Bausastra Indonesia-Jawi, Purwadarminta, c. 1939, #1979 (Bagian A–B)

BAUSASTRA INDONESIA–JAWI

W. J. S. PURWADARMINTA

--- [0] ---

[2 halaman kosong]

--- [1] ---

BAUSASTRA INDONESIA – JAWI

W. J. S. PURWADARMINTA

--- [2] ---

[...]

--- [3] ---

KATÊRANGAN SAWATAWIS

1. Wêwatonipun.

a. Ingkang kalêbêtakên wontên ing Sêrat Bausastra punika, têmbung-têmbung Indonesia ingkang kangge utawi ingkang pinanggih wontên ing sêrat-sêrat waosan tuwin sêrat-sêrat kabar umum ing tanah ngriki. Têmbung ênggèn-ênggènan, kêjawi têmbung Jawi, ingkang sampun limrah kangge wontên ing basa Indonesia, ugi kaêwrat. Makatên ugi têmbung-têmbung Indonesia kina utawi têmbung Indonesia kasusastran, inggih punika ingkang kangge wontên ing sêrat-sêrat kasusastran babaran kina ugi kalêbêtakên wontên ing sêrat punika.

b. Ingkang kadadosakên têmbung baku kangge pancêr nêrangakên têgêsipun, inggih punika lingganing têmbung. Dados manawi badhe ngupadosi têgêsipun têmbung andhahan, inggih kapêndhêt lingganipun rumiyin.

Upaminipun madosi têgêsipun têmbung: berdiri, didirikan, sependiri lsp. kapadosana ing têmbung pancêr: diri.

Namung têmbung andhahan ingkang sampun dipun anggêp kados têmbung lingga, utawi ingkang radi angèl anggènipun madosi lingganipun, punika kapacak piyambak dados têmbung baku, upaminipun: berangkat, mangkat, sendiri, kepalang lsp. Makatên ugi têmbung camboran ingkang sampun madêg piyambak, inggih kapiyambakakên, botên kagolongakên wontên ing salah satunggaling lingganipun.

c. Ingkang dipun têgêsi bakunipun namung lingganing têmbung. Manawi botên kenging, inggih andhahanipun. Namung andhahan sanès-sanèsipun, ingkang pangrimbagipun sarta suraosipun sami kalihan rêrimbagan Jawi, punika botên kalêbêtakên. Ingkang kalêbêtakên ngêmungakên ingkang pangrimbagipun sulaya kalihan têmbung Jawi, upaminipun: di'adatkan, dibersihkan (Jawi: dirêsiki), lsp.

d. Têmbung kriya tanduk, ing ngriki anggènipun nêrangakên kapêndhêt saking tanggapipun di-, jalaran limrahipun ingkang kêrêp kangge pancèn tanggapipun. Dene têmbung kriya ingkang botên kenging kadadosakên tanggap, kados ta: menangis, melawat, menyerah, kalugokakên makatên.

--- [4] ---

2. Pandhapukipun.

a. Urut-urutaning aksara ing sêrat punika miturut dêntawyanjana aksara latin, namung radi kaewahan sakêdhik kalarasakên kalihan kawontênanipun têmbung-têmbung Indonesia, kadamêl urut makatên:

a b c d e f g h i j k kh l m n ng ny o p r s t u w y z

b. Têmbung-têmbung ingkang mawi sêsirah aksara kh-, f-, sy-, z-, panyêratipun kathah ingkang sok kalugokakên miturut pakêcapan Indonesia, kados upaminipun: khabar-kabar: fasal-pasal: syawal-sawal; zaman-jaman.

Mila manawi ngupadosi têmbung ingkang mawi sêsirah aksara wau, mangka ing golonganipun aksara ngriku botên pinanggih, punika kapadosana ing aksara sanès gêgêntosipun aksara wau.

kh- dipun padosi ing golongan aksara k-
f- dipun padosi ing golongan aksara p-
sy- dipun padosi ing golongan aksara s-
z- dipun padosi ing golongan aksara j- ut s-

c. Basa Indonesia ingkang kasêrat ing aksara Arab, tuwin têmbung-têmbung Arab limrahipun kasêrat lugu kados ing asalipun, nanging manawi kasêrat Latin botên. Ingkang punika, manawi madosi têmbung Indonesia sambutan saking têmbung Arab, dipun padosana ing golongan aksara ingkang dados gêgêntosipun aksara Arab wau:

? ts- dipun padosi ing golongan aksara s-
? ?- dipun padosi ing golongan aksara h-
? dz- dipun padosi ing golongan aksara d- ut z-
? t?- dipun padosi ing golongan aksara s-
? dl- dipun padosi ing golongan aksara l-
? th- dipun padosi ing golongan aksara t-
? tl- dipun padosi ing golongan aksara l-

--- [5] ---

? ain dipun padosi ing golongan aksara a, e, i, u, o
? gr- dipun padosi ing golongan aksara g ut r
? ?- dipun padosi ing golongan aksara k-

3. Sorogan cêkakan.

bngs: bangsaning
ar: araning
ent: entar
kb: kosokbaline
kyt: kaya ta
kc: kacocogna
up: upama
lmr: lumrahe
ut: utawa
saèm: saèmpêr
tmr: tumrap
wc: wancahan

--- [6] ---

[...]

--- [7] ---

A

a'am

umum; ke. 'am

aba

bapa.

abad

1 langgêng, kalanggêngan; 2 jaman 100 taun.

ab'ad

adoh.

abadi

langgêng, tanpa wangênan.

abadiat

langgêng.

abah

ênêr; mengabah: ngênêr.

abah-abah

abah-abah (prabot, piranti).

abai

diabaikan: dirèmèhake, ditampik.

abaimana

wêwadining manungsa (dubur lsp.).

abantara

kc. bêntara:

abang

kakang, êmbokayu.

abar

mengabar: ngênggrêg-ênggrêgi (magoli) laku.

abau

bngs. kura.

'abdi

abdi, batur.

abi

ora prêduli; ora nggape; mengabi: madoni.

abid

langgêng, tanpa wangênan.

abilah

cacar, abilah pêringgi: lara sipilis.

'abid

wêkêl pangibadahe.

abjad

1 angka ajining aksara Arab, kyt. alif = 1, ba = 2; 2 urut-urutaning aksara Arab.

abnus

kayu arang.

aboi

panggêdhe Tionghwa.

abrak

ar. pêlikan (mica).

abu

I awu, blêdug, bubukan; abu-abu: klawu; mengabui mata: ngapusi. II bapa.

abuan

(Pênang) bageyan, bawon.

abu'lhayat

(bapaking ngaurip) udan.

abuk

bubukan, bêbrêgan kayu, grajèn.

abun-abun

awun-awun, awang-awang.

abur

diabur: diawut-awut, diêcèh-êcèh.

abus

1/10 dhuwit (ora mbêjaji, sathithik bangêt).

abyad

putih.

acah

mengacah: mbêbêdhung ut. arêp nilapake; kc. acan.

acan

mbêbidhung, gawe gêlar (upamane katone arêp nêmpuh), gêlar nilapake lsp.

acang

kongkonan; acang-acang alat: pramugarining pista.

acap

I kacêp, tumancêp amblês. II acap kali: kêrêp; acap-acap: gêlakan, tanpa lèrèn, rêrikatan; diacapkan: digêlak, dienggalake.

acar

acar.

acara

1 prakara (kapradatan); 2 bab kang arêp dirêmbug; beracara: prakaran, lagi dipriksa prakarane; mengacara: mriksa prakara; pêngacara: pokrul.

acaram

ali-ali paningkah.

acau

aco, mengacau, mengaco: ndlêming, gunêman tanpa têgês (ngawag, ngawur, lsp.).

aci

aci-aci: mbokmanawa, andak iya; diaci(aci)kan: dianggêp kêlakon, diêjibake yèn kêlakon.

acu

diacu: diacungi gêgaman lsp, diincêng; acuan: cithakan (klêbut lsp.).

acuh

ta'acuh: ora prêduli; ora nggape; diacuhkan: digape, diprêduli.

acum

diacum: dibêbangus, digêgasah, dibêbolèhi.

ada

1 ana; 2 (-bagi, -pada, -akan) kadunungan, duwe; 3 kanggo ngantêbake andharan, up. saya ada membaca juga; adanya: mêngkono kaanane (kanggo ing pungkasaning layang lsp.); ada kalanya: sok, têrkadhang; adapun: anadene, mungguh; ada-adanyakah: andak ana; berada: 1 dêduwèn (sugih); 2 ana ing; mengada-ada: gunêman kang ora-ora, rèwèl lsp.; diadakan: 1 dianakake; 2 dijalari, disêbabake.

adab

tatakrama, kasusilan, subasita; beradab: tata, ngrêti tatakrama; peradaban: kasusilan, kabudayan.

adalat

kêadilan.

Adam

anak (bani, banu) Adam: manungsa.

adan

adan.

adang

I diadang: 1 diadhang, dicêgat; 2 diadhangi, dialing-alingi.

--- 8 ---

II diadang: ditapèni lan diintêri.

adang-adang

têrkadhang, sok.

adar

mengadar: nginêp ing omahing wong liya; kc. tandang.

adas

adas.

'adat

adat, padatan, kalumrahan, tatacara; ber'adat: 1 nindakake kalumrahan, miturut padatan; 2 sinewaka; di'adatkan: didadèkake padatan; ter'adat: wis têtêp dadi padatan.

'adat isti'adat

sakèhing tatacara lan padatan.

'adat lembaga

tatacara, padatan.

'adat pusaka

padatan naluri saka lêluhur.

adib

ngrêti tatakrama.

adik

adhi; adik beradik: sadulur kakang adhi.

adikara

adi endah garapane (wujude lsp.).

'adil

adil, di'adili: diadili; peng'adilan: pangadilan.

adinda

ingkang rayi.

adipati

adipati.

adu

I diadu(kan): diêdu, ditarungake; beradu: tumbuk. II diadukan: 1 diwadulake; 2 digugat; (peng)aduan: panggugat, piwadul. III beradu: sare: peraduan: pasareyan.

aduh

adhuh, dhuh; mengaduh: sêsambat adhuh.

aduhai

dhuh.

aduk

diaduk: diudhak, diudhêg, dicampur.

adun

I bêsus, sênêng macak; beradun: macak. II ut. adunan: jladrèn; diadun: diublak.

af'al

apngal, panggawe, tindak-tanduk, kalakuan.

