhêm kaombèkake.
d. nguyuh ngêdên: godhong injên-injênan 3 têkêm, uyah wuku sakojong, pinipis kang lêmbut, ginawe tapêl sabên dina nganti sawarase
e. nguyuh gêtih: godhong pare belungan satêkêm, bawang 7 bungkul, kêncur kabakar 3 grigèh, asêm irêng sawatara, uya[51] wuku sasendhok, podhisari, murmat daging sawatara, pinipis lêmbut, kajamokake, sabên têlung dina sapisan dijamoni.

Uyun-uyun (wadu aji) :

Têgêse uyun-uyun = punjungan, iya iku nalika jaman Dêmak, panjênênganing nata maringi punjungan bumi marang para wali, iku diarani: uyun-uyun, kajaba kang wis diparingake dadi bumi mardikan. Dene bumi uyun-uyun mau kèhe 6344 karya utawa 1586 jung. 2. zie gend.

Êyonah :

Êyonah iku bangsaning macan. a. êyonah, dumunung ing tanah Aprikah, măngsa bathang utawa sok măngsa mayiting wong sajroning kuburan, panjupuke sarana kagangsir. b. êyonah tutul id.

Ayak-ayakan :

= playon en zie kartapati letl. c.

Oyok-oyok :

Oyok-oyok iku bangsaning manuk, nêtês sarta dumunung ing tanah Eropah. a. măngsa ulêr, b. dhadha abang, pasabane ing kêkayon, c. dhadha abang ulês tulak, pasabane ing gunung, d. dhadha êmas, pasabane ing kêkayon, e. dhadha êmas cilik, pasabane ing alang-alangan.

--- 1 : 108 ---

Oyod :

Ing ngisor iki araning oyod-oyodan kang mawa daya kêna ginawe tămba, kaya ta:kuwalot, pule pandhak, cêrme, dlima, Ayup, nabi ... zie brahat letl. g.

--- 1 : 109 ---

Ayam alas :

zie pitik, letl. k.

Hyang :

Ing ngisor iki araning kahyangan kaya ta: Endraloka, Endrabuwana, Ariwanda, Ariloka, Aribuwana, Amaraloka, Narahyang, Nirayapada, Nuswakambangan, Cakrakêmbang, Cakrapura, Kadewatan, Kamuksapada, Triloka, Sunyaruri, Suranadi, Suralaya, Surabuwana, Suduk Udal-udal, Setragăndamayu, Siwanda Ariloka, Swargaloka, Sêmaralaya, Sêmarapada,

--- 1 : 110 ---

Sêmarabuwana, Janaloka, Jonggringsalaka, Martyaloka, Giriloka, Bramapura, Bayupura, Nguntara, Ngasmani.

Im :

nyai ... zie Ngimagiri no. 159.

Ima :

ima-ima zie mega.

Omah :

1. omahe wong Jawa, priyayi gêdhe mêsthi marêp mangidul, priyayi cilik marêp mangidul utawa mangalor, dene marêp mangetan utawa mangulon: ora kêna, sarta marêp mangetan mau kalêbu ing larangan, mung panjênêngan ratu dalême marêp mangetan, nanging trêping dalêm iya marêp mangidul, mung lawange bae nglambung ana wetan, dadi kaya marêp mangetan, tandhane yèn marêp mangidul kajaba saka trêping dalêm, patanène ana lor.
2. omahe băngsa sabrang ngarêpake lurung, wong pasisir măncanagara ora manut pranataning karaton Jawa, manut pranataning guprêmèn, arêping omahe kaya omahe băngsa sabrang.
3. bakuning omahe wong Jawa mung warna têlu joglo, limasan, lan kampung, banjur winuwuhan wangun sarta andadèkake aran manèh.
4. larangane wong gawe omah: a. nganggo balungan omah bang-bangan b. nganggo balungan omah sagar utawa cungkup c. nganggo balungan omah tilas kandhang, pawon, utawa kori d. ngadêgake omah mănggasesa e. omah tanpa tutup keyong.
5. petungane wong arêp ngadêgake omah, kang sayoga amiliha sasi kang bêcik sajrone sataun, kaya ta: Sura, nêmu susah, gêringên, kang bêcik mung kanggo jumênêngan panjênêngan ratu. Sapar, kêrêp lara, nanging ora andadêkake ing patine. Mulud, gêringên, kêpatên bojo, kêrêp midhêndha. Rabingulakir, katutugan sakarêpe, rinêksa ing Widhi, olêh supangating nabi rasul, lumintu rijêkine. Jumadilawal, kurang rijêkine, manggung prihatin, pêtêngan atên. Jumadilakir, akêh rijêkine, nanging ora bisa mangan, sok kêmalingan. Rêjêp, kêrêp kasusahan, ora olêh supangating nabi, tininggal ing anak.

--- 1 : 111 ---

Ruwah, katêkan sakarêpe, sugih rijêki, kèdhêp parentahe, olêh supangating nabi rasul. Pasa, kangelan atine, akêh wong gêthing. Sawal, kêrêp kêtaton, akêh wong ngalani, ora kèdhêp parentahe, manggung prihatin. Dulkangidah, sugih rijêki, nanging kêrêp kêmalingan. Bêsar, akêh rijêki têka, kajên kèringan tansah nêmu suka saanak rabine, ayêm atine, olêh supangating nabi rasul.

Omah :

omah-omahên zie rèh setl. S.

Omah Kw. :

nasa, rangka, rangkal, rangkang, dalêm, suwisma, suyasa, syawisma, wisma, wangun, panti, yasa, made, madeyasa, gêrha, graha,

--- 1 : 112 ---

griha = griya, bale.

Omah watu :

Nalika taun 103 wong Jawa wiwit gawe omah watu ingaran: candhi, durung mangrêti gawe omah balungan kayu utawa pring: P.R. I 107-8.

Iman :

Sapingi: wetan, Kambali: kidul, Maliki: kulon, Kanapi: lor. Pikukuhing iman iku ana wolung prakara, kaya ta: kayun, kadilun, mutangalimun, samingun, basirun, ngalimun, muridun, bakin.

Imantaka :

bold zie mega.

Iman pêkih :

pangulu ... zie păncaniti no. 30.

Iman Pugêran :

sunan sêh ... zie wali no. 8.

Amêr (katuranggan) :

Têmbung: kaamêr-amêr, têgêse panyêkêling apusora dhocêng (verk v. kêndho en kêncêng) zie laku letl. C.

Umur :

Gajah 400 taun, iwak paus 300 taun, pênyu 100 taun, unta 40 taun, jaran 25 taun, sapi lanang 25 taun, singa 20 taun, bruwang 20 taun, kucing 15 taun, asu 14 taun, wêdhus 10 taun, toepai 8 taun, Imakapura zie mega.

Amad tahar :

pangulu ... zie păncaniti P.B. II.

Amad patekan :

pangulu kyai ... zie păncaniti no. 35 en 36.

Amêt (Waduaji) :

Saamêt iku têgêse = saamot, iya iku saêmoting pacinan, kèhe 25 bèdhèng dalah pari entra.

Amis bacin :

Kanggo ukaraning layang piagêm, kaya ta: sadhêdhak mêrange saamis bacine, zie taman pangetahoean. Pranatane wong Ditslan, ngomah-omahake anak, umuring nonah nalika têmune = lan saparoning umuring sinyo kawuwuhan 7 taun, dadi upamane sinyo umur 24 taun, nona umur 24/2 taun + 7 taun = 19 taun. Tumraping băngsa Jawa, jaka umur 18, 25 taun, prawan umur 15, 20 taun zie Dj.k 1907 no. 30
luamah = kuning mutmainah = putih amarah = abang supiyah = irêng.

--- 1 : 113 ---

Êmpu :

Êmpon-êmpon. Araning êmpon-êmpon saka pituduhe Nyai Boging sarta pêthikan saka J.Z. I 282. 5 v.o. , kaya ta: kunir., kunir putih, kunci, kunci pêpêt, kêncur, dringo, têmuirêng, têmulawak, têmulathi, têmupoh, têmugiring, têmuglyènyèh, têmubadhur, sunthi, laos, lêmpuyang êmprit, lêmpuyang kapur, lêmpuyang gajah, jae, bêngle.

--- 1 : 114 ---

Impi :

Impi iku ana patang prakara, a. impèn kang kawasita (= katayuh), iku impène wong kang antuk wangsit, b. impèn kang kacakrabawa, iku impène wong kang mêntas rêrasan, c. impèn kang kadurodasih (= doradasih), têgêse têrus, iku impèn kang ana wahanane, d. impèn kang kadarsana (= katulad) tanpa rupa, P.R. III. 21-4. v.o. , Impi a.
Ing ngisor iki masalahing angimpi, ala bêcik kang tinêmu ing manungsa, ora oncat saka tibaning takdire. Pangetunge saka nêptuning dina pasaran nalika ngimpi. Wilangane papat, dina, sasi, taun, windu, kaya upamane ngimpi katêmu Walănda, ngalamat arêp olèh dhuwit, olèhe ngimpi nuju Jumungah Pon, kêtêmu 13, tiba ana kothakaning dina. Dadi bakal tămpa dhuwit sajroning 7 dina, mangkono sabanjure, sajrone sasasi, sataun, lan sawindu.
hèr janjam, lamun ngimpi nginum aèr janjam, măngka wong iku winacakakên nginum banyuning talaga kalkaosar.
udan, lamun ngimpi andêlêng udan ora têrang-têrang ngalamat bakal olèh kapenak.
udan mas, lamun ngimpi andêlêng udan mas, ngalamat kinasihan ing wong.
Adam, lamun ngimpi wêruh Nabi Adam, ngalamat arêp dadi priyayi.
ula, yèn ngimpi andêlêng ula mandi, ngalamat satruna[52] bakal ugul[53] mungguhing awake (kang ngati-ati).
Allah, lamun ngimpi wêruh sarira Allah, ngalamat barang karêpe dadi, ing donya rawuh ing akerat.
apêm, lamun ngimpi mangan apêm, ngalamat arêp olèh dhuwit akèh.
omah, yèn ngimpi gawe omah têtêlu, dadi, ngalamat arêp olèh bojo tur barang karêpe dadi, 2 yèn ngimpi duwe omah gêdhe, ngalamat arêp olèh mitra wong gêdhe utawa wong tapa, 3 yèn ngimpi duwe omah gêdhe nanging banjur ditinggal, ngalamat disêngiti ing wong, 4. yèn ngimpi malêbu ing omah gêdhe, ngalamat arêp olèh rijêki.
naga, yèn ngimpi andêlêng naga ngalamat barang karêpe dadi.