'afiat

waras, bagas waras.

afiun

apyun.

'afuah, afwah

kasêktèn kang marga kasucian.

'afrit, 'ifrit

setan, dhêmit.

aga

beraga: umuk, pamèr; diperagakan: dipamèrake, diumuk-umukake.

agah

mengagah: mandêng, mênthêlêng (nantang lsp.).

agahari

sêdhêngan; kc. ugahari.

agak

1 (ut. agak-agak, agaknya) kira-kira, ayake, mbokmanawa; 2 rada: diagak: dikira-kira, diduga.

agal

agêl.

agam

gagah gêdhe dhuwur.

agama

agama.

agar (-supaya)

supaya.

agan

kc. beragan.

agar-agar

agêr-agêr.

agas

mrutu.

agih

diagih: didum-dumake, dibage, dirêncak.

aguk

kalung.

agul

(ut. agul-agul, mengagulkan): pamèr, mamèr-mamèrake.

agung

gêdhe, luhur lan mulya.

agus

ar. sêbutan.

ahad

siji; hari Ahad: Ngahad; diahadkan: ditunggalake.

ahadiat

sawiji (kayadene Allah).

ahkam

anggêr-anggêr.

ahlan

bagea satêkamu.

ahli

ahli (sanak sadulur, wong kang putus ing kawruh).

ahlu'nnujum

juru nujum.

ahmak

bodho, cubluk, gêndhêng.

ahmar

abang.

aho

e!

ahwal

bab; kc. ihwal.

'aib

cacad, kuciwa, kasalahan; di'aibkan: dicacad, diwirangake, dirèmèhake.

aidilfitri

lêbaran pasa.

'ain

mata, undêraning prakara.

air

1 banyu; 2 duduh; 3 kanggo nyêbutake araning barang cuwèr warna-warna, up. air susu, air madu lsp; 4 (batang -) kali; buang air (besar, kecil): bêbanyu, nguyuh; mengair: kaya banyu, gilap alandhêp (tmr. pêdhang); diairi: dibanyoni, diêlêbi banyu; pengairan: irigasi; keairan: kêlêban banyu, kêbanjiran, kêlêbon banyu.

air bah (-sebak)

banjir.

air batu (-beku)

ès.

air mata

luh.

air muka

1 pasêmoning praean; 2 ent. pakurmatan.

air rasa

banyu rasa.

air têrjun (-lata)

grojogan.

air timah

prusi.

ajab

siksa; kc. 'azab.

'ajab

gumun.

'ajaib

gumun, nggumunake, anèh.

--- 9 ---

ajak

diajak: 1 diajak; 2 diajani, digugah atine.

ajal

1 wangênan, watêsing urip; 2 (sampai ajalnya) mati.

'Ajam

Pèrsi.

ajar

I piwulang; belajar: sinau, ajar, gladhi, nggêgulang; dipelajari: disinau, digêgulang; diajari: 1 diwulang, diajari; 2 disrêngêni; pelajar: murid; pelajaran: piwulang, pasinaon; terpelajar: (wong) pintêr, wêton sêkolahan dhuwur (têngahan); pengajar: pamulang, guru; pengajaran: wulangan, pasinaon, piwulang. II ut. ajar-ajar: ajar (pandhita tapa).

aji

I mengaji: ngaji; pengajian: piwulang, wulangan ngaji, carane ngaji. II Sang aji, ratu.

ajnas

warna-warna; kc. jenis.

ajujah, ajujat

ngala-ala, nyatur ala.

ajuk

I diajuk(i), diajuk (ajuk)- kan: ditirokake saparipolahe prêlu dianggo gêguyon, nyênyamah lsp. II diajuk: dijajagi, kc. duga.

ajun

1 tujuan, maksud; 2 nylewar (nggiwar) adoh saka kang diêlês; diajun, diênêr, dituju.

'akad

prajanjian, layang pikukuh.

'akal

1 nalar, reka; 2 (-budi) pikiran, budi kang bênêr; 3 akal, kajuligan; ber'akal: sugih akal, pintêr; masuk'akal: kêtêmu nalar; di'akali: diakali, diapusi.

akan

1 mungguh ing, tumrap ing; 2 minangka dadi, kanggo ing; 3 marang, mênyang; 4 bakal, arêp; akan tetapi: ananging; seakan-akan: kayadene, mèh kaya.

akar

1 oyod, oyod-oyodan; 2 uga dianggo araning têtuwuhan rambat warna-warna; berakar: ngoyod.

akar bahar

akar bahar.

akar mati

sulur.

akar wangi

larasètu.

akas

I cukat, trêngginas. II ut. akasa: awang-awang.

'akas

kosokbalèn.

akasa

awang-awang.

akat

kc. akad.

akbar

gêdhe, agung.

'akekah

slamêtan ngêthok rambut bayi.

aki

to'aki, aki-aki: kaki, êmbah lanang.

'akibat

kawusanane, têmahane, kadadeyane.

akik

bngs. kima.

'akik

akik.

'akil balig

wis diwasa.

akhbar

(layang-) kabar.

akhir

1 wusana, pungkasan; 2 têmbe buri; berakhir: kêpungkur, rampung; diakhirkan: dikèrèkake, disumênèkake; akhiran: panambang.

akhirat

ngakerat.

akhiru'lkalam

panutuping atur, ing wasana.

akmal

maha sampurna.

akrab

rakêt pamitrane, sanak sadulur.

'akrab

urang.

aksara

aksara.

aksi

1 tandang; 2 pratingkah.

aku

aku; beraku: nganggo têmbung aku; mengaku: ngaku, nyanggêmi, ngandhêmi; diakui: diakoni, diaku, dianggêp; akuan: kang wis diakoni.

akus

cis; kc. angkus.

akur

cocog, mupakat.

akuk

terakuk: nglêntuk.

a'la

maha luhur.

'ala

'ala kadarnya: miturut sakuwasane.

alabangka

linggis.

alah

kalah; dialahkan: dikalahake.

alahan

bêndungan, suwakan.

alai

pête.

'alaihissalam

kaslamêtan ana ing dhèwèke.

'alaikum assalam

kaslamêtan ana ing kowe.

alal-bahalal, alalbihalal

apura ingapura ing nalika lêbaran.

'alam

I 1 alam, jagad saisine; 2 krajan gêdhe. II gêndera.

alam

dialami: dialami; pengalaman: kupiya, pangalaman.

al'am

waskitha, wêruh ing sakabèhe.

alamang

lamêng.

alamas

intên.

'alamat

I têtêngêr, tandha, ngalamat, sasmita; 2 adrês; 3 gêndera; di'alamatkan: dingalamati marang. II luhur, mulya, kuncara, sêmuwa.

a'lan

pariwara.

--- 10 ---

alan-alan

badhut.

alang

I alang, palang, malang; alangan: 1 nusa kang malang ing sungapan lsp; 2 palang; 3 pêpalang, alangan. II sapele, ora sapiraa; alangkah: saiba, mendah iba; alang-kepalang: sathithik bangêt; bukan alang kepalang: bangêt, kêluwih-luwih.

alang-alang

alang-alang.

alap

I rêmbên, ora kêsusu; 2 (-santun) sarwa alon lan sarèh. II dialap: diundhuh, dijupuk.

alas

1 lèmèk, lambaran; 2 dhasar, têtalês; dialas(kan): dilèmèki, didhasari, didokoki têtalês (wêwaton); alasan: dhêdhasar, wêwaton.

alas kaki

dhingklik pancadan.

alas kata

bêbukaning layang.

alas rumah

têtalêsing omah.

alas cawan

cawan, lèpèk.

alat

piranti, prabot; alat kerajaan: upacara kraton; peralatan: 1 prabot, ubarampe, upacara; 2 nindakake tatacara.

alat-alat

kayadene.

alau

manuk rangkok.

algoja, algoju

lêgojo (tukang ngukum kisas).

ali

I mengali: tansah ngaton (nglêleda lsp). II ali-ali: bandhil; membuang ali-ali, mengali-ali: mbandhil.

alih

beralih, alihan, ngalih, malih; mengalih: ngalih; dialihkan: diêlih, diingsêr.

alih-alih(kan)

jêbule ...

alim

bngs. blêndok damar.

'alim

wong pintêr babagan agama.

alin

dialin: diginyêr nganggo êndhog lsp. supaya mari lara.

aling

dialing(-aling): diiling-ilingi, ditamatake.

alip

penyepit alip jumput cilik.

alir

I mengalir: mili; dialirkan: diilèkake; aliran: ilèn-ilèn, kalenan. II (umpan alir): kewan urip-uripan dianggo pakan pancing.

alis

alis; kc. kening.

alit

I 1 pinggiran (sêrêt lsp) kang diirêng nggalir kyt. mripat dicêlak; 2 (tali alit) uwêd gangsingan; 3 (ukur alit) cêngkorongan, pranatan; dialit: 1 dicêlak (tmr. mata), dicèt ing têpine; 2 diplipis (diwiru) tmr. srêban lsp.; 3 dirancang, dipranata. II ut. alitan: tampar wuwuhan.

alkah

I wijining manungsa; 2 asaling urip.

alkari

lak.

alkissah

dongèng, crita.

alku

jomblang.

Allahuma

dhuh Allah!

Allahu'alam bissawab

Allah kang priksa ing sanyatane.

Allah subhana wa ta'ala

Allah kang pantês ingalêmbana sarta mahaluhur.

Allah ta'ala

Gusti Allah mahaluhur.

almanak

almênak, pananggalan.

almarhum

jênate.

almari

lêmari.

almas

intên.