--- 1 : 115 ---

Cina, lamun ngimpi kêtêmu Cina, ngalamat arêp tinagih ing utang.
ratu, lamun ngimpi wêruh nabi, wali sarta panjênêngan ratu kang wis seda, bakal ginanjar lara.
rêmbulan, lamun ngimpi omahe katiban rêmbulan, utawa katon sujud, ngalamat arêp dadi ratu, yèn rêmbulan iku katon sigar, rupane irêng, ngalamat arêp ginawe ala ing satrune.
rêgulo, lamun ngimpi sirahe wong iku dèn soki ing kêmbang rêgulo, ngalamat arêp olèh rijki kalal.
rabi, lamun ngimpi rabi mungguhing wong lanang, laki mungguhing wong wadon, ngalamat nyambut gawe èpèh.
kuran, lamun ngimpi maca kuran, ngalamat arêp olèh ngilmu.
kukus, lamun ngimpi andêlêng kukus ngampak-ampak, ngalamat arêp nêmu pakewuh (dingati-ati)
kali, lamun ngimpi adus kali banyune santêr, ngalamat dikon tapa, 2. yèn adus ing kali banyune asat, ngalamat desane arêp dipranata ing parentah, 3. yèn katone nglangi ing kali, ngalamat sabarang karêpe dadi, 4 yèn katone slulup ing kali sarta banyune krasa adhêm, ngalamat bakal nambut karyaning ratu, 5. yèn ngimpi anglumpati kali ora bali, ngalamat bakal tumêka ing janji mulih marang jaman kailangan.
kiyamat, lamun ngimpi rumăngsa ana sajroning jaman kiyamat, ngalamat luput ing păncabaya.
kêmbang, lamun ngimpi andulu kêmbang, ngalamat bakal olèh dunya, 2. yèn ngimpi nganggo kêmbang, ngalamat kinasihan ing sasama.
kêbo, lamun ngimpi nunggang kêbo, ngalamat arêp olèh bêgja.
dirham, lamun ngimpi andêlêng dirham sigar, ngalamat arêp tukar padu, 2. yèn nêmu dirham, ngalamat panas atine.
desa, lamun ngimpi katone malêbu ing desa gêdhe, ngalamat arêp gawe bêcik.
donga, lamun ngimpi andonga utawa maca slawat, ngalamat luput ing bilai.
tai, lamun ngimpi andêlêng tai akèh, ngalamat arêp ngumpêt barang darbèking wong, 2. yèn ngimpi dodote kêna ing tai, ngalamat nandhang dukacipta
tali, lamun ngimpi wêruh tali akèh, ngalamat bakal nêmu dosa.
talaga, lamun ngimpi tiba ing talaga, ngalamat kinawruhan dening wong, nanging yèn mung sumurup talaga banyune akèh akimplah-kimplah, ngalamat arêp dadi pangulu.
tèbèng, lamun ngimpi tèbènge runtuh, ngalamat arêp kasripahan, voorb wastra ngangrang tèbènging patani

--- 1 : 116 ---

srêngenge, lamun ngimpi andêlêng srêngenge, ngalamat arêp olèh dunya agung, yèn srêngenge iku katon sigar, ngalamat ana panjênêngan ratu padudon, yèn sigare katon irêng, ngalamat arêp digawe ala ing satru.
saka, lamun ngimpi sakaning omahe rubuh, ngalamat arêp kasripahan.
sikil, lamun ngimpi sikile nganggo gêlang salaka, ngalamat arêp olèh kêbêcikan utawa kabêgjan.
sakabat, lamun ngimpi kêtêmu sakabat papat, Abubakar, Ngumar, Ngusman, Ngali, ngalamat bênêr barang karêpe, dadi sasêdyane.
susu, lamun ngimpi andêlêng susune wong lanang pindha susune wong wadon, ngalamat arêp dadi pangulu.
sapi, lamun ngimpi nunggang sapi, ngalamat arêp olèh bêgja, 2 yèn ngimpi andêlêng sapi ambêdhal, ngalamat arêp olèh rijêki kalal.
sumur, lamun ngimpi adus ing sumur, ngalamat arêp olèh kawula.
sêga, lamun ngimpi kêrêp mangan, ngalamat akèh dosane, utawa tobat maring Allah, 2. yèn katon pakumpulan mangan karo kalipah nganti warêg, ngalamat arêp dadi wong gêdhe.
sagara, lamun ngimpi nglangi ing sagara ngalamat sabarang karêpe dadi, 2 yèn ngimpi ngombe banyu sagara rasane lêgi, ngalamat luput ing păncabaya.
sêga punar, lamun ngimpi mangan sêga punar, ngalamat bakal olèh dunya.
sêga janganan, lamun ngimpi mangan sêga janganan, ngalamat bakal olèh dhuwit karam (aja kotampani).
sabilullah, lamun ngimpi prang sabilullah, ngalamat sampurna panggawene.
widadari, lamun ngimpi wêruh widadari, ngalamat bakal dadi priyayi.
wot siratal mustakim, lamun ngimpi nguwot si ogal-agil, ngalamat bênêr barang karêpe, dadi sasêdyane.
wulu, lamun ngimpi amèk banyu wulu, ngalamat sampurna panggawene.
walănda, lamun ngimpi kêtêmu Walănda, ngalamat arêp olèh dhuwit.
wêdhus, lamun ngimpi mangan daging wêdhus abang utawa irêng, ngalamat bakal kêtêkan panyakit.
wong akèh, lamun ngimpi wêruh golongane wong akèh, ngalamat bakal ana pagêblug lan pacêklik.

--- 1 : 117 ---

wêngi, lamun ngimpi rumasane ing wayah wêngi utawa andêlêng pêpêtêng, ngalamat arêp kinasihan ing wong.
lohkil mahpul, lamun ngimpi awêruh lohkil mahpul, ngalamat arêp olèh ngèlmu.
lintang, lamun ngimpi omahe kêtiban lintang, ngalamat olèh dhuwit agung, 2. yèn ngimpi andêlêng lintang, ngalamat sabarang karêpe dadi.
lara, lamun ngimpi lara payah, ngalamat tobat dosane ing Allah.
laki zie rabi.
lênga wangi, yèn ngimpi nganggo lênga wangi utawa jêbat kasturi tuwin argulo apadene kukuma, ngalamat arêp lara, nanging gêlis waras.
prang zie sabilullah.
pitik, lamun ngimpi nyêmbêlèh pitik utawa andêlêng êndhog pitik, ngalamat arêp bujana rasa nikmat, 2. yèn ngimpi diwèhi pitik ing wong, bakal duwe anak, 3. yèn dêlêng pitik akèh, bakal olèh batur akèh, 4. yèn ngimpi adol pitik, ngalamat arêp kêkurangan rijêki.
pêtêng zie wêngi.
pasar, yèn ngimpi lumaku ana sajroning pasar, ngalamat arêp olèh arta.
juruh, lamun ngimpi minum juruh, ngalamat olèh kagungan zie gula.
jurang, lamun ngimpi munggah ing jurang, ngalamat arêp olèh kabêcikan sarta luput ing dukacipta.
jèjèr, lamun ngimpi andulu barang ajajar-jajar utawa kang luwih dhuwur, ngalamat antu[54] nikmat, luput ing păncabaya.
macan, lamun ngimpi andêlêng macan, utawa arêp dicakot tuwin dicakar, ngalamat arêp ingarah patine, 2. yèn katone dikêrah, ngalamat kinawêdèn ing wong, 3. yèn katone malèbu ing omahe utawa pakarangane, ngalamat arêp rinusak ing satrune.
Mêkah, lamun ngimpi munggah khaji marang Mêkah, ngalamat sampurna panggawene.
Mukamad, lamun ngimpi wêruh andika nabi, ngalamat yèn mati munggah suwarga, sajroning uripe rinêksa dening Allah.
malaikat, lamun ngimpi wêruh malaikat, ngalamat bakal dadi priyayi.
mum, lamun ngimpi amèk banyu mum, ngalamat sampurna panggawene.
mega, lamun ngimpi awake rumasa kauban mega, ngalamat dadi sakarêpe, yèn mega mau [ma ...]

--- 1 : 118 ---

[... u] ambyuk, ngalamat ing kono bakal murah sandhang pangan karta raharja.
gêni, yèn ngimpi andêlêng gêni ing omahe, ngalamat olèh ngèlmu, slamêt ing donya rawuh ing ngakerat, 2. yèn ngimpi andêlêng gêni mulat-mulat, ngalamat dawa ngumure, 4. yèn ngimpi andêlêng omahe kobong, ngalamat bakal kêna ing pitênah, sarta nampani dhuwit karam (dèn ngati-ati), 5. yèn ngimpi andêlêng ing pagagan lan pasawahane kobong, ngalamat bakal olèh pari akèh.
gunung, lamun ngimpi munggah ing gunung, ngalamat olèh dunya agung, utawa dadi pangulu, nanging yèn mudhun gunung, ngalamat bakal kalorot palungguhane.
gula, lamun ngimpi mangan gula, ngalamat olèh kagungan? zie juruh.
gajah, lamun ngimpi nunggang utawa diiringake ing gajah, ngalamat kinasihan ing ratu lan saujare tinurut, yèn sumurup bathang gajah, bakal olèh dhuwit akèh.
bun, lamun ngimpi andêlêng bun anglimputi jagad, ngalamat bakal kêtêkan satru sumêdya gawe pati.
banyu, lamun ngimpi ngombe banyu bênng, ngalamat luput ing duka cipta.
bêngi, zie wêngi.
kothak: dina - sasi - taun - windu.

--- 1 : 119 ---

Ampih :

ampih-ampih zie kêbo.

Ampuh asraging ampuhan :

zie suwara.

Êmpon :

= êmpon-êmpon zie êmpu.

Ampir :

Tèmbung nambangan, ngarani lèrèning prau kang mung sadhela, mampir.

--- 1 : 120 ---

Êmprit gantil Kw. :

cucur, rêsrês, kudhasih, tadhaharsa, tidharsa, wlasarêp. Êmprit gantil, yèn muni ing wayah wêngi awèh sasmita utawa ngalamat ala, mulane sok dibêdhil utawa disawati. Pancène yèn nyata bisa awèh sasmita, alaa bêcika bênêre malah tinarima marang manungsa, awit bisa sumurup marang lêlakon kang durung tumiba.

Ampak :

gew. ampak-ampak, Kw. Amun-amun, amuk-amuk, lamat-lamat, limut-limut, druta, pêt ta, pêp ta, tumpak zie abdi dalêm kêmasan letl. m.

Impês :

zie kêbo.

Ampilan :

= upacara.

Umyang :

zie tangguh.

Imam :

Sapingi wetan, salat marêp mangulon, mati mujur mangalor. Kanapi lor, salat marêp mangidul, mati mujur mangulon. Maliki kulon, salat marêp mangetan, mati mujur mangidul. Kambali kidul, salat marêp mangalor mati mujur mangetan. zie panatagama.

Ambu :

Aran sarta dununging ambu kaya ta: arum, ambuning kèmbang pudhak. apêk, ambuning kèlèk. amis, ambuning iwak loh. kêcing, ambuning gudhig.

--- 1 : 121 ---

sêngir, ambuning kêmbang mas kinikir winênyêd.[55] pêsing, ambuning uyuh. pêngar, ambuning lobak. pênguk, ambuning kringêt kêpêp. bacin, ambuning dhèndhèng kurang pe. badhêg ambuning kopok. bangêr ambuning pacêrèn[56] mati.

Ombi :

Jamune jaran supaya doyan ngombe, a. brambang abang 70 iji, adas sacangkir, kayu lêgi 3 ros, asêm kawak sacangkir, gula arèn satangkêp, pinipis lêmbut, banjur diwori lênga wijèn sacangkir kakècèk banjur dijamokake. b. isi pala siji gula arèn 1/2 lirang uyah sacêkothokan, godhong sêmbung 3 lêmbar, kapusus ginawe buntêl jamu, banjur kauntalake mung sabên sêsasi sapisan. c. sabên dina kaombenan banyu uyah, dipakani godhong katela gantung. d. ragi tape 100 iji kagêrus, walirang rêga suwang kabubuk, êndhog 6 iji, uyah wuku 3 kojong kaulêt dadi siji kajamokake sabên satêngah sasi sapisan. e. jambe kuncup sawatara kabakar nganti pêrêng, trasi abang sairis, uyah wuku sasendhok gêdhe kapipis lêmbut, kabanyonan wêrak arèn, banjur ditambakake sabên sasi sapisan.

Ambèn Kw. :

salu, made, bale. Ing ngisor iki petungane wong gawe ambèn, saka cacahing pring utawa kayu kang ginawe dlika, petungane mangkene: dlika, wangke, wangkong, yèn tiba: dlika: gêringên, wangke: kêpatèn, wangkong: sêrêpan kêrêp lininggihan ing dhayoh, bêcik. Ambèn-ambèn tanpa klasa: ora ilok.

Êmban :

nyai ... zie kadilangu no. 9 en 10.
Êmban. 1. êmban kondhang zie abdi dalêm kadipatèn anom letl. d, 2. êmban sampiran zie abdi dalêm kadipatèn anom let d, 3. êmban bayunan zie abdi dalêm pangrêmbe II., 4. êmban ngarêp zie abdi dalêm kadipaten anom letl. d.

Êmbun :

gew. êmbun-êmbunan Kw. uludwara, nabyuka, wungkulan, panuhun, pasundhulan, ambar sirat, radèn ... zie Kartasura no 20.

--- 1 : 122 ---

Ambêk :

zie 1. ambêk singha kang bisa miguna ingaguna. 2. ambêk dwipangga kang limpat ing wiweka pringgabaya. 3. ambêk maenda kang lêbda ing samubarang karya. 4. ambêk wanara, kang putus mêmatah parentah. 5. ambêk taksaka, kang waskitha ing lêlungidaning mungsuh. 6. ambêk andaka, kang wignya pangulahing gêlare ngayuda. P.R. II 134-7.

Ambêkan Kw. :

uswasa, nilangga, wayuwita, wayuwiya, ambêkan, angin mêtu ing irung., napas, angin mêtu cangkêm, nupus, angin mêtu kuping, tinapas,[57] angin mêtu mata, anpas, anpusakum, angin mêtu awak, zie rangsang tuban, 69.5.

Êmbok Kw. :

umi, ibu, rena, carani, wibi, biyung, bibi.

Ambal :

Wêsi ambal rupane putih sêmu abang, ora têdhas dipangan ing tai,[58] asale saka watu gunung, yèn dithinthing unine ambangêngêng, gêtêr kaya ana ing dhêdhuwuran, ampuhing wêsi iku yèn ginawe gêgaman angluwihi kasêktène, yèn ana pakewuh kang nganggo ora katon, lan bisa golèk rewang wêsi liyane manèh kang bècik, iya iku kang dadi guruning wêsi kabèh, bisa nyirêpi wong, yèn ginawe padu ora kalah, diturut saujare, kang dadi pangane oyoding jênu lan gadhung tuwin gênje, apadene kulit bukur, lan kalothokaning ama, didhêplok nuli diwur-wurake, lêngane găndapura, dimori poloning têkèk.

Ambal :

en malik. Wêsi ambal awor lan wêsi malik, iku dadi wêsi ala, rupane biru sêmu abang mêrkutuk kasap, nanging rêsik, yèn dithinthing unine: trong, muluk suwarane, yèn dhapur bênêr ginawe maling olèh dunya, lan akèh wong wêdi, sabab saka alaning kalakuane, lan bisa micara drigama, yèn dhapur luk, ilang kalêbu ing banyu utawa ilang anggawa dunya, dèn ngati-ati.

--- 1 : 123 ---

Imbal (katuranggan) :

laku grago ingaran: imbal zie laku letl. d.

Umbul :

Ing ngisor iki araning umbul bawah paresidhenan Surakarta pêthikan saka layang J. Z. I. ± 229.1 kaya ta: umbul alit k.N, nila, cakra, karangpandhan (asin), karanggênêng, kapurun, kopat, kapilalêr, dêrkila, sênêng, sêkar k.N, sela k.N (asin), slamêtan, sangiran (asin), ponggok, pêngging, jalatundha, jimbung, murdal, gêdarèn, gêdhangan k.N, gêdhongan,

--- 1 : 124 ---

banyu wilis, ngêndhe, ngupit, umbul W.H.
Têgêse umbul = pêpundhèn, iya iku kang dadi wadananing wong padesan kang padha among tani, lungguhe padha karo panatus.

Umbul :

gew. umbul-umbul k.w, dwaja, daludag, tunggul, supralêmba, juluk-juluk, zie lêlayu en bandera.

Amêngkubuwana I :

zie Mangkubumi, amongpraja I jaksa tumênggung ... , zie păncaniti no. 45, 46, 47 en 48., păncaniti II no. 48, păncaniti III no 48, 49, păncaniti IV no 49, 50 (kêndhuruwan), iga 1 k.w, uswaka, rusuk, rujingan, 2 iga (pêthèk untu) zie kêbo, 3 zie srando, ugêr gew. ugêr-ugêr lawang, sadulur loro padha lanang. P.R. I 196 6020.

--- 1 : 125 ---

Aguti :

Aguti iku bangsane tikus utawa têrwèlu.

Agul :

gew agul-agul zie gend. bon. pat. lima pel.

Ugêl :

gew. ugêl-ugêl 1 Kw. sudipa, sudipra, sudhu, paglangan, panggri, jurung, gritha, 2 zie srandu, 3 zie kêbo.

Agali :

agali iku bangsane wêdhus, dumunung ing tanah Asiah kidul.

Agêm (wadu aji) :

Saagêm iku têgêse: sapanganggo, iya iku panganggoning liwêtan wong siji 1/4 bêlah sadinane bisa warêg.

Agama :

1. Sambo, nêmbah marang arca, pangantèn lanang nglênggahi jăntra, wusu, likasan, kukusan, iyan, ilir, enthong. Pangantèn wadon anglangkahi garu, waluku, pacul, linggis, yèn mati dinusan landhaning kêtan, layon ingupakara ? 2. Brahma nêmbah marang gêni, yèn mati dinusan banyuning godhong dalima, layone ingobong. 3. Endra, nêmbah marang bumi (gunung), yèn mati dinusan banyu lêri, layone pinêtak utawa linêbokake ing luwêng. 4. Wisnu, nêmbah marang banyu (udan), pangantèn nganggo kêmbar mayang, sasrahan gêgunungan? wong tuwane pangantèn mangan gêdhang satugêl sewang, yèn mati dinusan banyu kèmbang sataman, layone kalarung. 5. Bayu, nêmbah marang angin, yèn mati dinusan ing banyu udan, layone kasetrakake. 6. Kala, nêmbah marang kayu watu, pangantèn nganggo edan-edanan, yèn mati dinusan banyuning godhong widara, layone tinarabake ing sato galak, zie Pramayoga 152-8 v.o.

Ègêl :

ègêl iku bangsaning tikus, dumunung ing tanah Eropah têngahan, măngsa kewan cilik.

Agêng :

1 radèn ayu, 2. kangjêng ratu zie Ngimagiri no 96 en 107 dan 99 en 208.

Agung :

Panêmbahan ... zie kajoran no. I, agung giri karang tuwa panêmbahan ... zie wali no. 37, agung giri liman, panêmbahan ... zie wali no. 41 en 51.

Èbi :

zie urang.

Abe abon :

zie kumudawati.

Abah :

gew abah-abah = lapak. Yèn ngabah-abahi utawa nglapaki jaran, prayoga.

--- 1 : 126 ---

Abah :

gew abah-abah. Ana sajroning gêdhogan bae sarana dikarung, patrape dikêndhalèni pangon dhisik, banjur kakêncanga kiwa têngên, utamane jaran arêp diabah-abahi iku kudu dirêsiki dhisik, banjur dipatrapi slebrak, têpining slebrak katumpangna ing jalak, yèn wis pênêr unggah udhune lan aju undure, banjur katumpangana lapak, luwihaning slebrak saka ing lapak ngarêp burine kaaraha kang padha ambane (mulane slebrak iku kang prayoga ukurane kapirita saka dawaning lapak bisaa turah sanyari ngarêp buri, utawa turah saplisiring slebrak, dene ing kiwa têngên kapara kurang, aja kongsi luwih saka wangkiding èbèging lapak), yèn wis diambêni kêncêng kaêtrapana apus buntut, banjur kapasangana apus dhadha, ing ngisor kaolèhna karo ambên gendhong, sarampunge ngabah-abahi, lambening jaran banjur kacarakana, sarta tracake papat pisan kakumbaha kang rêsik, kêndhali pangon karucat kasalinan kêndhali rangah, yèn apuse: wang, wis ditimangake kêndhaline banjur kapênêrna kang prayoga, tumuli kaêtrapana apus, mulane pamasanging apus: kari, supaya aja kongsi kuwalik timangane, dene unggah udhuning kêndhali kang prayoga, kaaraha gonggange sawatara jêmpol, ewasamono iya ora tartamtu, awit tumraping jaran beda-beda condhongane, cêkak landhunging pamasanging kêndhali

--- 1 : 127 ---

iku gumantung ana patitising panitike kang nunggangi, dene cihnane jaran kang kêndhaline kudu dicêkaki, măngka pamasange dilandhungi amêsthi banjur catho-catho, ambêthothot utawa ngungsêt-ungsêt. Mungguh jaran tunggangan iku ing sabisa-bisa kudu diêtrapi kêndhali kang dadi condhonge atining jaran. Sarampunge ênggone ngabah-abahi wêtune saka ing gêdhogan kang sarèh sarta nganggoa dikarung, mulane kudu sarèh amarga yèn grusa-grusu sok nuwuhake atining jaran kang kurang prayoga.

Abuh :

kêsliyo zie kêsliyo letl. c.

Abon :

zie kimpul.

Ubon :

gew. ubon -ubon zie endhang.

Ibrahim :

Nabi ... 1. zie braham letl. d, 2. ingkang yuswa 195 taun zie Kit. Ngarais blz. 65.
Obar-abir carat warsa angragancang P.R. 108.

Abdi dalêm :

undhagi kiwa: panèwu 1, mantri 2, jajar 6
abdi dalêm undhagi têngên: panèwu 2, mantri 2, jajar 7
abdi dalêm urdênas zie pangrêmbe
abdi dalêm anggong kiwa: lurah 1, bêkêl 2, jajar 10
abdi dalêm anggong têngên: lurah 1, bêkêl 2, jajar 9

--- 1 : 128 ---

abdi dalêm naib
abdi dalêm narawrêksa = mantri alas: panèwu 2, mantri tuwa 1, mantri nom 1, mantri alas 5
abdi dalêm niyaga kiwa: dêmang: pangkat panèwu 1, panèkêt pangkat mantri 2, sor-soran 1, panglawe 2
a ... pangrêbab 2, b ... panggambang 1, c ... panggêndèr 2
sor-soran 1, jajar niyaga 24, jajar kabayan 2, lurah badhut = mantri 1, lurah dhalang dêmang = panèwu 2,
a. jajar pangêrok walulang 1, b. jajar panatah wayang 1, c. jajar tukang cêmpurit 1, d. jajar pamangkis kêndhang 1, e. jajar pambêndhe 1, mantri pulisi 1
abdi dalêm niyaga têgên: dêmang: pangkat panèwu 1, panèkêt pangkat mantri 1, panèkêt miji pangkat mantri 1,

--- 1 : 129 ---

panglawe 2, sor-soran 1
a. miji pangrêbab 2, b. miji panggambang 2, c. miji panggêndèr 2
a. jajar niyaga 24, b. jajar kabayan 1
a. lurah badhut 1, b. lurah dhalang sasêbutan dêmang pangkat panèwu 1
a. jajar dhalang 1, b. jajar pangêrok walulang 1, c. jajar panatah wayang 1, d. jajar pamangkis kêndhang 1, e. jajar pambêndhe 1
abdi dalêm carik
wadana 1, kaliwon lowong, panèwu 2, mantri 3, jajar 3
abdi dalêm carik nagara: panèwu 2, mantri 2, bêkêl 3, jajar 6
abdi dalêm Radyapustaka
mantri 1.

--- 1 : 130 ---

Abdi dalêm karaton :

kaliwon, saiki pinangkat bupati 1, panèwu 3, mantri 7, bêkêl 8, jajar 14, mantri kabayan 1, jajar 3.

--- 1 : 131 ---

Abdi dalêm kadipatèn anom :

1. wadana 1
2. kaliwon 3: a. kaliwon jaba, b. kaliwon jêro, c. kaliwon anon-anon
3. gadhe = numbak kêncêng
panèwu 4: a. panèwu tuwa 25, b. panèwu nom 19
lurah 8, bêkêl 8, jajar 35
4. êmban: a. ngarêp mantri, payung panèwu5, b. jajar kondhang mantri 5, c. jajar sampiran mantri 5, d. jajar sampiran dêmang 17
5. gamêl: panèwu 1, mantri 1, răngga 1, dêmang1, panglawe11, jajar 9
6. jaksa: panèwu 2, mantri 1, răngga 1, sarayuda = jajar 4

--- 1 : 132 ---

7 mantri anom: panèwu 1, ajidan = jajar 4
8. carik: panèwu 2, mantri 4, răngga 4
gêdhong: panèwu 1, mantri 5, dêmang 1, lurah 2, bêkêl 2, jajar 9
miji; mantri 1, lurah 2, bêkêl 2, jajar miji tuwa 6
11. kêmasan: mantri 1, lurah 1, jajar 8
12. kabayan: mantri1, bêkêl1, jajar 7

--- 1 : 133 ---

13. niyaga: dêmang 2, bêkêl 11
a. bêkêl pangrêbab 2, b. bêkêl panggambang 2, c. bêkêl panggêndèr 2,
jajar 16, jajar kabayan 21
14. dhalang: ki = jajar 2
15. panatah: jajar 1
16. ngawin: mantri 1, lurah1, bêkêl1, jajar5
17. panurung: lurah1, bêkêl1, jajar3
18. kênèk kusir: dêmang kusir 1, kênèk = jajar 4,

--- 1 : 134 ---

wadana 1, kaliwon 3, panèwu 11, mantri 74, lurah 15, bêkêl 27, jajar 21, răngga 6, dêmang 22, panèkêt-, panglawe 11, gunggung: 291.