Almasih

Sang Panêbus (Nabi Ngisa).

alpa

sêmbrana, ora ngati-ati; dialpakan: dilirwakake.

alperes

bngs. opsir.

alu

I dialu(-alukan): dipêthuk, dipapagake, diancarani. II alu; alu-alu: ar. iwak sagara.

alun

alun: mengalun, beralun: ngombak.

alum

mengalum: alum, susut.

alun-alun

alun-alun.

alung

gacuk.

alungan

blumbang, tlaga.

alur(an)

1 lêgokan kang nggalêr dawa (ing kayu lsp.); 2 peranganing kali utawa sagara kang jêro kang dianggo dalan prau.

alur

beralur: rêrêmbugan.

alur bibir (-hidung)

gumun (lêgokan ing lambe dhuwur).

alus

kc. halus.

'am

I umum, sumarambah, kaprah. II taun.

ama

ama, gêgrêmêt kang ngrusak têtanduran.

amah

babu.

'amal

panggawe bêcik; di'amalkan: ditindakake tmr. piwulang lsp.

amamat

kaimaman.

aman

slamêt, têntrêm, ora rusuh.

amanat

1 kaslamêtan, katêntrêman; 2 apa-apa kang dititipake (dianggo tanggungan, dianggo cêkêlan, dipracayakake) 3 piwêling, piwêkas; diamanatkan: dipracayakake, dipasrahake.

--- 11 ---

amang

I diamang(-amang): diagag-agagi, digêgiro; dikira-kira, diawag. II campuran ing timah.

amar

dhawuh, pêpacuh; diamarkan: didhawuhake, dipacuhi.

amarah

nêpsu.

amat

I bangêt. II di(per) amat-amati: diawasake, ditamatake, diulat-ulatake.

ambai

bngs. irig gêdhe didokok ing prau dianggo golèk iwak.

ambai-ambai

1 bngs. kêpithing; 2 bngs. kêmladheyan.

ambal

I babud. II berambal-ambalan: arak-arakan.

ambang

I 1 palang (ing lawang lsp); 2 tlundhag; 3 pinggiran ut. plisir ing klambu lsp. II kurang lancar lakune tmr. prau; diambang: diêndhêg-êndhêgi lakune tmr. prau.

ambar

I cêmplang, kêmba. II ambêr; ambar batu (kuning): bngs. watu rupane kuning.

ambaru

tembok ut. watu ing pinggir kali, sagara lsp.

ambat

diambat: dioyak; kc. hambat.

ambau

I pring (kayu) ditrap ing bambing prau supaya bisa amot akèh. II mengambau: mlumpat; anjlog; terambau: tiba anjlog (kantêb).

ambil

diambil: 1 dijupuk; 2 diêpèk, dialap; 3 dipêthik (tmr. karangan lsp); 4 ditampa (tmr. surasaning têmbung lsp); 5 dipigunakake (tmr. reka, srana); 6 digolèki (tmr. iwak lsp); diambil ingatan: dicathêt; diambil simpan (ringkas): diringkês, dicêkak; berambil-ambilan: padha ngalap; salah ambil: klèru tampa.

ambin

1 bngs. êmban-êmban; 2 (tali-) bngs. tampar dianggo nggêgendhong; diambin: 1 (ut. dikelek ambin) diêmban ing bangkekan; 2 digendhong lsp. nganggo tali lsp; ambinan: gendhongan.

ambul

mengambul: mêndal bali (mêncungul).

ambung

I bngs. kranjang ut. tenggok dianggo nggêgendhong diêrut olèh êndhas; diambung: digendhong kaêrut olèh êndhas. II diambungkan: disawatake munggah, diumbulake.

ambung-ambung

dudulan (ar. têtuwuhan).

amboi

wadhuh!

amil

1 wong kang dana saliyane jakat; 2 kaum, lêbe, pêngulu desa.

amin

amin.

amir

senapati.

amiru'lbahari

senapati lautan.

amiru'lmukminin

(pangarêping wong Islam) sêsêbutane para kalipah.

amis

amis.

amma ba'du

sawuse iku.

ampai

I diampai: disampirake lan dipepe; ampaian: sampiran pamemean. II lêncir, kc. lampai.

ampai-ampai

ar. kewan sagara kang nggatêli.

ampang

I gampang; II kc. empang.

ampas

ampas, sêpah.

ampat

papat; kc. empat.

ampelam

pêlêm.

ampelas

rêmpêlas.

ampu

diampu(kan): 1 disangga, dicongkogi; 2 diratoni, diprentah.

ampuh

I banjir, lubèr. II gêdhe dayane.

ampul

mengampul: mbêdhodhog, mundhak gêdhe.

ampun

apura, pangapura; diampuni: diapura.

amsal

sanepa, upama.

amuk

mengamuk: ngamuk.

amung

teramung: sawiji, ngêmungake; inilah saudara tuan yang teramung: siji iki sadulurmu.

anakhoda

nakoda.

anai-anai

rayap.

anak

1 anak; 2 bocah; 3 turun(an); 4 wong ing, up. anak Malaka; 5 ing têmbung camboran atêgês kang cilik up. anakbukit: (gumuk), perangane kang cilik (up. anak gobèk: cocoh); beranak: duwe anak, manak; diperanakkan: 1 dianakake (dilairake); 2 diêpèk anak; peranakan: 1 pranakan; 2 wadhah bayi; anakan: 1 anakan (uyahan); 2 (ut. anak-anakan) golèk, bonekah.

--- 12 ---

anak air

kalèn (sidhatan).

anakanda, anakenda, anakda

ingkang putra.

anak alang

pêndhadha.

anak baju

klambi rangkêpan.

anak buah

wong-wong kang ana ing omah, kapal lsp.

anak lidah

sêntil.

anak mas

anak pèk-pèkan.

anak negeri

wong asli ing panggonan kono.

anak kapal (perahu)

bêbauning prau.

anak rambut

athi-athi, sinom.

anak telinga

kêndhangan kuping.

anak tunggal

bocah ontang-anting.

anang

ênggèr, thole.

anasir

jasad asal.

'anbar

ambêr.

anbiya

para nabi.

ancai

bujat, rêmuk, rusak, ambyar; diancaikan: dirusak, dirêmuk, dibujat.

ancak

ancak.

ancam

diancam: diancam, diincim-incim.

ancar

wit ipuh.

anda-musang

klênjar rase sing ngêtokake dhèdhès.

andai

(se)andainya: saupama; berandai-andai: ngrêrantam, rêrêmbugan.

andak

I diandakkan: digulung sathithik. tmr. layar, dicêndhakake dikikis; kc. pandak; II andak-andak: trêkadhang; kadhang-kala.

andaka

banthèng.

andalan

cêkêlan, tanggungan.

andam

diandam: ditata lan dicukur tmr. rambut lsp.

andang

obor blarak lsp.

andang-andang

kayu (wêsi) panggantungan layar.

andawali

bratawali.

andar

I mati andar: mati tanpa guna; mati tanpa sabab; mati ora dibêlèh (tmr. kewan). II sêjati; bapa andar: bapa têmênan (dudu kuwalon lsp.). III diandarkan: dicritakake; diandharake.

anderak

luwangan pasangan gajah.

andika

panjênêngan.

andon

mengandon perang: nglurug pêrang.

anduh

dianduh: diêmban (digantung) nganggo tali lsp.; anduhan: êmban-êmban (tali lsp.), tali panggantungan sêkoci lsp.

anduk

andhuk.

andung

wit andong.

andur, anur

grobag kêbo.

aneh

anèh.

aneka (-warna)

warna-warna.

anfas

akèh ajine.

angan(-angan)

angên-angên, gagasan; angan-angan: mbokmanawa; diangan(-angan): digagas-gagas, diangên-angên.

angau

kc. anggau.

angga

berangga, merangga: branggah (tmr. sungu).

anggai

sasmita, ngalamat.

anggal

anggêl (ora kakehan momotan tmr. prau).

anggap

I ut. menganggap: ndhungkluk ngancarani ngajak ngombe lsp.; beranggap-anggapan: padha dene ngancarani ndhungkluk. II dianggap: dianggêp kaya.

anggar

dianggar: dikira-kira, dipetung, dirancang; anggaran: 1 pangira-ira (petungan lsp.); 2 rancangan, rantaman; 3 wêwatoning pakumpulan (setatuten).

anggara

setua anggara: kewan galak.

anggau

menganggau: manglung (ngungak), ngranggèh.

anggau-anggau

manuk bango; kc. bangau.

anggerik

anggrèk.

anggerka

bngs. jubah.

anggit

dianggit: 1 digandhèng rêrentengan tmr. wêlit lsp.; 2 ditrapi tali pênjalin tmr. kêndhang lsp.; 3 dironce, dikarang.

angguk

mengangguk: manthuk, manggut-manggut.

anggul

menganggul: ndhangak munggah, njêngat munggah tmr. canthiking prau lsp.; teranggul-anggul: njêngat-njêngat munggah-mudhun tmr. prau.

anggun

1 alus lan bêcik tmr. wangun, garapan lsp.; 2 tata sarta alus tmr. solah tingkah.

anggung

dianggung: dijongkèng, dijunjung.

anggup

kc. angguk.