--- 1 : 135 ---

Abdi dalêm kalang :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 6, mantri 23, siwul bêkêl = ajar 23, panèwu kabayan 1, bêkêl kabayan 2, jajar kabayan 3, panèwu jaksa 2, kori 1, sarayuda 2, mantri pulisi 1, mantri anom 2, ajidan 2.

--- 1 : 136 ---

Abdi dalêm kaparak kiwa :

ăngka Araning pangkat, sarta sasêbutan Panèwu Mantri Jajar katrangan, gawe kêmit bumi ngampil panambur panyuling ajidan, 1 wadana, 2 kaliwon, 3 singanagara 1 1 12 2, 4 nirbita 1 1 19 2, 5 miji tanuastra 1 3 17 1, 6 brajanala k.T. 1 1 9 2, 7 kanoman k. T.1 8, 8 nyutra2 8 1, 9 ănggadara2 9 2, 10 wisamarta k. T2 9 2, 1 sangkraknyana k.T.2 14 2, 2 sarasêja2 1, 3 priyantaka 115, 4 panongsong k. T. 1 6, 5 saragêni k. T. 5 19 42 2, 6 panèwu kabayan 110 4, 7 panèwu jaksa 2, 8 kori 1, 9 mantri pulisi1, 20 mantri anom1, 1 ajidan x 1, 2 mantri carik 1, gunggung 7 27 151 22 5 2 2 1 jajar = 183.

[Grafik]

--- 1 : 137 ---

Abdi dalêm kaparak têngên :

ăngka araning pangkat sarta sasêbutan panèwu mantri jajar, gawe kêmit bumi ngampil panambur panyuling ajidan, 1 wadana, 2 kaliwon, 3 nirbaya 1 2 10 2, 4 mandhung 1 1 8 2, 5 wisamarta k. T. 1 1 6 2, 6 brajanala 1 1 6 3, 7 martalulut 2 13 3, 8 miji 2 6 2, 9 pinilih 2 7 3, 10 kanoman k. T. 2 16 2, 1 mangundara 2 6 2, 2 sangkraknyana k.T. 2 13 2, 3 ngampil priyantaka 1 11, 4 panongsong k. T 1 4 3, 5 saragêni k. T. 5 22 2, 6 jajar pangampil 3, 7 panèwu kabayan 1 9 4, 8 panèwu jaksa 2, 9 kori jaksa 1, 20 sarayuda 1, 1 mantri pulisi 1, 2 mantri anom 1, 3 ajidan 1, 4 mantri carik 1, gunggung 7 28 147 32 3 1 1 1 jajar = 185.

[Grafik]

--- 1 : 138 ---

Abdi dalêm prajurit jaba jêro :

mayor 1
kaptin, upsir, rid mistêr
1: ste litnan 1, 2: de litnan 3
wah mistêr 5, bragêdhir 10, trêbis10, manskapên 10, poliyêr 1, polêntèr 1, ajidan ondêr opsir 2, panambur 3, panylomprèt 1, panyuling 2, kaum 2
5 prawiranom maune aran: wanengan (araning prajurit: apurwa: wanèng, kaya ta wanèngpati)
mayor 1, kaptin
upsir: 1. ste litnan 1, 2. de litnan 3
wah mistêr 5, bragêdhir 5,

--- 1 : 139 ---

trêbis 5, manskapên 43, ajidan ondêr opsir 2, oliyêr 1, panambur 2, panylomprèt 2
golongan jaba
6 jayatanantaka (araning prajurit apurwa: jaya, kaya ta: jayapraceka).
mayor 1, kaptin 1
upsir: 1 ste litnan 1, 2 de litnan 2
polêntèr 1, sarsan mayor 1, sarsan platun 5, sarsan pulir 3, kopral 7, trêbis 9, poliyêr 1, manskapên 89, ajidan ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 3, sinal 3, kaum 1

--- 1 : 140 ---

7. jayasura, maune aran rajêgwêsi (araning prajurit apurwa: sura, kaya ta suraprayitna)
mayor 1, kaptin 1
upsir: 1 ste litnan 1, 2 de litnan 2
polèntêr 1, sarsan mayor 1, sarsan platun 5, sarsan pulir 1, kopral 10, trêbis 10, manskapên 74, ajidan ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 3, sinul 3, kaum 2,
8. trunasura (araning prajurit apurwa: truna, kaya ta: trunamanggala).
mayor 1, kaptin 1,
opsir: 1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,

--- 1 : 141 ---

sarsan mayor 1, sarsan platun 5, sarsan pulir 1, kopral 9, trêbis 5, manskapên 80, ajidan ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 3, silêm 3, kaum 1
9. jayatana, maune aran prajurit balambangan (araning prajurit wiwitan: mangun), wêkasan: winangun, kaya ta: mangunkarya utawa karyawinangun
mayor 1, kaptin 1.
opsir: 1. ste litnan 1, 2. de litnan 2,
sarsan mayor 1, sarsan platun 4, sarsan pulir 1, kopral 8, dhêpo 3, trêbis 8, manskapên 76,

--- 1 : 142 ---

ajidan ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 2, sinal 2
10. suratêtana, maune aran prajurit balambangan (araning prajurit wiwitan lan wêkasan: tirta, kaya ta: tirtaguna utawa gunatirta)
mayor 1, kaptin 1.
opsir: 1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,
sarsan mayor 3, sarsan platun 3, kopral 8, dhêpo 4, trêbis 8, manskapên 74, ajidan ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 2, panylomprèt 2.
11. jagabraja, maune aran dorapati (ananing prajurit wêkasan: kartika, kaya ta: Jayakartika).
mayor 1, kaptin 1

--- 1 : 143 ---

opsir: 1 ste litnan 1, 2 de litnan 2
sarsan mayor 2, sarsan platun 4, kopral 10, trêbis 10, poliyêr 1, manskapên 75, mètêr 1, panambur 3, sinal 3, ajidan ondêr opsir 1, kaum 1.
12. jagasura tuwa sawahan, jagasura nom blanjan ... = sêtabêl.
Araning prajurit wiwitan: kala, wêkasan araning buta, kaya ta kala Wikathaksini, utawa mung araning buta lugu, kaya ta: Brajamusthi, Bagaspati, Singgunkara sapêpadhane
mayor 1, kaptin 1.
opsir: 1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,

--- 1 : 144 ---

sarsan mayortuwa 4 nom 2 = 6, sarsan pulirtuwa 2 = 2, kopraltuwa 6 nom 8 = 14, ajidan, ondêr opsirtuwa 2 = 2, manskapên = jajartuwa 24 nom 50 = 74, panambur 2, panylomprèt 2, kaum 2
mayor ondêr intêndhan 1, kaptin ondêr intêndhan 1, irstê litnan kwartir mister 1, twèdhê litnan ajudan 1, twèdhê litnan kwartir mistêr 1, irstê litnan kapèl mistêr 1, twèdhê litnan kapèl mistêr 1

--- 1 : 145 ---

ringkêsan gunggunganing abdi dalêm prajurit jaba jêro.
komandhan 1, twèdhê komandhan 1, mayor 12 en 1 en 2 = 15, kaptin 9 en 1 en 3 = rid mistêr 3 = 16, irstê litnan 12 en 1 en 1 en 1 15, twèdhê litnan 29 en 2 en 1 en 1 33, polêntèr 4, wah mèstêr 26, bragêdhir 41, srêsan[59] mayor 15, srêsan platun 26, srêsan pulir 8, kopral 67, dhêpo 8, sinal 14, trêbis 87, puliyêr = carik 6, ajidan, ondêr opsir 16, mètêr 6, matskapên 905, panambur 27, panylomprèt 12, panyuling 6, kaum 13
gunggung 1366.

--- 1 : 146 ---

Abdi dalêm pulisi :

a 1. kabupatèn pulisi kutha Surakarta
wadana 1, kaliwon 1, panèwu jaksa 1, mantri 1, mantri kabupatèn 1, pangulu lid 1, carik I 1, carik II 1, carik jaksa 1, lurah langsir 1, jajar langsir 36, mantri cacar 1
2. dhistrik kutha Surakarta
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 4
a. Jèbrès, b. Pasar Kliwon, c. Sêrêngan, d. Lawiyan
3. dhistrik Grogol (Surakarta)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 4
a. Ronggah, b. Majalaban, c. Jumog, d. Baki

--- 1 : 147 ---

4. dhistrik Kartasura (Surakarta)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 5
a. Ngêmplak, b. Gathak, c. Kleca, d. Bolon, e. Waru
5. dhistrik Kaliyasa (Surakarta)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 2
a. Nagasari, b. Selarêja
b. 6. kabupatèn pulisi kutha Klathèn
wadana 1, kaliwon 1, panèwu jaksa 1, mantri jaksa 1, mantri kabupatèn 1, gripir cipil 1, gripir criminil 1, pangulu 1, carik I 1, carik II 1, carik jaksa 1, lurah langsir 1, jajar langsir 6, mantri cacar 1

--- 1 : 148 ---

7. dhistrik kutha Klathèn
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 5
a. Totogan, b. Wêdhi, c. Pokoh, d. Gondhang, e. Bayat
8. dhistrik Prambanan (Klathèn)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 4
a. Kêpurun, b. Manisrêngga, c. Purwarêja, d. Samapura
9. dhistrik Jatinom (Klathèn)
a. Kragan, b. Kêmalang, c. Tulung
10. dhistrik Dêlanggu (Klathèn)
panèwu dhistrik 1, mantri dhisrik 3
a. Ngrêdên, b. Wanasari, c. Kêbon Gêdhe
11. dhistrik Bèji (Klathèn)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 4

--- 1 : 149 ---

a. Kalisoga, b. Cawas, c. Karangdawa, d. Cèpèr
c. 12. kabupatèn pulisi kutha Bayalali
wadana 1, kaliwon 1, panèwu jaksa 1, mantri jaksa 1, gripir civil 1, gripir criminil 1, pangulu 1, carik I 1, carik II 1, carik jaksa 1, lurah langsir 1, jajar langsir 6, mantri cacar 1
13. dhistrik kutha Bayalali
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 4
a. Sawit, b. Têras, c. Kêmusuk, d. Majasanga
14. dhistrik Karanggêdhe (Bayalali)

--- 1 : 150 ---

panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 2
a Ngandong,[60] b Klego
15. dhistrik Ngampèl (Bayalali)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 3
a Cêpaga. b Mlambong, c Sêla
16. dhistrik Sima (Bayalali)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 2
a Sambi, b Tari
17. dhistrik Grogol (Bayalali)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 3
a Rêpaking, b Kêmusu, c Juwangi
18 kabupatèn pulisi kutha Sragèn
wadana, kaliwon, panèwu jaksa, mantri jaksa

--- 1 : 151 ---

gripir civil 1, gripil criminil 1, mantri kabupatèn 1, pangulu 1, carik I 1, carik II 1, carik jaksa 1, lurah langsir 1, jajar langsir 6 6, mantri cacar 1
19 dhistrik kutha Sragèn,
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 2,
a Ngrampal, b Kadhawung,
20 dhistrik Gondhang (Sragèn)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 1
Sambirêja,
21 dhistrik Masaran (Sragèn)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 3
a Tompe, b Gronong, c Sidaarja
22 dhistrik Gêmolong (Sragèn)
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 4,

--- 1 : 152 ---

a Plupuh, b Lawang, c Kêmiri, d Tanon,
23 dhistrik Gêsi (Sragèn),
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 4,
a Ngrămba, b Jênar, c Pojok, d Mondhokan,
e. 24 kabupatèn pulisi Sukaharja,
kaliwon 1, panèwu kabupatèn 1, panèwu jaksa 1, gripir 1, pangulu 1, carik I 1, carik II 1, carik jaksa 1, lurah langsir 1, jajar langsir 5, mantri cacar 1,
25 dhistrik kutha Sukaharja
panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 3,
a Bulakrêja, b Sugihan, c Bangsri,
26 dhistrik Tawangsari (Sukaharja)

--- 1 : 153 ---

panèwu dhistrik 1, mantri dhistrik 5,
a Ngutêr, b Grogol, c Kasihan, d Watukêlir, e Bulu,
sarupaning abdi dalêm panèwu mantri dhistrik, panèwu olèh kanthi carik siji utawa loro, kajinêman papat, mantri olèh carik siji, kajinêman loro.

Abdi dalêm palawija :

panèwu 1.

Abdi dalêm pamajêgan ing Klathèn :

wadana 1, kaliwon 2, panèwu 3, mantri 1.

Abdi dalêm pamajêgan ing Gagatan :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 3, dêmang 6.

Abdi dalêm pamajêgan ing Bayalali :

wadana 1, kaliwon 2, panèwu 9, mantri 5.

[...][61]

--- 1 : 156 ---

Abdi dalêm prajurit jaba jêro :

golongan jêro.
1 miji pinilih (araning prajurit kang wêkasan: pinilih utawa pamilih lan kapilih, kaya ta: braja pinilih, suka panilih, utawa: swara kapilih = panambur).
mayor 1, kaptin, opsir ... rid mistêr 1, 1 ste litnan 1, 2 de litnan 3, wah mistêr 5, bragêdhir 4, manskapên = jajar 47, panylomprèt 4.
2 wirautama maune aran: carangan (araning prajurit apurwa carang, kaya ta: carang prameya.
mayor 1, kaptin, opsir ... rid mistêr 1, 1 ste litnan 1, 2 de litnan 3, wah mistêr 5, bragêdhir 10, trêbis 10, manskapên 84

--- 1 : 157 ---

poriyêr 1, ajidan, ondêr opsir 2, panambur 2, panylomprèt 1, panyuling 2, kaum 2,
3 jayèngastra = jayengan (araning prajurit apurwa: jayèng, kaya ta jayèng mintarsih)
mayor 1, kaptin 1, opsir, 1 ste litnan 1, 2 de lintan 3, wah mistêr 6, bragêdhir 12, trêbis 12, manskapên 95, polêstèr 1, poliyêr 1, ajidan, ondêr opsir 2, panambur 2, panyuling 2, kaum 2,
4 tamtama (araning prajurit apurwa: kuda, kaya ta: kudamandhapa.

--- 1 : 158 ---

Abdi dalêm kapatihan :

kaliwon wadana parentah pêpatih ing kapatihan.
golongan jaba
1 ngarêp kiwa
a. panèwu tuwa 1, b. panèwu nom 1
mantri 1, lurah 5, bêkêl 5, jajar 20, kabayan 1
2 ngarêp têngên
a panèwu tuwa 1, b panèwu nom 1
mantri 2, lurah 5, bêkêl 5, jajar 20, kabayan 1
golongan jêro
3 jagasura
panèwu 1, mantri 1, lurah 3, bêkêl 5, jajar 16, kabayan 1,

--- 1 : 159 ---

4 jagasatru
a panèwu tuwa 1, b panèwu nom 1
mantri 4, lurah 5, bêkêl 5, jajar 20, kabayan 1
5 ngawin (= upacara)
mantri 1, lurah 1, bêkêl 1
6 panongsong
mantri 1, jajar 4
7 gamêl
mantri 1, jajar 7
8 carik
panèwu 1, mantri 1
a jajar tuwa 6, b jajar nom 12

--- 1 : 160 ---

9 jaksa
panèwu 2, mantri 2, sarayuda = jajar 3
10 pulisi
panèwu 1
11 kabayan ayêr
mantri 1, jajar 2
12 kênèk kusir
dêmang kusir 2, kênèk 4
13 kradènayon
panèwu 1, mantri 1, bêkêl 3, jajar 5, kabayan 1
14 undhagi
mantri 1
bêkêl 2, jajar 6
15 tukang batu
mantri 2, bêkêl 2, jajar 4, pakikilan = jajar 6

--- 1 : 161 ---

16 padang (= pawon)
lurah 1, bêkêl 3
17 pangangsu, kaya ta: panyapu
lurah 2, bêkêl 2
18 niyaga
mantri 1, lurah 2, bêkêl 4, jajar tuwa 12, jajar nom 21, kabayan 1
19 dhalang
mantri1
20 pambêlah
panèwu 2, mantri 2
21 radyapustaka: mantri 1
22 juro[62] taman: mantri 1
23 sêtrik, orkès, mantri 1
24 radikan
25 suranata
panèwu 1, bêkêl 3, jajar 10
26 pamajêgan: mantri 14.

--- 1 : 162 ---

Abdi dalêm kêmasan :

1 kêmasan
kaliwon 1, panèwu 2, mantri 7, jajar 14
2 tukang kuningan, 2 mantri en 3 jajar = 5, 3 panatah:jajar 1, 4 tukang lancang jajar 1, 5 tukang karas jajar 1, 6 tukang kêbut lar badhak jajar 1, 7 tukang nênun renda jajar 1, 8 sayang jajar 1, 9 tukang payung agung jajar 1, 10 tukang ukiran, 1 mantri en 2 jajar 3, 11 tukang kêmalo jajar 1, 12 undhi 1 mantri en 1 jajar 2, 13 tukang umpak watu jajar 1, 14 pandhe 2 panèwu 2 bêkêl en 7 jajar 11, 15 kabayan jajar 1, 16 kori jaksa 1.

Abdi dalêm kêbon dharat :

panèwu 1, mantri 7.

Abdi dalêm kabayan nagara :

panèwu 2, sarta ngêrèhake panèwu mantri kabayan jaba jêro sarta anon-anon
jajar 2.

--- 1 : 163 ---

Abdi dalêm tukang batu kiwa :

panèwu 1, mantri 1, jajar 4.

Abdi dalêm tukang batu têngên :

panèwu 2, mantri 2, jajar 8.

Abdi dalêm tuwabur :

panèwu 1.

--- 1 : 164 ---

Abdi dalêm srati :

mantri 1, dêmang 2
a jajar gawe 12, b jajar kabayan 2, c jajar tunggon 4
panèwu sanggan sukêt pakan gajah 1.

--- 1 : 165 ---

Abdi dalêm sèwu :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 4, mantri 15, mantri kabayan 1, jajar kabayan 4, panèwu jaksa 2, kori jaksa 1, mantri pulisi 1, mantri anom 1, ajidan 1, mantri carik 1.

Abdi dalêm sela :

mantri juru kunci 1, pradikan 1, pangulu 1 (maune katêtêpan kaliwon, panèwu, mantri, saiki taun 1900 wus kapasrahake marang kangjêng guprêmèn, mawa têtêmpuh sabên sasi f).

--- 1 : 166 ---

Abdi dalêm pambêlah :

of juru silêm
mantri pambêlah 2, mantri juru silêm 1, jajar juru silêm 7, jajar kabayan 1.

Abdi dalêm pambubut :

mantri 1, jajar 2.

Abdi dalêm pangêcèt :

dêmang: pangkat mantri
bêkêl 2, jajar 2.

Abdi dalêm pangrêmbe :

wadana 1
a kaliwon urdênas 1
panèwu 5, mantri 23, lurah 21.

Urdênas Walănda kasêpuhan :

lurah 1, jajar 3, panylomprèt 2, kusir 2.

--- 1 : 167 ---

Urdênas Walănda :

kadipatèn anom,
jajar 2, jawa
dêmang kusir tuwa 2, dêmang kusir nom 4,
b kaliwon pangrêmbe nagara 1,
panèwu pinituwa 1, mantri niti 1, bêkêl carik niti 1, jajar carik niti 11, panèwu jaksa 1, mantri jaksa 1, kori jaksa 1, sarayuda 2, mantri pulisi 1, mantri tukang cap 1, mantri tukang payung 1, panongsong 4, mantri tukang godhongan 1, mantri êmban bayunan 3, lurah miji 1, jajar miji tuwa 6, jajar miji nom 8, mranggu? 6.[63]

--- 1 : 168 ---

c kaliwon pangrêmbe krapyak 1
panèwu: para 3, mantri 25, panèwu: dhahar 1, mantri dhahar 5
d kaliwon pangrêmbe Simawalèn 1
e kaliwon pangrêmbe Laban 1
kaliwon, panèwu 1, mantri 2
f kaliwon Bonong (Karanganom) 1
mantri Karanganom 2, mantri Jungkare 2, mantri Kadut 1, mantri Kopat 1
g Macung
mantri sanggan sukêt 1, mantri Krècèk 1, mantri Karangdhuku 1, mantri Têras 1, mantri Sêmawa 1,

--- 1 : 169 ---

mantri Sumyang 1, mantri Winongtawêngan 1, mantri Lori 1, mantri Pingit 1, mantri Jênalas 1, mantri Jêtu 1, mantri Jlapa 1, mantri Madegănda 2, panèwu Sêndhangsucèn 1, panèwu Ngutêr 1
h bayunan 1
mantri Kapanasan 1, mantri Kringinan 1, mantri Carikan 2.

Abdi dalêm pangukir

panèwu 1, mantri 1, jajar 2.

Abdi dalêm pangulu

pangulu = wadana 1, bêkêl katib = kaliwon 1, katib = panèwu 8, gulama numbak kêncêng 10, ngulama pradikan miji = mantri 10

--- 1 : 170 ---

muadin 6, rumêksa masjid 2, marbot 12, juru kunci pasarean 2, panèwu jaksa 2, kori 1, sarayuda 2, mantri pulisi 1, mantri carik 1, jajar carik 3, jajar kabayan 7, pradikan 67.

Abdi dalêm dhistrik of ondêr dhistrik

zie pulisi
Ing ngisor iki araning dhistrik sarta ondêr dhistrik bawah dalêm ing Surakarta Adiningrat kaya ta: Nagasari ond. (Kaliyasa Surakarta), Cawas ond. (Bèji, Klathèn), Cèpèr ond. (Bèji: Klathèn), Cêpaga ond. (Ngampèl, Bayalali), Rêpaking ond. (Ngampèl, Bayalali), Ronggah ond. (Gogrol, Sukaharja, Surakarta), Kartasura dist (Surakarta), Kragan dist (Klathèn), Karang ond. (Jagamasan, Sragèn),

--- 1 : 171 ---

Karangdawa ond. (Bèji, Klathèn), Karanggêdhe dist. (Bayalali), Kutukan ond. (Jamasan, Sragèn), Kasihan ond. (Tawangsari, Sukaharja), Kleca ond. (Kartasura, Surakarta), Kalisoga ond. (Bèji, Klathèn), Kaliyasa dist. (Surakarta), Klega ond. (Karanggêdhe, Bayalali), Kêpurun ond. (Prambanan, Klathèn), Kadhawung ond. (Sragèn), Kêmiri ond. (Gêmolong, Sragèn), Kêmusu ond. (Grogol, Bayalali), Kêmusuk ond. (Bayalali), Kêmalang ond. (Kragan, Klathèn), Kêbon Gêdhe ond. (Ngrêdên, Klathèn), kutha Klathèn dist. (Klathèn), kutha Surakarta dist. (Surakarta), kutha Sragèn dist. (Sragèn), kutha Sukaharja dist. (Sukaharja), kutha Gêdhe dist. (Surakarta), kutha Bayalali dist. (Bayalali), Dilanggu dist. (Klathèn), Tanon ond. (Gêmolong, Sragèn), Tari ond. (Sima, Bayalali).