--- 13 ---

anggur

I (buah, air-) anggur. II dianggur: dikêthok digawe turus (bibit); angguran: sêtèk, turus. III menganggur: nganggur; penganggur: wong nganggur; pêngangguran: bab wong nganggur.

anggut

beranggut, menganggut: manggut-manggut tmr. prau; wong ngantuk lsp.

anghun, anggun

têmbako Cina.

anggota

1 anggota (tangan lan sikil); 2 warga, lid.

angin

angin (ing têmbung palayaran akèh bangêt araning angin kyt. angin bidai, angin haluan, angin buritan lsp.); main angin: mencla-mencle; makan angin: mlaku-mlaku; cakap angin: omong ngayawara; kabar angin: kabar kang durung têrang; berangin: ngisis, kêna ing angin, kanginan; di(per)anginkan: diangin-anginake, diisis; peranginan: pangisisan.

angit

sangit.

angka

angka, ciri; diangkakan: diangkani, dicirèni; berangka-angka: nggagas-nggagas; perangkaan: pratelan cathêtan angka-angka (setatistik).

angkar

angkêr.

angkara

1 dakmênang, sawênang-wênang; 2 kumêndêl, kurang ajar.

angkasa

awang-awang.

angkat

angkat bicara: wiwit gunêman; berangkat: mangkat, budhal; diangkat: 1 diangkat, dijunjung, diunggahake; 2 (ut. diangkat-angkat) diumpak; 3 diladèkake tmr. pisuguh lsp; angkatan: brêgada, bêbarêngan lêlungan ut. nglurug; angkatan darat: wadyabala dharatan; angkatan laut: wadyabala lautan.

angkelung

angklung.

angkeruh

kêsusu.

angkin

angkin, usus-usus.

angkit

diangkit: diêntas (cèrèt saka ing anglo lsp.).

angkuh

angkuh, umuk.

angkup

sapit, japit, supit; diangkup: dijapit, disupit.

angkus, angkusa

cis.

angkut

diangkut: diusungi.

angkut-angkut

tawon tutur.

anglo

anglo.

angus

gosong, gêsêng, kêbrongot.

angut

mengangut: nggêglêg nglangut, nglamun.

angsa

banyak.

angsana

wit sana.

angsur

berangsur (-angsur): saka sathithik; diangsur: dicicil, ditindakake saka sathithik; angsuran: cicilan.

angsoka

wit soka.

ani

ar. piranti panênunan dianggo nata lan masang lawe; mengani: masang lan nata lawe.

aniaya

kaniaya; dianiayai(kan): dikaniaya, dipilara.

anja

kolongan ing tiyang prau, payung lsp.

anjak

beranjak: ngalih; dianjak: diêlih ênggone tmr. têtuwuhan lsp.

anjal

menganjal: mêndal, mêntul.

anjang

wc. panjang.

anjang-anjang

ar. iwak sagara.

anjar

jangkar.

anjar-anjai

jêmpalikan.

sanjiman

prau kapal gêdhe.

anjing

asu.

anjing-anjing

1 kêncèt; 2 ar. wowohan.

anjing air

wlingsang.

anjing hutan

asu ajag.

anjing tanah

orong-orong.

anjir

wit anjir (bangsa ara kêlêbuk).

anjung

1 sênthonganing omah kang jrambahe luwih dhuwur; 2 (ut. ajung-anjung,[1] anjungan) papan ing prau luwih dhuwur tinimbang jrambah dianggo palinggihane wong kang mêlahi; dianjung: 1 diumbulake, diulukake, dicungulake; 2 diumpak.

anjur

menganjur: nglojok, moncol maju; dianjurkan: 1 dilojokake, diajokake; 2 diulungake maju; 3 dicungulake, diusulake; penganjur: pangarêp, panuntun; anjuran: usul, ada-ada.

anoa

ar. kewan bngs kêbo.

antah

gabah, las ing bêras.

antakesuma

mawa corak kêkêmbangan warna-warna.

antan

alu.

antap

antêb.

antar

diantarkan: diêtêrake; kc. hantar.

antara

1 antara, lêt; 2 (ut. diantara, diantaranya) [di...]

--- 14 ---

[...antaranya)] ing dalêm, ing sajroning; 3 cat, up. antara kelihatan dengan tiada (cat katon cat ora); mengantara: nêngahi ut. misah; pengantara: pamisah, wong kang dadi dalan; pengantaraan: panglantar, lantaran.

antero

sakabèhe, sakèhe.

antelas

kêsting.

anti

anti (mungsuh).

anting

batu anting: bandhul ing jangkar lsp.; anting-anting: 1 anting-anting; 2 bandhul; menganting: gumandhul geyong-geyong.

antui

antoi, bngs. wit kênanga.

antuk

mengantuk: 1 ngantuk; 2 (ut. berantuk) natab, njêglug, nyandhung; terantuk: kêsandhung, kêtatap.

antul

mengantul: mêndal.

antun

bêsus, sarwa bêcik; berantun: macak, dandan.

antup

êntup; kc. sengat.

anu

anu.

anun

anu.

anugerah

pêparing, ganjaran; dianugerahi: diganjar.

anum

anom.

anur

kc. andur.

anut

menganut: manut, mèlu, miturut; penganut: wong kang miturut salah sawijining panêmu ut. agama.

anyam

dianyam: diênam; anyaman: nam-naman.

anyang

bngs. gêcok iwak mêntah.

anyir

amis.

apa

apa; barang apa, segala apa: samubarang; tiada apa (mengapa): ora apa-apa; apalah: mbok iya ... ; mengapa: ana ngapa, geneya, sabab apa; di(peng)apakan, di(peng)apai: dikapakake.

apabila

kapan, besuk apa, samangsa.

apak

apêk, pênguk.

apakala

kapan, samangsa.

apal

apal.

apalagi

apamanèh, luwih-luwih.

apam

apêm.

apam dewa

sêmanggi gunung.

apas

luwês sarta cèkli.

api

gêni; berapi: mêtu gênine, murub; perapian: prapèn, kêrên.

api-api

konang.

apik

apik, bêcik.

apil(an)

kayu têtamèng prau ingarêp.

apiun

apyun, candu.

apit

ut. terapit: kêjêpit, kêpèpèd; berapit: pèpèd-pèpèdan; diapit: dijêpit, diplèpèd; pengapit: gapit, jêpitan; apitan: pamipitan, piranti dianggo mlèpèd.

apung

barang kang kumambang; apung-apung; kambang; mengapung: kambang-kambang; terapung: kumambang.

ara

bngs. wringin.

araf

gêni pangrêsikan ing ngakerat.

arah

ênêr; arah ke-: kêpering ing, pênêr ing; mengarah: ngênêr; diarahkan: diênêrake, ditujokake.

arak

I berarak: arak-arakan; diarak: diarak; perarakan: arak-arakan. II ut. 'arak: arak.

arakian

nuli, banjur.

'aral

aral, alangan.

aram

diaram: diulat-ulatake marga disujanani; diincim-incim.

aram-aram

jlagrag kêna diêlah-êlih, sêtègêr.

aram-temaran

surêm (rêmbulan lsp.).

arang

arêng.

arang batu

arêng batu.

arang para-para

angus.

aras

I awas ratumu (ing dolanan catur). II pêrês; mengaras: mêrês.

araskerdan

ar. panganan.

'arasy

dhamparing Pangeran.

arau

diarau: diubak, diudhak, dikêbur.

Arba'

Rêbo.

arca

rêca.

ari

kulit ari: kulit ayam; ular ari: ar. ula mandi.

'arif

sarjana, wong pintêr, wicaksana.

aring

I mambu sumêgrak, pêsing. II kêmbang kacang (peranganing kêris).

arip

arip, ngantuk.

aris

I tali aris: tampar ut. pênjalin ditrap ing pinggiraning layar lsp. II tlutuh garing.

arit

tumuli, banjur.

arka

ringkih.

arkian

tumuli, banjur.

arkus

truwèlu.

arloji

jam.

--- 15 ---

armada

prau-prau pêrang.

arnab

truwèlu.

arti

têgês, maksud; mengarti, mengerti: ngrêti; berarti: atêgês; tiada berarti: tanpa têgês, ora sapiraa; diartikan: ditêgêsi, ditêrangake; pengertian: pangrêti, têgês.

aruda

inggu.

aruk

mengaruk: njogèd ngaturake kasêtyan lsp.

arun

diarun: dikaru, diulêd lan diublak.

arung

diarung (i): disabrangi, diambah ngrubyuk; arungan: sabrangan, sagara kang diambah prau.

arus

ilining banyu (ombak).

arwah

1 roh, jiwane wong sing wis ajal; 2 (ut. makan arwah) slamêtan mêmule wong sing wis ajal; diarwahkan: dimêmule tmr. wong ajal.

as

indhèn, negeri as: Nippon-Jerman-Itali.

asa

pangarêp-arêp; putus (hilang) asa: êntèk pangarêp-arêpe; asa-asaan: tansah ngarêp-arêp kapriye kadadeyane.

'asabat

urat, saraf.

asabat

warisan, pusaka.

asad

singa.

asah

diasah: diasah, digosok murih landhêp.

asahan

pinggan gêdhe.

asai

padha popol; mengasai: popol, bubukên.

asak

berasak-asak: jêjêl riyêl, ndhêsuk; diasak: dijêjêl, diênêt-ênêt, dipadhêtake.

asal

I asal, asli, pinangka; berasal: asal saka, isih darah. II ut. asalkan: waton, anggêr, sok uga.

asali

asli.

asal-usul

wêwaton, mula bukane, asal-usul.

asam

1 kêcut; 2 asêm; diasam(kan): diasêmi, dikum lsp. ing kêkêcut; asaman: kêkêcut.

asap

kêbul, kukus; berasap: kumukus, kêbul-kêbul; diasap(i): dikêbuli, dikutugi, dikukusi.

'asar

wayah sêmbahyang asar.

asas

têtalês, dhêdhasar, wêwaton.

asi

I bênêr, cocog. II mbalela; ora miturut.

asik

1 (ut. 'asik, 'asyik) kêsêngsêm, kêtungkul; 2 rongèh, ora jênjêm.

asin

asin; diasinkan: diasin, dikamal.

asing

1 nylênèh, ndhewe, ora padha karo panunggalane; 2 ngamanca; 3 anèh; diasingkan: didhèwèkake, disingkirake, dibuwang adoh; terasing: mênjila, kêpêncil.

'askar

wadyabala.

asli

asli, isih darah.

asma

asma; jênêng.

asmara

sih, kasêngsêman.

aso

mengaso: ngaso.

asrama

1 pratapan; 2 omah pamondhokan (kanggo bocah sêkolah lsp.).

asrar

winadi.

astaka

balai astaka: bale palênggahan.

astakona

maju wolu, maju akèh.

astana, istana

kêdhaton, kraton.

asuh

diasuh: diêmong; pêngasuh: pamomong; asuhan: momongan, ênggone ngêmong.

asung

diasung: diajani; kc. asut.

asut

diasut: diojok-ojoki, diajani, digêgasah; pengasut: wong kang ngojok-ojoki; asutan: pangojok-ojok.

aswad

irêng.

'asyik

kc. asik.