--- 1 : 172 ---

Abdi dalêm dhistrik of ondêr dhistrik :

Têras ond. (Bayalali), Totogan ond. (Klathèn), Tawangsari dist. (Sukaharja), Talpitu ond. (Jagamasan, Sragèn), Tulung ond. (Kragan, Klathèn), Tompe ond. (Masaran, Sragèn), Sêrêngan ond. (Surakarta), Sidaharja ond. (Masaran, Sragèn), Sawit ond. (Bayalali), Sêla ond. (Ngampèl, Bayalali), Selarêja ond. (Kaliyasa, Surakarta), Sima dist. (Bayalali), Samapura ond. (Prambanan, Klathèn), Sambi ond. (Sima, Bayalali), Sambirêja ond. (Gondhang, Sragèn), Sugihan ond. (Sukaharja), Wanakêrsa ond. (Jagamasan, Sragèn), Wanasari ond. (Ngrêdên, Klathèn), Waru ond. (Kartasura, Surakarta), Watukêlir ond. (Tawangsari, Sukaharja), Wêdhi ond. (Klathèn), Larangan ond. (Jagamasan, Sragèn), Lawiyan ond. (Surakarta), Lawang ond. (Gêmolong, Sragèn), Labanmaja zie Majalaban,

--- 1 : 173 ---

Purwarêja ond. II (Prambanan, Klathèn), Prambanan dist. (Klathèn), Pokoh ond. (Klathèn), Pasarkliwon ond. (Surakarta), Plupuh ond. (Gêmolong, Sragèn), Pojok ond. (Gêsi, Sragèn), Jênar ond. (Gêsi, Sragèn), Jatinom dist. (Kragan, Klathèn), Juwangi dist. (Grogol, Bayalali), Jumok dist. (Grogol, Surakarta), Jagamasan dist. (Sragèn), Jèbrès ond. (Surakarta), Manisrêngga ond. (Prambanan, Klathèn), Mondhokan ond. (Gêsi, Sragèn), Masaran dist. (Sragèn), Nglambong ond. (Ngampèl, Bayalali), Majasanga ond. (Bayalali), Majalaban ond. (Grogol, Surakarta), Gondhang ond. (Klathèn), Gondhang dist. (Sragèn), Gronong ond. (Masaran, Sragèn), Grogol ond. (Tawangsari, Sukaharja), Grogol dist. (Surakarta), Grogol dist. (Bayalali),

--- 1 : 174 ---

Gêsi dist. (Sragèn), Gêmolong dist. (Sragèn), Gathak ond. (Kartasura, Surakarta), Baki ond. (Grogol, Surakarta), Bulu ond. (Tawangsari, Sukaharja), Bolon ond. (Kartasura, Surakarta), Bulakrêja ond. (Sukaharja), Bèji dist. (Klathèn), Bayat ond. (Klathèn), Bangsri ond. (Sukaharja), Ngandong ond. (Karanggêdhe, Bayalali), Ngrêdên ond. (Klathèn), Ngrampal ond. (Sragèn), Ngrămba ond. (Gêsi, Sragèn), Ngutêr ond. (Tawangsari, Sukaharja), Ngampèl dist. (Bayalali), Ngêmplak ond. (Kartasura, Surakarta), Ngimagiri dist. (Surakarta)
district 24, onder district 55, gunggung 79.

--- 1 : 175 ---

Abdi dalêm juru suranata :

kaliwon suranata 1, panèwu suranata 1, bêkêl suranata 4, jajar suranata 26, jajar kabayan suranata 2, lurah marbot 2, jajar marbot 5, bêkêl juru ngiras bong 1, jajar juru 10.

Abdi dalêm jaksa :

wadana 1, kaliwon 1, gripir civiel criminil 2,
panèwu, mantri, kori, sarayuda ... wolung wadana jaba jêro sarta anon-anone kabèh ?
mantri carik 5.

Abdi dalêm juru silêm :

zie pambêlah.

Abdi dalêm jagal :

Jagal nagara
mantri 2, bêkêl 1, jajar 5, jajar tunggon 2.

--- 1 : 176 ---

Jagal sudagar, mantri 1.

Abdi dalêm mantri anom :

kaliwon jaba jêro2, panèwu, mantri, ajidan ... wolung wadana jaba jêro sarta anon-anon kabèh ?

Abdi dalêm gêndhing :

lurah 1, jajar tuwa 1, jajar nom 4.

Abdi dalêm gêrji :

1 gêrji, kaliwon 1, panèwu, mantri 2, bêkêl 2, jajar 7,
2 tukang kuluk 1 mantri en 1 jajar 2,
3 burdir 1 dêmang 1 lurah 1 bêkêl en 4 jajar 7,
4 tukang nênun renda: jajar 1,
5 tukang kulit 1 mantri 1 bêkêl en 2 jajar 4.

Abdi dalêm godhong :

panèwu 1, mantri 9, mantri kabayan 2.

--- 1 : 177 ---

Abdi dalêm galadhag :

(= ngarêp), wadana 1, kaliwon 1, panèwu 7, mantri 26, mantri kuli 2, panèwu kabayan 2, jajar kabayan 2, panèwu jaksa 2, kori 1, sarayuda 1, mantri pulisi 1, mantri anom 1, mantri sanggan bau = dêmang kuli 2.

--- 1 : 178 ---

Abdi dalêm galadhag ing Klathèn :

kaliwon 1, mantri 1, mantri pradhah 1, dêmang 4.

Abdi dalêm galadhag ing Sukawinangun :

kaliwon 1, panèwu ?, mantri ?

Abdi dalêm galadhag ing Bayalali :

kaliwon 1, dêmang 4.

Abdi dalêm gêdhe :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 4, mantri 15, mantri anom 1, ajidan 1, mantri kabayan 1, jajar kabayan 2, panèwu jaksa 2, kori jaksa 1, sarayuda 1, mantri carik 1, mantri pulisi 1.

Abdi dalêm gêdhong kiwa :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 5, mantri 15, jajar 30, panèwu kabayan 1, jajar kabayan 6, panèwu jaksa 2, kori jaksa 1, mantri pulisi 1, mantri anom 1, ajidan 1, mantri carik 1, mantri mranggi 1, jajar mranggi 2, mantri koki k. T. 1, jajar koki 2, mantri mêdêl (wadon) 2, tukang pêrês k. T. 1, tukang tali rema k. T. 1, tukang siwur k. T 1.

--- 1 : 179 ---

Abdi dalêm gêdhong têngên :

wadana 1, kaliwon 2, panèwu 5, mantri 17, jajar 24, panèwu kabayan, saiki mantri 1, jajar kabayan 8, panèwu jaksa, saiki mung 1 ... 1, kori jaksa 1, saiki dadi 2 ... 2, mantri pulisi 1, mantri anom pulisi 1, ajudan 1 saiki ora nganggo -, mantri carik 1, mantri panyrigan 1, jajar panyrigan 1, mantri koki 1, jajar koki 2, tukang ngêmbang (wadon) 2, tukang pêrês k.T. = kiwa têngên 2, tukang tali rema k.T. 2, tukang siwur k.T 1, tukang kukusan 1, tukang nganam pênjalin 2, tukang lele kanggo sajèn Kanjêng Kyai Gêgaman 1.

--- 1 : 180 ---

Abdi dalêm gadhing Mataram :

wadana 1, kaliwon lowong, panèwu 2, mantri 6, jajar kabayan 1.

Abdi dalem gamêl utawa panêgar :

kaliwon 1, panèwu 3, mantri tuwa 4, mantri nom 4, mantri panêgar 1, mantri kabayan 1, jajar gamêl tuwa 6, jajar gamêl nom 10, lurah gajah mati 2, jajar gajah mati 7.

Abdi dalêm bumi :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 4, mantri 14, mantri kabayan 1, jajar kabayan 2, panèwu jaksa 2, kori jaksa 1, sarayuda 1, mantri pulisi 1, mantri anom 1, ajudan 1, mantri carik 1.

--- 1 : 181 ---

Abdi dalêm Ngimagiri :

utawa Kuthagêdhe, a wadana 1, kaliwon 1, panèwu 2, lurah juru kunci 1, jajar juru kunci 18, panèwu dhistrik 1, carik I Dcm 1, carik II 4, kajinêman, b Kuthagêdhe, jimat tuwa 1, jimat nom 1, bêkêl juru kunci 1, jajar juru kunci 5, mantri kalang 2, lurah condhong 2, jajar condhong 4, pradikan juru kunci 1, panèwu dhistrik 1, carik I 1, carik II 2, dêmang 2, kajinêman.

--- 1 : 181a ---

Abdi dalêm :

Ing ngisor iki arane abdi dalêm Karaton Surakarta. Wiwit jaman Mataram tumêka saiki, wiwit abdi dalêm panèwu mantri lurah bêkêl jajar sarta abdi dalêm prajurit jaba jêro, arane bineda-beda manut kaananing pagaweane dhewe-dhewe, kaya ta: undhagi = kalang ... margasa
urdênas, atma ...
ukiran, jagaraga
kaparak têngên: udan-udanan, udan minangsi, enz (prajurit), ănggadara (kaparak), anggong (kiwa têngên), naib, nararêksa, wrêksa ... , nirwikara (tanpa sumêlang, tanpa rêringa), nirwèsthi (tanpa kuwatir), nirpringga (tanpa pakewuh), nirmala (tanpa mêmala, tan kêna ing tatu), nirbraja (ora pasah ing lêlandhêp), nirbaya (tanpa maras, tanpa pakewuh), nrangpringga (tanpa pakewuh), nrangbaya (nrajang pakewuh)
niti, niti ...
niyaga, dêmang pangkat panèwu, pangrawit ... pradăngga
canthang balung = suka lewa
carik, sastra ...
carik nagara
carik limalasan
carangan = wirautama, carangprameya, têgêse carangan = êpang (prajurit)
rajêgwêsi, saiki aran jayasura, jênênge apurwa: sura, kaya ta suraprayitna (prajurit)
kênèk kusir rata ...

--- 1 : 181b ---

kundhi, dhèk biyèn: sêmprong, saiki: kismapandaya
kanom (kaparak) têgêse pilihan kang ênon-ênom (kaparak)
karaton, among ...
katib
katanggung (kaparak)
kalang = undhagi ... margasa
kaparak kiwa - sura ...
kaparak têngên - jaya ...
khaji
kêmit bumi (kaparak)
kêmasan, citra ...
kêbon dharat ... puspita ... udyana
kabayan ... cundaka ... nabda
kêbo gadhung
dorapati (ora kêna ing pati) saiki aran jagabraja, jênênge kang wêkasan kartika, kaya ta: jayakartika (prajurit)
tanuastra (ora kêna ing panah), prajurit
trunasura, araning prajurit kang apurwa: truna, kaya ta: trunamanggala (prajurit)
tukang batu, batu ...
têluk, nila ...
talangpati (tadhahing pati)
tuwarawa w.w. 7 = juru silêm
tuwaburu, wanapati
tapêl
tamtama (wis utama) araning prajurit kang apurwa kuda, kaya ta: kudamandhapa
suranata
srati ... dirada ... dênta

--- 1 : 181c ---

suranata, zie Balambangan
sarasêja (ngarêpake lêlandhêp)
saragêni (gêgaman gêni)
sudagar laut
sudagar dharat
sèwu, wăngsa ...
salêmbar = ukiran
sayang, trumêsa
singanagara (macaning nagara)
sangkraknyana (bangêt prayitna)
sungging, adiwarna
wanengan, saiki aran prawira nom, jênênge apurwa: wanèng, kaya ta: wanèngpati
wirautama zie carangan
wiramarta[64] (nyirêp upas)
panatah wayang
panandhon ... banyu
panêgar, tali ...
puntu
pandhe (êmpu) ... sukadga
pandhe nagara, palu ...
panyrigan
panyutra (pangangge sarwa sutra)
panumping, manguna ...
pradikan
prawiranom, zie wanengan
prawirèng (prawira digdaya)
priyantaka (lêlananging pati)
pujăngga
pamajêgan
pambêndhe

--- 1 : 181d ---

pambêlah, giota utawa: banawa
pambubut
pangêrok walulung[65]
pamangkis
pangrukmi, citrakêncana
pangrêmbe
pangukir ... pangreka
pangulu
pangêmbang, gêbyur
calang, dêmang pangkat panèwu, rêdi ...
juru, raga ...
juru kunci ... astana
juru silêm
jlaga = ukiran
juragan laut
juragan dharat
jaksa nagara ... satata, jaksa pradata ... pradata} saiki ... pradata
jlagra, selakêrti
jayatanantaka, araning prajurit kang apurwa: jaya, kaya ta: jayapanantang
jayatatana zie Blambangan
jayasura zie Rajêgwêsi
jayengan = jayèngastra, araning prajurit apurwa: jayèng, kaya ta Jayèngmintarsih
jimat, astana
jagal sudhagar, maesa ...
jagasura (sêtabêl), araning prajurit kang wiwitan: kala, kang wêkasan araning buta, kaya ta kala Wikathaksini, utawa araning buta luga,[66] Singgunkara

--- 1 : 181e ---

jagapura (rumêksa kadhaton)
jagapraja (rumêksa nagara)
maudara (rumêksa ing gusti utawa: prajurit rakêt)
mantri anom ... saksana ... caraka
mandhung (prajuwit mina)
martalulut (asih ing adil)
marbot
mranggi ... wirăngka, maune: galuh
modin
mutihan
miji pinilih (misih utawa: macung) araning prajurit kang wêkasan: pinilih, kapilih utawa: pamilih
mangundara
gandhèk kiwa, duta ...
gandhèk têngên ... duta
gêndhing, guna ... gêrji, gêrjita, busana, maune ăngga utawa driya
gowong, karya
galuh = mranggi
gladhag (Bayalali, Klathèn, Mungkung)
gapyuk (= pambubut)
gêdhe, suta of purwa ...
gêdhong kiwa: karta ...
gêdhong têngên, wirya ...
gadhing mataram, arja ...
gajah mati, tirta, ranu, warih
gamêl
gêmblak
gêbyur (pangêmbang)
bonong
brajanala (ati landhêp)

--- 1 : 181f ---

Blambangan, sura(of jaya)tatana
bong
ngarêp, panèwu: braja, mantri, jaga
ngulama
jumênêng dalêm PB X mranata sasêbutane wayah buyut dalêm kang kakarsakake dadi abdi dalêm wadana kaliwon sarta panèwu mantri, kaya ta: wadana: radèn mas arya, wayah, kaliwon, panèwu, radèn mas ngabèi, mantri, wadana: radèn mas tumênggung, buyut, kaliwon, radèn mas ngabèi, panèwu, mantri, radèn ngabèi
[Grafik]
jumênênge Kangjêng Adipati Sasradiningrat IV mranata sasêbutane abdi dalêm jajar, kaya ta: radèn, buyut canggahing ratu
ki radèn, warènging ratu
ki mas, anaking priyayi panèwu mantri
ki anake lurah, bêkêl, jajar.
tamat.

[...][67]

--- 1 : 181g ---

Abdi dalêm kadipatèn anom :

13 niyaga
dêmang 2, bêkêl 11
a miji pangrêbab 2, b miji panggambang 2, c miji panggêndèr 2
jajar 16, jajar kabayan 21
14 dhalang: ki = jajar 2
15 panatah: jajar 1
16 ngawin
mantri 1, lurah 1, bêkêl 1, jajar 5
17 panurung
lurah 1, bêkêl 1, jajar 3
18 kênèk kusir
dêmang kusir 1, kênèk = jajar 4, wadana 1, kaliwon 3, panèwu 11, mantri 74, lurah 15, bêkêl 27, jajar 121, răngga 6, dêmang = panatus 22, panèkêt -, panglawe 11, gunggung 291

--- 1 : 181h ---

Abdi dalêm kalang :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 6, mantri 23, siwul = jajar 23, panèwu kabayan 1, bêkêl kabayan 2, jajar kabayan 3, panèwu jaksa 2, kori 1, sarayuda 2, mantri pulisi 1, mantri anom 2, mantri ajidan 2.

--- 1 : 181i ---

Abdi dalêm kaparak kiwa :

ăngka, Araning pangkat sarta sasêbutan, Panewu, Mantri, Jajar, Katrangan, Gawe, Kêmit bumi, Ngampil, Panambur, Panyuling, Ajidan, 1, wadana, 1, wadana, 2, kaliwon, 3, singanagara, 1, 1, 12, 2, 4, nirbita, 1, 1, 19, 2, 5, miji tanuastra, 1, 3, 17, 1, 6, Brajanala k.T., 1, 1, 9, 2, 7, kanoman k.T., -, 1, 8, 8, nyutra, -, 2, 8, 1, 9, ănggadara, -, 2, 9, 2, -, 10, wisamarta k.T., -, 2, 9, 2, -, 11, sangkraknyana k.T., 2, 14, 2, -, 12, sarasêja k.T., 2, 1, -, 13, priyantaka, -, 11, 5, -, 14, panongsong k.T., -, 1, 6, -, 15, saragêni k.T., -, 5, 19, 4, -, 2, 2, -, 16, panèwu kabayan, 1, -, 10, 4, -, 17, panèwu jaksa, 2, -, 18, kori, -, 1, 19, mantri pulisi, -, 1, -, 20, mantri anom, -, 1, -, 21, ajidan, -, 1, 22, mantri carik, -, 1, -, gunggung, 7, 27, 151, 22, 5, 2, 2, 1, jajar = 183

[Grafik]

--- 1 : 181j ---

ăngka, Araning pangkat sarta sasêbutan, Panewu, Mantri, Jajar, Katrangan, Gawe, Kêmit bumi, Ngampil, Panambur, Panyuling, Ajidan, 1, wadana, 2, kaliwon, 3, nirbaya, 1, 2, 20, 2, -, 4, mandhung, 1, 1, 8, 2, -, 5, wisamarta k.T., 1, 1, 6, 3, -, 6, brajanala k.T., 1, 2, 6, 3, -, 7, martalulut, -, 2, 13, 3, -, 8, miji ... , -, 2, 6, 2, -, 9, pinilih ... , -, 2, 7, 3, -, 10, kanoman k.T. ... , -, 2, 16, 2, -, 11, mangundara ... , -, 2, 6, 2, -, 12, sangkraknyana ... , -, 2, 13, 2, -, 13, ngampil priyantaka ... , -, 1, 11, -, 14, panongsong k.T. ... , -, 1, 4, 3, -, 15, saragêni k.T. ... , -, 5, 22, 2, -, 1, 1, -, 16, jajar ngampil, 3, 17, panèwu kabayan, 1, -, 9, 4, 18, panèwu jaksa, 2, 19, kori jaksa, -, 1, 20, sarayuda, 1, 21, mantri pulisi, 1, 22, mantri anom, 1, 23, ajidan, 1, 24, mantri carik, 1, gunggung, 7, 28, 147, 32, 3, 1, 1, 1, jajar = 185.

[Grafik]

--- 1 : 181k ---

Abdi dalêm kapatihan :

kaliwon wadana parentah pêpatihing kapatihan
golongan jaba
1 ngarêp kiwa
a panèwu tuwa 1, b panèwu nom 1, c mantri 1, d lurah 5, e bêkêl 5, f jajar 20, g kabayan 1
2 ngarêp têngên
a panèwu tuwa 1, b panèwu nom 1, c mantri 2, d lurah 5, e bêkêl 5, f jajar 20, g kabayan 1
golongan jêro
3 jagasura
a panèwu 1, b mantri 1, c lurah 3, d bêkêl 5, e jajar 16, f kabayan 1
4 jagasatru
a panèwu tuwa 1, b panèwu nom 1, c mantri 4, d lurah 5,

--- 1 : 181l ---

e bêkêl 5, f jajar 20, g kabayan 1
5 ngawin (= upacara)
a mantri 1, b lurah 1, c bêkêl 1
6 panongsong
a mantri 1, b jajar 4
7 gamêl
a mantri 1, b jajar 7
8 carik
a panèwu 1, b mantri 3, c jajar tuwa 6, d jajar nom 12
9 jaksa
a panèwu 2, b mantri 2, c sarayuda = jajar 3
10 pulisi
panèwu 1
11 kabayan ayêr
a mantri 1, b jajar 2
12 kênèk kusir
a dêmang kusir 2, b kênèk 4,

--- 1 : 181m ---

13 radènayon
a panèwu 1, b mantri 1, c bêkêl 3, d jajar 5, e kabayan 1
14 undhagi
a mantri 1, b bêkêl 2, c jajar 6
15 tukang batu
a mantri 2, b bêkêl 2, c jajar 4, d pakikilan = jajar 6
16 padang (= pawon)
a lurah 1, b bêkêl 3
17 pangangsu utawa: panyapu
a lurah 2, b bêkêl 2
18 niyaga
a mantri 1, b lurah 2, c bêkêl 4, d jajar tuwa 12, e jajar nom 21, f kabayan 1
19 dhalang
mantri 1

--- 1 : 181n ---

20 pambêlah
a panèwu 2, b mantri 2
21 radyapustaka: mantri 1
22 juru taman: mantri 1
23 sêtrik, orkès mantri 1
24 pradikan
25 suranata
a panèwu 1, b bêkêl 3, c jajar 10
26 pamajêgan: mantri 14.

Abdi dalêm kêmasan :

1 kêmasan
a kaliwon 1, b panèwu 2, c mantri 7, d jajar 14
2 tukang kuningan, 2 mantri en 3 jajar = 5, 3 panatah: jajar 1, 4 tukang lancang jajar 1, 5 tukang karas, jajar 1, 6 tukang kêbut lar badhak, jajar 1, 7 tukang nênun renda jajar 1, 8 sayang jajar 1, 9 tukang payung agung jajar 1, 10 tukang ukiran, 1 mantri en 2 jajar 3, 11 tukang kêmalo jajar 1, 12 undhi 1 mantri en 1 jajar 2, 13 tukang umpak watu jajar 1, 14 pandhe 2 panèwu 2 bêkêl en 7 jajar 11, 15 kabayan, jajar 1, 16 kori jaksa 1.

Abdi dalêm kêbon dharat :

a panèwu 1, b mantri 7.

Abdi dalêm kabayan nagara :

a panèwu 2,
sarta ngêrèhake panèwu mantri kabayan jaba jêro sarta anon-anon
b jajar 2.

--- 1 : 181o ---

Abdi dalêm tukang batu kiwa :

panèwu 1, mantri 1, jajar 4.

Abdi dalêm tukang batu têngên :

panèwu 2, mantri 2, jajar 8.

Abdi dalêm tuwaburu :

panèwu 1.

Abdi dalêm srati :

mantri 1, dêmang 2, jajar gawe 12, jajar kabayan 2, jajar tunggon 4, panèwu sanggan sukêt pakan gajah 1.

Abdi dalêm sèwu :

wadana 1, kaliwon 1, panèwu 4, mantri 15, mantri kabayan 1, jajar kabayan 4, panèwu jaksa 2, kori jaksa 1, mantri pulisi 1, mantri anom 1, ajidan 1, mantri carik 1.

Abdi dalêm sela :

mantri juru kunci 1, pradikan 1, pangulu 1
(maune katêtêpan kaliwon, panèwu, mantri, saiki taun 1900 wus kapasrahake marang kangjêng guprêmèn, mawa têtêmpuh sabên sasi f).

--- 1 : 181p ---

Abdi dalêm prajurit jaba jêro :

golongan jêro
1 miji pinilih (araning prajurit kang wêkasan: pinilih utawa: pamilih lan kapilih, kaya ta: brajapinilih, sukapamilih, utawa swarakapilih (= panambur),
mayor 1, kaptin, opsir ... rid mistêr 1, 1 ste litnan 1, 2 de litnan 3, wah mistêr 5, bragêdhir 4, manskapên = jajar 47, panylomprèt 4,
2 wirautama, maune aran: carangan (araning prajurit apurwa carang, kaya ta Carangprameya, mayor 1, kaptin, opsir ... rid mistêr 1, 1 ste litnan 1, 2 de litnan 3, wah mistêr 5, bragêdhir 10, trêbis 10, manskapên 89, poriyêr 1, ajidan, ondêr opsir 2, panambur 2, panylomprèt 1, panyuling 2, kaum 2.

--- 1 : 181q ---

Abdi dalêm prajurit jêro :

3 jayèngastra = jayengan (araning prajurit apurwa jayèng, kaya ta: Jayèngmintarsih),
mayor 1, kaptin 1, opsir,
1 litnan 3, 2 litnan 3,
wah mistêr 12, bragêdhir 12, trêbis 95, polêntèr 1, poriyêr 1, ajidan, ondêr opsir 2, panambur 2, panyuling 2, kaum 2,
4 tamtama (araning prajurit apurwa: kuda, kaya ta: Kudamandhapa),
mayor 1,
kaptin, upsir ... rid mistêr1,
1 ste litnan 1, 2 de litnan 3,wah mistêr 5, bragêdhir 10, trêbis 10, manskapên 89, poliyêr 1, polêntèr 1, ajidan, ondêr opsir 2, panambur 3

--- 1 : 181r ---

katur ing kantor komtabilitèit.
Ing kantor Radyapustaka nyuwun mandhat isi arta f 7 pitung rupiyah, prabeya pambêktanipun rêca saking kabupatèn pulisi Bayalali, kados ingkang kasêbut sêrat paturan Radyapustaka sakanthinipun cacah 3 iji, katur asarêng punika
kaping 24 Oktobêr 1913.
panylomprèt 1, panyuling 1, kaum 1,
prawiranom, maune aran: wanengan (araning prajurit apurwa: wanèng, kaya ta: Wanèngpati),
mayor 1, kaptin 1,
upsir,
1 ste litnan 1, 2 de litnan 3,
wah mistêr 5, bragêdhir 5, trêbis 5, manskapên 43, ajidan, ondêr opsir 2, poliyêr 1, panambur 2, panylomprèt 2,
golongan jaba,
6 jaya tanantaka (araning prajurit apurwa: jaya, kaya ta: Jayapraceka),
mayor 1, kaptin 1,
opsir,
1 ste litnan 2, 2 de litnan 2,
polêntèr 1, sarsan mayor 1, sarsan platun 5, sarsan pulir 3, kopral 7.