'asyura

tanggal sapuluh sasi Muharam (Sura).

atal

atal.

atap

atêp, payon.

'atar

ar. lênga wangi ut. ombèn-ombèn.

atas

1 (dari,- di-, kê-) (saka, ing, mênyang) ndhuwur; 2 mungguh ing, up. atas hal ini; 3 atas, têrang saka, up. atas perintah raja; 4 marang, ing, up. menimpa atas dirinya; 5 dadi, up. dibagi atas lima bahagi; 6 kêdadeyan saka, up terjadi atas lima sebab; 7 tumrap, dadi bubuhane, up. pembayaran ini atas hambalah; 8 wêwaton (miturut) saka, up. atas syari'at Nabi Isa; beratas-atasan: rêbut unggul; mengatas: munggah, ngatas; diatasi: diungkuli.

atas angin

ngatas angin.

atau

utawa.

atma

sukma.

atung

I mengatung: kumambang kampul-kampul, mabur kêkêjêr up. kupu. II udang atung: ar urang.

--- 16 ---

atur

I beratur, teratur: tata, ajêg, tumata; diatur: ditata, dipranata; aturan: tatanan, pranatan, rêrigên; peraturan: pranatan. II diaturi: diaturi; diaturkan: diaturake; katur.

'aulia

uliya, wong suci.

aum

mengaum: nggêro.

aur

pring ori.

'aurat

1 wuda, 2 urat (wêwadi).

aus

gêrang, padha gripis.

awai

cuwa, gêla, kagol.

awak

1 awak, badan; 2 (-kapal, -pêrahu) bêbauning prau; 3 (-ku, -mu, nya) aku, kowe, dhèwèke.

awal

awal, wiwitan, kang dhisik; awalan: atêr-atêr.

awan

1 mega, mêndhung; 2 kanggo jênênging ukir-ukiran ut. gêgambaran warna-warna kyt. awan bêrarak, awan mêlarat lsp; berawan: mêndhung, kasaput ing mega; mengawan: munggah ing awang-awang.

awang

thole, ênggèr.

awang-awang(an), awang gemawang

awang-awang.

awas

awas, prayitna; diawasi: ditamatake, diawat-awati; dibawah pengawasan: diulat-ulatake.

awin

pengawinan: (wong kang nggawa) tumbak upacara.

awit

awèt.

ayah

rama (bapa).

ayahanda

ingkang rama.

ayak

(ut. pengayakan): ayakan, kalo saringan; mengayak: megol-megol, mlêndhung tmr. layar; diayak: diayaki.

ayak-ayak

ninitèh.

ayal

gojag-gajêg, manggamara.

ayam

pitik; ayam betina: babon; ayam jantan: jago.

ayam-ayaman

manuk sribombok.

ayam-hutan, ayam beroga

ayam alas.

ayan

blêg.

ayang-ayang

ar. tamba (jamu).

ayapan

dhaharing ratu, cadhong.

ayar

banyu.

ayat

ayat (peranganing bab).

ayo

ayuh, ayo.

ayum

diayum: dirojongi lan dibiyantu.

ayun

berayun, mengayun: 1 mbandul, obah geyong-geyong; 2 lingsir (tmr. srêngenge ± jam 4); ayunan: bandulan.

ayun-temayun

wayah lingsir (jam 4 sore).

'azab

siksaning Pangeran.

azad

tanpa cacad.

azal, azali

langgêng (tanpa kawitan).

'azan

adan.

azas

niyat, sêdya (sok kliru karo asas).

'azimat

jimat.

azul

wiwit biyèn mula.

B

ba'

kaya.

bab

1 gapura; 2 bab.

baba

babah.

babad

babad.

babak

babak (ing crita lsp).

babang

ut. terbabang: mênga amba, mlowoh.

babar

1 jumèrèng; 2 babar, ora kêmpêl; dibabar: dibèbèr, dijèrèng.

babas

ut. terbabas: suwèk pating sluwir tmr. layar, kentas bablas, bubrah mawut tmr. barisan.

babat

timbang, babag, rêrakitan.

babi

babi; membabi buta: nekad.

babi duyung

iwak dhuyung.

babi hutan

cèlèng.

babil

mbrêngkêlo, ora manutan.

babi rusa

bngs. cèlèng nganggo siyung munggah.

babit

dibabit: disangkut ut. dikatutake ing prakara.

babu

babu.

babu susu (-tetek)

inya.

babu kering

babu rêrêsik.

babu cuci

babu ngumbahi.

babuk

gêblêg, mbocahi.

baca

dibaca: 1 diwaca; 2 diucapake tmr. lapal lsp.

--- 17 ---

bacar

bocor (kêrêp omong).

bacin

bacin.

bacul

(wong kang) ngêpluk, jirih.

bacok

dibacok: dibacok, disuduk.

badai

prahara gêdhe.

ba'da

bakda, sawise.

ba'dahu

sawise iku.

badak

warak.

badam

I woh amandêl. II bunga badam: trutul abang ing kulit.

badan

1 badan awak, awak-awak, gêmbung; 2 bêbadan; badan pengarang: bêbadan juru ngarang.

badang

bngs. kalo gêdhe.

badar

I rêmbulan purnama (ent. endah). II wadêr, badhèr.

badi

ilu lsp. kang njalari lêlara, dayaning lêlêmbut.

badik

bngs. wêdhung cilik.

baduk

gêdhe mbêmbêng.

badung

badhong.

badut

badhut.

bafta

blacu.

bagai

1 jinis; 2 (ut. sebagai) kaya, padha karo; (ber) bagai-bagai: warna-warna; tiada terbagaikan: tanpa upama.

bagai-lagi (-pula)

mêngkono uga.

bagaimana

kapriye.

bagal

I gagang manggar. II gêdhe gothot tmr. jago lsp. III bihal.

bagan

1 cêngkoronganing omah lsp; 2 tilas omah lsp; 3 omah tambêl (palerenan lsp), omah ing babagan (pêlabuhan) 4 rengrengan.

bagar

1 bangka; 2 wangkod; kc. begar.

bagas

gothot kiyêng tmr. pawakan, bakuh tmr. barang dandanan, groboh tmr. gêgarapan, bantêr tmr. angin.

bagat

bngs. wit arèn.

bagi

I tumrap ing, kanggo ing. II perangan: kc. bahagi.

bagia

bêgja; kc. bahagia.

baginda

Sang Prabu.

bagur

gêdhe dhuwur.

bagus

bagus, bêcik.

bah

banjir, lubèr, wrata sumêbar.

bahaduri

kêndêl bangêt.

bahagi

ut. bahagian: bageyan, perangan, panduman; dibahagi: diperang, dibage, didum; dibahagikan: didum-dum, didum-dumake.

bahagia

bêgja, kabêgjan.

bahaya

bêbaya; berbahaya: mbêbayani.

bahaya air

kêbanjiran.

bahaya api

kobongan.

baham

dibaham: dimamah mingkêm.

bahan

1 sigaran kayu lsp. bakal balungan omah lsp; 2 barang-barang bêbakaling dandanan, guru bakal: dibahan: 1 didhodhogi, ditêbak-têbak tmr. lawang lsp; 2 disigari ut. diprèjèngi tmr. kayu.

bahana

swara ngumandhang sêru.

bahang (-api)

sumuking gêni, urubing gêni.

bahar

sêgara.

bahara

1 ar. bobot; 2 awak-awaking prau; tolak bahara: momotan dianggo ngêbot-êboti supaya aja nggoling.

bahari

I wong palayaran. II ing pantun owah-owahane têmbung baharu. III 1 endah, bêcik; 2 pantês pinundhi-pundhi.

baharu, baru

1 anyar; 2 lagi, mêntas bae; dibaharui: dianyarake, dibangun anyar.

bahas

I dibahas: dirapêtake tmr. kayu rênggang lsp. II panitipriksa: 'ilmu bahas: kawruh bab bêbantahan; berbahas: bawarasa, bêbantahan, srasehan.

bahasa, basa

I 1 basa, têtêmbungan; 2 tatakrama; 3 sarèh, alus; 4 sêmu, rada, up. gila-gila bahasa (rada edan); berbahasa: 1 migunakake basa: 2 ngrêti tatakrama; dibahasakan: ditêmbungake, dibasakake perbahasa(an): paribasan. II yèn, bilih.

bahat

sebahat, rukun, mupakat.

bahkan

1 kasinggihan, iya; 2 malah iya, malahan.

bahu

pundhak.

bahtera

prau.

bahwa

1 anadene; 2 yèn, bilih.

bahwasanya

1 mungguh ing satêmêne; 2 anadene.

ba'id

(sanak) adoh; karib dan ba'id: sanak cêdhak lan adoh.

baiduri

intên widuri.

baik

bêcik, prayoha, pantês; baik ... , baik [ba...]