--- 1 : 181s ---

Abdi dalêm prajurit golongan jaba :

trêbis 9, poliyêr 1, manskapên 89, ajidan, ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 3, sinal 3, kaum 1,
7 yajasura, maune aran: rajêkwêsi (araning prajurit apurwa: sura, kaya ta: suraprayitna),
mayor 1, kaptin 1,
upsir,
1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,
polêntèr 1, sarsan mayor 1, sarsan platun 5, sarsan pulir 1, kopral 10, trêbis 10, manskapên 74, ajidan, ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 3, sinal 3, kaum 2,

--- 1 : 181t ---

8 trunasura (araning prajurit apurwa truna, kaya ta: Trunamanggala),
mayor 1, kaptin 1
upsir
ste litnan 1, 2 de litnan 2, sarsan mayor 1, sarsan platun 5, sarsan pulir 1, kopral 9, trêbis 5, manskapên 80, ajidan, ondêr opsir 1, mètêr 1, panambur 3, sinal 3, kaum 1,
9 jayatatana, maune aran prajurit Balambangan (araning prajurit wiwitan: mangun, wêkasan: winangun, kaya ta: Mangunkarya utawa: Karyawinangun),
mayor 1, kaptin 1
upsir
1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,
sarsan mayor 1, sarsan platun 4, sarsan pulir 1, kopral 8, dhêpo 3, trêbis 8.

--- 1 : 181u ---

Dhawuh dalêm Bandara Radèn Mas Arya Wuryaningrat.
Dhumatêng kantor-kantor, sêrat-sêrat prabot ingkang taksih parlu karimatan, ingkang laminipun sampun 5 taun kapêngkêr, mênawi ing sataun-taunipun dèrèng sami kabindhêl, lajêng kadhawuhan ambindhêl. Tanggal sapisan wulan Dhesèmbêr 1913 punika. Kula kadhawuhan ngumisi punapa sampun sagêd rampung utawi dèrèng, amargi lajêng badhe katata arsip kaping. Kadhawuhan ngrampungakên tumuntên.
manskapên 76, ajidan ondêr upsir 1, mètêr 1, panambur 2, sinal 2,
10 suratatana, maune aran prajurit Balambangan (araning prajurit wiwitan lan wêkasan: tirta, kaya ta: Tirtaguna utawa: Gunatirta),
mayor 1, kaptin 1
upsir
1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,
sarsan mayor 3, sarsan platun 3, kopral 8, dhêpo 4, trêbis 8, manskapên 74, mètêr 1, panambur 2, panylomprèt 2,
11 jagabraja, maune aran dorapati (araning prajurit wêkasan: kartika, kaya ta: Jayakartika).
mayor 1, kaptin 1
opsir
1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,
sarsan mayor 2, sarsan platun 4.

--- 1 : 181v ---

Dhawuh dhatêng Radèn Ngabèi Karyarujita.
Dhawuh dalêm Bandara Kangjêng Agêng lumantar Radèn Ngabèi Arjamardeya, dintên Rêbo Be.
kopral 10, trêbis 10, poliyêr 1, manskapên 75, mètêr 1, panambur 3, sinal 3, ajidan, ondêr opsir 1, kaum 1,
12 jagasura tuwa sawahan, jagasura nom blanjan ... = sêtabêl
(araning prajurit wiwitan: kala, wêkasan araning buta, kaya ta: Kala Wikathaksini, uta[68] mung araning buta lugu, kaya ta: Brajamusthi, Bagaspati, Singgunkara sapêpadhane,
mayor 1, kaptin 1
upsir
1 ste litnan 1, 2 de litnan 2,
sarsan mayor tuwa 4 nom 2 = 6, sarsan pulir tuwa 2 nom = 2, kopral tuwa 6 nom 8 = 14, ajidan, ondêr opsir tuwa 2 nom- 2, manskapên = jajar tuwa 24 nom 50 = 74, panambur 2, panylomprèt 2, kaum 2, mayor ondêr intêndhan 1, kaptin, ondêr intêndhan 1, irstê litnan kwartir misir 1, twèdhê litnan ajudan 1,

--- 1 : 181w ---

twèdhê litnan kwartir mistêr 1, irstê litnan kapèl mistêr 1, twèdhê litnan kapèl mistêr 1.

Abdi dalêm prajurit jaba jêro :

ringkêsan gunggunganing abdi dalêm prajurit jaba jêro,
komandhan 1, twèdhê komandhan 1, mayor 12 en 1 en 2 = 15, kaptin 9 en 1 en 3 = rid mistêr 3 = 16, irstê litnan 12 en 1 en 1 en 1 15, twèdhê litnan 29 en 2 en 1 en 1 33, polêntèr 4, wah mèstêr 26, bragêdhir 41, srêsan mayor 15, srêsan platun 26, srêsan pulir 8, kopral 67, dhêpo 8, sinal 14, trêbis 87, puliyêr = carik 6, ajidan, ondêr opsir 16, mètêr 6, manskapên 905, panambur 27, panylomprèt 13, panyuling 6, kaum 13, gunggung 1366.

--- 1 : 182 ---

Abêtan :

zie endhang en kêbo.

Obatan :

zie endhang.

Ibis :

a ibis bangsaning manuk, pasabane ing rawa utawa ing talaga tanah Eropah. b ibis uga bangsaning manuk, nêtêp sarta dumunung ing tanah Mêsir, mangan ula lan kaanggêp dewane wong Mêsir, awit bisa nyirnakake ula kang mawa wisa.

Obat angêt :

= pèsthi zie P.R. IV. 143-2.

Abusinta :

zie gend. gênder.

Èblèk :

zie kothak, èblèk iku lêt-lêtan wayang sajroning kothak, awit panggonaning wayang sagolongane dhewe winor dadi siji, dene èblèk iku kang ginawe anaman pring sawilah-wilah gêdhene, dibuntêl ing mori.

Abipraya :

Adêge societeit abipraya ana ing kampung Pamotan lor nalika ping 28 Dhesèmbêr 1896.

Èbèg :

zie kambil karajan no 35.

Obong :

wong ngobong enthong, irus, ulêg-ulêg, rambut, klikaning kayu dhadhap, kulit bawang, kayu kelor, sapu gêrang, galar, balung

--- 1 : 183 ---

ora ilok, dadi pangane Bathara Kala zie P.R.

Uthuk :

zie upacara letl. f.

Ang :

Tj. B lêsu, lungkrah.

Êng :

Tj. B sêrêng.

Ing :

Tj. B nanging, kang.

Ung :

Tj. B jêngglung.

Èng :

Tj. B ing jaba.

Ong :

Tj. B adhuh, kawula, wiwit.

Angin :

anila, erawati, uswasa, aliwawar, titipa, sindhung, sindhung aliwawar, riwut, bisaka, sadhaka, wanta Sks, warsawata, wawana, wayu, lesus

--- 1 : 184 ---

păncaruka togg. 188.8., păncawora, tarik, prahara, pracendha, pracalita, pratipa, prabancana, pawana, pawaka, maruta, margana, gunasandu, lunlingan, barat, bajra, pati, bayu, bajra, rota, swaraning angin, asranging samirana.

Angun-angun :

(katuranggan) zie laku letl. h. en zie gend.zie dhatu (22).

Ungkêr :

bayi lair kagubêd-gubêd ing usus.

Ăngkawijaya (padhalangan) :

wandane: rangkung sarta bontit.

Ukil :

wangsalan Tjent. pangegoling siti.

Angklung :

Wiwite ana tabuhan angklung saka para brahmana, jamane Prabu Basukèsthi ing Wiratha, angurmati ênggone sang prabu kagungan putra, sinangkalan tataning pakarti wisaya sirna[69] P.R. IV. 50-5 v.o.

Angkup :

zie srandu warăngka ladrang.

Ăngka Jawa Walănda lan Rum :

1 = 1 = I, 2 = 2 = II, 3 = 3 = = III, 4 = 4 = IV, 5 = 5 = V, 6 = 6 = VI,

--- 1 : 185 ---

7 = 7 = VII, 8 = 8 = VIII, 9 = 9 = IX, 10 = 10 = X, 11 = 11 = XI, 12 = 12 = XII, 13 = 13 = XIII, 14 = 14 = XIV, 15 = 15 = XV, 16 = 16 = XVI, 17 = 17 = XVII, 18 = 18 = XVIII, 19 = 19 = XIX, 20 = 20 = XX, 30 = 30 = XXX, 40 = 40 = XL, 50 = 50 = L, 60 = 60 = LX, 70 = 70 = LXX, 80 = 80 = LXXX, 90 = 90 = XC, 100 = 100 = C, 500 = 500 = D, 1000 = 1000 = M.

Ingas :

Wit ingas rupane kaya wit êlo, sarta analutuh, wong utawa kewan kêna ing talutuh ingas: gatêlên akêkerogan, yèn digêpok banjur mlènyèh, durung kasumurupan panawane.

--- 1 : 186 ---

Anggi-anggi :

Ing ngisor iki araning anggi-anggi sawatara, kawruhe nyai Boging, kaya ta: unêm, anyang, adas, ulêt- ulêt, inggu, cunjang pandhan of, cungcun pandhan, cêndhana, crakèn, cêguk, cabemulah, racak, rasukangin, rasamala, kunci, pêpêt, karsani, kalêmbak, klabêt, kapulaga, kayu tai, kayu lêgi, kêmukus,

--- 1 : 187 ---

kêmbang apyun, kêmbang kasumba, kêmbang lawang, daging, ati ula sawa, tunjung, trawas, tawas, têgari, têgêrang, sintok, sêcang, sari, purung, sidawayah, saprantu, waron, warangan, lirang, bang, panawar jambe, pucuk, prusi, padma, pala, pule,

--- 1 : 188 ---

pulasari, polong, podhi, jênitri, jintên irêng, putih, ja kêling (ja anom ingêpe), ja lanang, woh jaha lanang, wujude cilik, tinimbang lan woh jaha wadon, ja lawe (klothokan jaha ingêpe), ja dhim, jamur impês, jong rahab, jênggi, manis jangan, mênyan obong, madu, mur, mrica, mak, mêsoyi, majakan, muja muju = moedja moedjoe, mimi, mêgatsih, mungsi, ngarab.

--- 1 : 189 ---

gandhèk, ganthi, gêlam, gêdhawung, bendha, botor, butrawali, bêsole, bêndok pilang, bungah têmpayang.

Ênggon Kw. :

astana, ênggèn, unggyan, sana of sasana, swana, syana, loka, pada.

Anggèr :

kangjêng ratu ... zie k.j. no. 62.

Anggrèk :

zie tatahan.

Anggara Kasih :

(sataun) zie dina en zie taun.

Anggara Kasih :

(sawung). Ing ngisor iki sawiji-wijining sasi sajrone sataun kang suwung Anggara Kasihe, kaya ta:

--- 1 : 190 ---

Alip, Jumadilakir, lan Bêsar. Ehe, Rêjêp. Jimawal, Sura lan Ruwah. Je, Sapar lan Ruwah. Dal, Mulud lan Pasa. Be, Rabingulakir. Wawu, Rabingulakir lan Dulkangidah. Jimakir, Jumadilawal.

Enggak :

zie tatahan.

Enggok-enggokan :

iga zie kêbo.

Ănggakusuma :

radèn arya ... zie sela no. 4.

Ănggadara :

zie upacara letl. f cêpuri en zie abdi dalêm kaparak kiwa no. 9.

Ănggadara têngên :

ampilane: tumbak talêmpak, pêdhang, panah, paidon, kêbut badhak.

Ănggawirun :

dhapuring kêris luk 27 kêmbang kacang, sogokan lambe loro, ri pandhan.

Anggong kiwa têngên :

zie abdi dalêm iku.