--- 18 ---

[...ik] (ut. ataupun, maupun) ...; sanajana ... ewadene; iya ... iya ...; dibaiki: 1 dibêciki, diupakara; 2 (ut. dibaikkan, diperbaiki) didandani, dibênakake, dibênêrake.

bait

kidungan, rêrêpèn.

baitu'lharam

omah suci (mêsjid Mêkah).

baitu'lmal

gêdhong rajabrana.

baitu'lmukaddis

(omah suci) Yèrusalèm.

baja

I besi baja: waja. II banyon. III rabuk: dibaja(kan): dirabuki.

bajak

I wluku; dibajak: diwluku; II bajag.

bajan

wadhah (tong, èncèh lsp).

bajang

I ar. mêmêdi awujud rase: gelang bajang: gêlang lawe sutra irêng dianggo têtulak. II kayu cathokan ing sambungan.

bajang-bajang

ar. wiji sukêt.

bajau

ar. bangsa ing Borneo lan Sèlèbês kulon.

baji

paju.

baji-baji

ar. iwak sêgara.

bajik

kebajikan: kabêcikan, kautaman.

bajing

bajing; kc. tupai.

bajingan

bajingan; kc. copèt.

baju

klambi.

baju besi

kêre wêsi.

baju dalam

klambi rangkêpan.

baju kurung

klambi kurung.

bak

rob ing sagara.

baka

I wêwatakan, kaanan lsp. kang asli ut. turunan wiwit kuna mula; membuang baka: nyêlaki asale lsp. II ut. baka': lêstari, langgêng, ora owah gingsir.

bakai

mandi bakai: 1 ngêdusi mayit; 2 awa-awak,[2] adus ing sêgara banjur bilas.

bakak

ar. bakal dianggo kudhung.

bakal

bakal; dibakal(kan): dibakali, diwangun.

bakar

dibakar: diobong; terbakar: kobong; kebakaran: kobongan.

bakarat

prawan.

bakat

I têmpuking ombak; berbakat: nyampyuk têtêmpukan. II ngalamat yèn bakal ana lêlara, lêlakon lsp.

bakau

wit bako (ut. tanjang branggah).

bakda

bakda.

bakhil

cêthil.

bakhtiar

sugih, bêgja.

baki

I ut. bakiat: turahan, sisa, kêkèrèn. II baki, talam, tembor.

bakiak

gapyak, trumpah.

bakik

lombok jêmprit.

bakim

bisu.

bakir

I sugih bandha lan sugih kawruh. II wis kêcut tmr. puhan.

bakmi

mi, bakmi.

bakul

wakul, tenggok, kranjang.

bakung

bakung.

bakup

abuh mbêdhudhug, bêngêp, gêmblêb, pêndul tmr. mata.

baksi

membaksi: nampêk layar tmr. angin.

baksis

opah, pêrsèn.

bakti

bêkti, sungkêm, lêlabuh; berbakti: sungkêm, nêmbah; kebaktian: pangabêkti, panêmbah, agama.

bala

I bala tentara: wadyabala. II sangsara, kacilakan; bala sampar: pagêblug, lêlara nular.

bala-bad

ngatas angin.

balah

membalah, berbalah: madoni, dhawuh lsp.

balai

bangsal, omah gêdhe.

balai-balai

ambèn, lincak.

balai-derma

omah (yêyasan) kanggo ngopèni bocah yatim lsp.

balai-kambang

bale kambang.

balairung

bangsal pasewakan.

balak

wulu mruwun tmr. kewan.

balam

I bngs. putêr. II ut. balam-balam: lamat-lamat, rêmêng-rêmêng.

balang

I ar. prau layar. II bngs. gêndul gulune dawa.

balar

bule.

balas

I wêwalês; dibalas: 1 diwalês; 2 diwangsuli. II tulak bara.

balau

wit trêmbalo.

balgam

yiyid, riyak.

balig

diwasa; kc. 'akil balig.

balik

walik, sawalike, ing burine; berbalik: malik, mbalik, pada baliknya, sebaliknya: kosokbaline; dibalikkan: diwalik, diingêr; terbalik: kuwalik.

--- 19 ---

baling

membaling: mubêng ngganjrèt.

baling-baling

kitiran.

balok

balok.

balon

balon.

balu

dhudha, randha.

baluarti

baluwêrti.

baluh

urunging kêndhang, bêdhug lsp.

balui

gêdhèg, ut. pur.

baluk

ar. prau cilik.

balun

I eling saka ênggone kêsurupan lsp. II dibalun: digêpuk, dipupuh, digêbugi.

balung

cènggèr.

balur

I 1 dhèndhèng, balur; 2 wlulang mêntah. II ut. hablur: yakut.

balus

gabug, ora duwe anak.

balut

pêndul tmr. mata; dibalut: diblêbêd; pembalut, balutan: blêbêd.

bam, êbam

palang sanggan kêmudhi ut. tiyang.

bambang

I gêdhe amba (kyt. wanguning rêmbulan). II (se)bambangan: dhêmênan, rangkad.

bambu

pring.

bambung

kuwawung; kc. bangbung.

ban

I mandhor juru ngulat-ulatake. II ban (sêpedha, mobil lsp.)

banang

kang gêdhe dhewe (tinimbang panunggalane).

banat

I dibanat: digêbugi, digitik, dipupuh. II bngs. sêngkêlat ut. cindhe alus.

bancang

dibancang: dialang-alangi, dipagoli.

bancau

worsuh, ora karu-karuwan.

banci

I 1 pêthèl gêdhe, 2 banci, wandu. II dibanci: ditarik pajêg, dicacahake.

bancuh

carub, campur.

bancut

ora dadi, wurung.

bandan

rasa ut. ambuning logam.

bandang

bandêng.

bandar

1 kutha palabuhan, 2 kalèn.

bandarsah

pamulangan ngaji.

bandel

membandel: wangkod; mbrêkunung; ora nggugu.

bandela

pak-pakan gêdhe kyt. barang-barang kang dikirimake mêtu prau.

banderek

wedang sêrbat.

banding

tandhing, têtimbangan; tiada bandingnya, tiada berbanding: tanpa timbang; dibandingkan: ditandhing.

bandung

dhèmpèt gêgandhengan, rakitan, sakêmbaran.

bandut

dibandut: digodhi (ditalêni) tmr. barang kang arêp suwèk ut. pêcah; pembandut; godhi.

banjar

larikan; berbanjar: lêlarikan.

banji

ukir-ukiran kêkêmbangan modhèl Tionghwa.

banjir

banjir.

bani, banu

turun, anak putu, bangsa.

baning

bngs. kura (bulus).

banir

tambi (oyod gêdhe njêbèbèh).

bang

I wc. abang: kakang. II ut. êbang: têngara unining bêdhug nyasmitani wayah sêmbahyang (adan); dibangkan: diadani.

bangai

ut. terbangai: dilêmparakake ora kopèn, nglênthar.

bangar

bangêr, basêng.

bangat

rikat, enggal; dibangatkan: dirikatake, digêlak, disrêmpêng.

bangau

manuk bango.

bangbung

kuwawung.

bangga

mantêp, gêdhe atine; dibanggakan: diumukake, mantêp dening.

bangkai

bangke.

bangkang

I 1 nyênthang, ndhaplang; 2 (ketam bangkang) ar. yuyu sêgara. II kandhêg tmr. pagaweyan; dibangkangkan: ora ditutugake tmr. pagaweyan. III mbangkang; mogok.

bangkar

1 bangka, atos mbêngkayang; 2 alod, wulêd.

bangkas

1 wiring kuning tmr. jago; 2 kêndêl, sumêngah.

bangking

bngs. pêthi wadhah sandhangan.

bangkit

ut. berbangkit: 1 tangi, mênyat ngadêg, njênggèlèk; 2 ent. tuwuh, thukul tmr. hawa nêpsu lsp; membangkit: ngundhat-undhat; dibangkitkan: 1 ditangèkake; 2 ditêtangi, digugah tmr. hawa nêpsu lsp.

bangku

bangku.

bangkut

1 krêngga; 2 dhugul tmr. sungu.

bangkrut

bangkrut.

banglas

bawera, ora sumpêk, jêmbar wawasane.

--- 20 ---

banglo

bngs. pasanggrahan.

bangun

I 1 nglilir, tangi; 2 dhêndhaning rajapati; membangun: ndêdêl munggah tmr. mega; dibanguni: ditangèni; dibangunkan: ditangèkake, digugah. II wangun; bangun-bangun: pawakan; bangun-bangunan: wêwangunan (omah-omah lsp); dibangunkan: diwangun, diêdêgake tmr. omah lsp.

bangsa

1 bangsa; 2 darah; berbangsa: isih darah; kebangsaan: kabangsan.

bangsai

bêbrêg tmr. kayu.

bangsal

omah gêdhe, gudhang.

bangsat

1 bangsat, bajingan; 2 tinggi.

bangsawan

1 priyayi luhur, darah, 2 (komidi bangsawan) sandiwara barangan.

bangsi

bngs. suling.

bantah

pêpadon; berbantah: padu, dibantahi: dipadoni; dibantahkan: dipadu; bantahan: dhêmên padu.

bantah-bentoh

pasulayan, congkrah.

bantai

dibantai: disêmbêlèh; pembantai: jagal; pembantaian: jagalan, papan kang dianggo nyêmbêlèh.

bantal

bantal; bantal-bantal: bantalan.

bantar

dibantar: ditulak, dicêgah, dialang-alangi.

bantat

bokong; kc. pantat.

banteng

banthèng.

banteras

dibanteras: disirnakake, dilawan.

banting

dibanting: dibanting, diwanting; membanting-banting: orêg, oyag; membanting tulang: nyambut gawe ngêtog karosan.

bantu

pitulungan; dibantu: dibantu, ditulungi, direwangi, dibiyantu; bantuan: pitulungan.

bantun

dibantun: didudut, dicopot, dibêdhol.

bantut

ut. terbantut: kandhêg, ora bisa têrus sêmpulur, krêngga tmr. wowohan lsp.

banyak

akèh, dibanyaki: diêbut, dikroyok wong akèh; diperbanyak: dikèhi, diundhaki; kebanyakan: 1 kang akèh-akèh; 2 lumrah, up. orang kebanyakan.

banyu

banyon.

bap

bug, gêdêbug, plêk.

bapa, bapa'

bapa.

bapa angkat

bapa angkat.

bapa bungsu

(ut. pa' su): paman wragil.

bapa kecil

(ut. pa'ci) pakcilik.

bapa mentuwa

bapa maratuwa.

bapa muda

(ut. pa'uda) pakcilik.

bapa saudara

uwa lan paman.

bapa tengah

(ut. pa' êngah, bapa alang) paman ut. uwa panêngah.

bapa tua

(ut. pa'ua) uwa.

baptis

disiram ing banyu suci (disranèkake).

bara

I (ut. bara api) mawa. II tolak bara: momotan kang dianggo ngêbot-êboti; kc. bahara.

bara'at

layang lulusan.

barah

(-bau, -sisip, lsp): saèm. wudun.

barak

omah tambêlan.

barai

ar. kêyong sagara.

baran

alas wujud rawa-rawa.

barang

1 barang; 2 kanggo mratelakake apa-apa kang ora gumathok, up. barang apa (apa bae, samubarang); barang kemana (mênyang ngêndi bae); barang siapa (sapa bae); 3 sadhengah, up. barang orang (anggêr wong, sêmbarangan); 4 ka (kira-kira), up. berilah barang lima rupiah (wènèhana ka limang rupiah bae); 5 (dirangkêpi têmbung apalah kiranya ut. kiranya ut. apalah) atêgês pangarêp-arêp, muga-muga, up. barang disampaikan Allah kiranya kepada ...; barang-barang: 1 barang-barang; 2 lumrah, sêmbarangan bae; bukan barang-barang: ora jamak.

barangkala

samangsa-mangsa.

barangkali

bokmanawa.

baras

lara budhug.

barat

kulon.

barat-daya

kidul-kulon.

barat-laut

lor-kulon.

barau-barau

ar. manuk.

barbur

1 jêgar-jêgur; 2 (orang-) wong boros, ngêbrèh.

barèh

utang.

baret

kc. barak.

bari

I (ut. bahari): 1 wong playaran; 2 minulya. II (papan bari) blabag ing prau.

barid

utusan.

bari-bari

bngs. mrutu sok ngrubung wowohan. [wo...]

--- 21 ---

[...wohan.]

barik-barik

galêr-galêr cêcorekan ing bathikan lsp.

baring

berbaring: sumèlèh têturon; dibaringkan: diturokake.

baris

1 garis; 2 larik, larikan, jejeran; 3 baris tmr. prajurit; 5 (-diatas, -dibawah, didepan, -mati) ar. sandhangan ing aksara Arab yaiku fatah, kasrah, lamah, jasam); berbaris: baris, tatabaris; membaris: 1 blajar baris; 2 nggawêng tmr. teja lsp; barisan: 1 (Bukit Barisan) gunung Kêndhêng; 2 gêgolonganing prajurit.

barkas

kapal barkas: kapal api cilik.

baru

I ut. baharu: anyar, mêntas bae, lagi. II wit waru.

baruh

palêmahan ing ngisor (cakêt kali, pasisir lsp).

barung-barung

gubug, omah tambêlan, pakajangan.

barungsai

barongan.

barus

kapur barus: kampêr.

barusan

lagi, mêntas bae.

barut

blêbêd, ubêl-ubêl; dibarut: diblêbêd.

barwa

grobog, pêthi gêdhe.

barzakh

jaman antarane pati karo tangining badan.

basa

basa; kc. bahasa.

basah

têlês; dibasahkan: ditêlêsi; basahan: sandangan têlêsan (padinan).

basah kuyup

têlês klêbus.

basai

ngêmbus-êmbus (abuh lêlaranên).

basal

1 abuh ngêmbus-êmbus; 2 (-angin) mlênthing.

basat

bangsat.

basau

atos kriyak-kriyak.

basi

I 1 basèn (cowokan dhuwit sing diijolake); 2 wuwuhan, anakan, undhakan pagaweyan lsp. II wayu, wis mèh mambu.

basir

waskitha, mahawikan.

basit

lamba; al-basit: kang sawiji (Allah); bilangan basit: cacah lamba (3, 5, 7, lsp).

basmi

dibasmi: 1 diobong; 2 disirnakake.

basuh

dibasuh: dikumbah, diwasuh, diwisuhi; pembasuh baluh, pembasuh meja: wragad prakaran; pembasuh mulut: panganan ut. ombèn-ombèn sabakdane mangan; pembasuh tangan: pituwasing kangelan (opahan marang dhukun bayi).

basuk

ar. wit.

basung

1 conthong, pasungan; 2 rong losin (24).

basut

pancuran, pontèn; air membasut: banyu mancur.

bata

ut. batu bata: bata.

bata-bata

rangu-rangu, gojag-gajêg.

batak

membatak: lunga klambrangan, mbêbegal, njêjarah.

batal

batal, wurung; dibatalkan: dianggêp batal, diwurungake.

batang

I 1 dêlêging wit, wit; 2 lonjoran, gilingan, gligèn; 3 garan, gagang, 4 kanggo wilanganing barang kang dawa lêlonjoran; membatang: 1 katon malang ing kali tmr. nusa; 2 (ut. mengaji batang) maca Arab tanpa ngeja; batangan: pêpalang ing kali. II bathang: bangke.

batang air

kali.

batang leher

gulu.

batang lengan

lêngên.

batang tubuh

awak.

batara

bathara, dewa.

batari

bathari.

batas

watês, wangênan, wakêdan; dibatasi: diwatêsi, dikikis; pembatasan: watêsan.

batat

ar. wit.

batik

bathik.

batil

cêmung, bokor.

batin

I sêsêbutan ut. pangkat saèmpêr lurah. II batin; 'ilmu batin: ilmu kêbatinan.

batir, (-batir)

ilat-ilatan ing sabuk kanggo wadhah kêris.

batu

watu, karang, wadhas; membatu: matu (atos bangêt).

batu bata

bata.

batu berani

wêsi brani.

batu giling

pipisan.

batuk

watuk.

batu karang

karang ing sagara.

batu kepala

sirah (kanggo ngasorake).

batung-batung

ar. keyong.

batu timbul

watu kambang.

--- 22 ---

bau

ambu; berbau: mambu; bau-bauan: ambon-ambon (lênga wangi lsp.).

bauk

rambut ut. wulu ing tênggok, brewok.

baung

1 ar. iwak kali; 2 bruwang.

baur

campur worsuh.

bawa

dibawa: 1 digawa; 2 diêtêrake, diparakake mênyang, diêmot (ing kreta lsp); 3 dipêthik saka (ing layang lsp); 4 dijalari, disêbabake, kêgawa saka; membawa agama (iman): ngrasuk agama; membawa agung: diwasa; membawa bulan: nggarapsari; membawa diri: lunga; membawa jalan: nuduhake dalan; membawa hal (nasib, untung): golèk panguripan; membawa hati: 1 nênarik ati; 2 manut krêntêging ati; membawa isyarat: nyasmitani, ngalamati; membawa keair: nêtakake; membawa lagu: nêmbangake; nglagokake; membawa laku: ngêcakake tatakrama; pembawa: 1 kang nggawa; 2 pangarêp, panuntun, pangirid; pembawaan: 1 gawan, gêgawan; 2 ênggone nggawa, ngusung, lsp; 3 wêwatakan lsp. gawan lair mula.

bawab

tukang njaga lawang.

bawah

ngisor; dibawahkan: diudhunake, disorake.

bawal

ar. iwak loh.

bawang

(-merah): brambang; bawang putih: bawang.

bawasir, wasir

lara jubur.

bawat

1 nglawèr, nglèmbrèh tmr. tampar lsp; 2 mbêyuyut tmr. mata; 3 (payung-) payung bawat.

bawel

juwèh, dahwèn.

baya

I (sebaya): barakan, pantaran, kang tunggal jinis. II bêbaya; kc. bahaya.

bayak

gêdhe têngah (mblêndhuk, mbêmbêng).

bayam

bayêm.

bayan

I manuk bèthèt. II têrang; dibayankan: ditêrangake, digênahake.

bayang

ut. bayang-bayang: wêwayangan; berbayang-bayang, terbayang-bayang: katon wêwayangan, katon ana ing pangangên-angên; dibayangi: ditutup ing wêwayangan; dibayangkan: diangên-angên.

bayar

dibayar: 1 dibayari, disauri; 2 diluwari ut. ditêtêpi tmr. kaul lsp; bayaran: bayaran, panyaur; pembayaran: pambayar, panyaur.

bayas

bngs. wit pucang.

bayi

bayi.

bayu

I ut. kebayuan: wayu, sayup. II angin barat, III ar. wit.

bayuh

wayuh.

bayung

bngs. wadung.

bayur

(-putih, -elang) ar. wit.

bea

beya, wragad; kc. bia.

bebal

bodho, gêblêg.

beban

1 momotan, gêgawan; 2 ent. sêsanggan.

bebang

kêjêpit tmr. bayi lair; kebebangan: mati kêjêpit tmr. bayi lair, mati nglairake bayi kêjêpit.

bebar

bubar pating slêbar.

bebas

ora kawêngku lan ora kêbawah; 2 luwar tmr. prakaran, luput ing pajêg lsp; dibebaskan: diluwari, ora dikênakake ing pajêg lsp.

bebat

blêbêd dibêbat: diblêbêd.

bebek

bèbèk; membebek; mung ela-èlu bae.

beber

dibeber: dibèbèr.

bebutu

wit butun.

beca, becak

1 kreta rodha loro digèrèd wong; 2 kreta pit (rodha têlu).

becak, becek

jêblog, mblêthok.

becuk

ar. iwak sagara.

beda

beda; berbeda: beda, ora padha; di(per)bedakan: dibedakake.

bedah

bêdhèl; dibedah: dibêdhèl; ahli bedah: dhoktêr ahli mbêdhèl.

bedak

wêdhak, pupur, bobok; bedak perut: tapêl.

bedal

dibedal: dirangkêt, digêbugi.

bedan (-bedan)

pating pruntus abang-abang.

bedar

prau cilik titihaning ratu.

bedebah

cilaka, gêlah-gêlahing jagat.

bedek

membedek: ngincêng, nyipat.

bedil

bêdhil.

beduk

bêdhug.

bedukang

ar. iwak loh.

--- 23 ---

bedul

babi.

bedung

popok, gêdhong bayi; dibedung: dipopoki, digêdhong.

bega

membega: ngênêr.

begal

begal.

begap

kêncêng kiyêng tmr. pawakan, bakuh tmr. dandanan.

begar

I berbegar: mubêng kêkalangan; dibegar-begar(kan): diunyêr-unyêrake. II 1 bangka, bantat; 2 ent. wangkod, mbrêngkêlo; 3 (ut. kebegaran mata) cakilên ora bisa turu-turu.

begawan

bagawan.

begini

mangkene.

begitu

mangkono.

bejana

wadhah, tlawah lsp.

bejat

bujad, rusak.

beka

saru, ora pantês; berbeka: gunêman saru, crêmêdan lsp.

bekal

sangu (pangan, dhuwit lsp); dibekali: disangoni; perbekalan: sangu, tandhon pangan lsp.

bekam

pinggêt ing kulit.

bekas

1 wadhah; 2 tilas, tipak, tilasan, têtilas.

bekas tangan

tandha-tangan.

bekas tubuh

sandhangan lungsuran.

bekat

kêbak mandhêt.

bekerja

nyambutgawe; kc. kêrja.

bekil

ar. iwak loh.

bekir

pating prongkol tmr. puhan.

bekot

dibekot: diboekot, disatru.

beku

ut. membeku: kênthêl, njêndhêl.

bekuk

dibekuk: dicêkêl (tmr. durjana lsp).

bekuku

ar. iwak sêgara.

bela

I dibela: 1 dipulasara tmr. wong lara lsp; 2 diêmbani tmr. prakara. II kacilakan, kasangsaran; kc. bala. III bela; dibelai: dibelani.

belacan

trasi.

belacu

mori mêntah (blacu).

beladau

bngs. pêdhang cêndhak.

belaga

tarung; kc. laga.

belah

1 bêlah, sigar; 2 sisih, paro; dibelah: disigar; sebelah: sasisih; menyebelah: nisih (ora adil); sebelah menyebelah: padha dene ana ing sisihing dalan, kali lsp; belahan: lêlowahan, sigaran.

belahak

membelahak: klokor-klokor, klèrèk-klèrèk.

belai

membelai: ngasih-ngasih, ngrêrêmih.

belajar

ajar, sinau, nggêgulang, gladhi; kc. ajar.

belak

1 bêlak; 2 pèlèt ing kayu.

belaka

wutuh sablêgêr (tanpa campuran, tanpa ana kang nyêle) babarpisan, wantahan, mligi.

belakang

1 ing buri; 2 pungkur, pungkuran; 3 gêgêr: 4 (-hari) têmbeburi; membelakang: mungkur, tansah kèri; dibelakangkan: 1 diungkurake; 2 dikèrèkake.

belakin, belangkin

tir, aspal.

belalah

nggragas, drêmba.

belalai

tlale.

belalak

ut. membelalak: mlolo, mênthêlêng.

belalang

walang; terbelalang: kontal, kentas.

belambang

blêmbêm (bngs. glagah).

belanak

iwak blanak.

Belanda

Walanda.

belandhung

kêgêdhèn tmr. klambi lsp.

belanja

1 blanja, wêtuning dhuwit; 2 wragad, bayar; dibelanjai: diwragadi; dibelanjakan: ditanjakake tmr. dhuwit lsp.

belantah

magêl tmr. sêga.

belantai

ar. wit.

belantan

gada, pênthung, kênthès.

belantara

alas gêdhe.

belantik

bngs. tumbak dipasang ing jêpatan dianggo golèk kidang lsp.

belang

bêlang, plonthang, blêntong.

belanga

kuwali.

belangkas

mimi.

belangkin

tir, aspal.

belar

membelar: untêk-untêkan, pating grêmêt akèh.

belas

I wêlas; belas kasihan: wêlas asih, kawêlasan. II sebelas, dua belas lsp: 11, 12 lsp; sebelasan: sawêlasan (jago bal-balan).

belasah

kêna bêlasah, dibelasah: dirangkêt, digêbugi.

belat

1 wuwu, icir; 2 kêre, gribig.

belati

cara ut. wêton Eropah.

belatuk

manuk platuk.

--- 24 ---

belau

ar. iwak sagara.

belau-belau

konangên (pating klêpyur ing pandêlêng), pating blêntong; kc. telau.

belayar

lêlayaran; kc. layar.

beledang

iwak layur.

belek

mênthêlêng, mêndêlik.

belekeh

gabrês.

belelek

tlapukane kang ngisor malik.

belengket

krakêt, nèmplèk.

belengset

tlapukane ngisor sèsèt.

belera

wlira.

belerang

wlirang.

belebas

blêbês, kayu wilahan dawa.

belebat

ar. panganan bngs. lêpêt.

beleda

bngs. jênang.

beledu

1 bludru; 2 ar. iwak sagara.

belembang

bêntêl; kc. berkas.

belenting

njêmbluk, njêmbling.

belentung

bencok.

belencas

ar. ulêr.

belengas

plikêt tmr. awak.

belenggu

blênggu.

beli

tuku; dibeli: dituku; budak belian: batur tukon; beli-belian: barang kang dituku, dagangan.

belia

(muda): ênom bangêt.

beliak

ut. membeliak: mêncilak amba, mêndêlik.

belian

kayu bêlian.

baliau

1 wong tuwa kang diaji-aji; 2 panjênêngane.

belibis

mliwis.

belida

ar. iwak sagara.

belik

I mênga amba; dibelik: dibêlèk, dibêdhèl. II blêg.

belikat

balung wlikat.

belimbing

blimbing, blimbingan.

belintang

alang; malang; kc. lintang: rintang.

belingkas

untingan, bêntêlan lawe lsp.

belingut

terbelingut: mleyot; melot (tmr. lading lsp.).

beliung

wadung.

beliut

melot, mbêngkêluk tmr. kêris lsp.

belisah

klisikan, ora jênjêm atine.

belit

ubêd; berbelit-belit: pêpulêtan, mubêd-mubêd, gêgubêdan; membelit: nggubêd, mulêd.

belitung

ar. keyong.

belodok

ar. iwak sagara.

beloh

gêblêg.

belok

I berbelok, membelok: menggok, nikung; dibelokkan: dienggokake, ditêkuk. II belok.

belolang

ar. prau cilik nganggo katir.

belolok

gogrog, rontog tmr. wowohan.

belon

dêdrêg tarunge.

belontok

ar. iwak sagara.

belongkang

ar. prau cilik.

belongkeng

keyong sompil.

belongsong

blongsong, urung.

belot

ut. membelot, berbelot: mbalik mèlu mungsuh; pembelot: wong kang mbalik.

belu-belai

crèwèt.

beluas

ar. iwak sagara.

belubu

bngs. gênuk wadhah bêras.

belubur

1 lumbung, pasimpênan pari; 2 luwêng.

beludu

bludru.

beluhan

omah-omahan ing gêgêr gajah.

belukang

ar. iwak sagara.

belukap

bakau belukap: bngs. wit bako (tanjang branggah).

belukar

grumbul, gêgrumbulan.

belulang

1 wlulang sing wis diêpe; 2 kapal (ing kulit).

belum

durung.

belumpai

durung nganti, durung tau.

belunjur

slonjor, ngêjojor sikile.

beluntas

luntas.

belungkur

ar. iwak sagara.

belus

lobok, logro, ora sêrêt.

belusuk

ar. ula sagara.

belut

wêlut.

bembam

dibembam: dibênêm.

bemban

bamban, (ar. têtuwuhan).

bembar

mimbar.

bena

I wigati bangêt; dibenakan: digatèkake. II ombak robing sagara.

benah

pagêblug kewan lsp.

benak

I utak, sungsum. II gêblêg, bonto.

benakat

ar. wit uga diarani ara gatal.

benalu

kêmladheyan.

benam

dibenamkan: diblêsêkake, diblêdhêsake; terbenam: kêblêdhês, amblês,

--- 25 ---

klêlêp.

benang

lawe, bolah.

benang raja

kluwung.

benar

1 nyata, têmên, têmênan; 2 blaka, pasaja; 3 bênêr, trêp, adil; dibenarkan: 1 dibênêrake, dianggêp nyata; 2 dituruti tmr. panjaluk, dililani, diidèni; 3 dimupakati; kebenaran: 1 kanyataan; 2 kaadilan; 3 kêbênêran, kapinujon.

benara

tukang pênatu, tukang ngumbahi.

bencah

jêmbêg kyt. rawa.

bencana

1 alangan, rêribêd, kasusahan, bêbaya; 2 piala, pangala-ala, panyamah; dibencanakan: 1 disêrikake, dicêcamah; 2 diapusi, dipialani.

bencar

pêtpêtan tmr. mata.

bencat

kandhêg lakune, ênggone mundhak gêdhe lsp.

benci

sêngit, gêthing; dibenci: disêngiti, digêthingi.

bencoh

muntab nêpsune.

benda

barang; harta benda: bandha, rajadarbe; mata benda: rajadarbe, bandha awujud barang adi pèni.

bendahara

patih; perbendaharaan: gêdhong rajabrana.

bendahari

juru gêdhong, tukang nyêkêl dhuwit ing pakumpulan.

bendala

slempang.

bendalu

kc. benalu.

bendang

kêdhokan sawah.

bendera

gêndera.

benderang

I 1 (tombak-, lembing-) tumbak mawa bulu-bulu kalêbu upacara; 2 (-kanan, -kiri) ar. pangkat ing kraton. II (têrang-) padhang njingglang, padhang bangêt.

benderung

longkangan antaraning omah.

bendi

bèndi.

bendir

bêndhe.

bendul

kayu sanggan (plangkan) gêdhèg lsp; bendul pintu: tlundhag.

bendung

tanggul, bêndhungan; dibendung(i): dibêndhung, ditanggul.

benian

bngs. pêthi wadhah barang pangaji.

benih

winih, wiji, bibit.

benikan

ar. wit.

bening

bêning.

benjut

bênjut.

benu

tlaga cilik.

benua

1 buwana, tanah; 2 nagara, up. bênua Kêling.

benuang

ut. binung, ar. wit.

benta

bngs. gudhig ing jêron kulit.

bentala

lêmah, bumi.

bentan

angot, kumat.

bentang

dibentang(kan): 1 digêlar, dijèrèng, dibèbèr; 2 ent. diandharake, dijlèntrèhake; terbentang: jumèrèng, gumêlar.

bentangur

wit bintangur.

bentar

sebentar: sadhela.

bentara

gandhèk, utusan.

bentas

membentas: mbinte, nepang.

bentawas

mêntaos.

benteh

main benteh: bintên; dibenteh: dibinte.

benteng

bètèng.

bentoh

congkrah, sulaya.

bentil

pênthil.

bentuk

1 êluk, bêkukan; 2 kanggo wilanganing barang kang mbêngkêluk bundêr kyt. ali-ali; 3 wangun, blêgêring wujud; dibentuk(kan): 1 diêluk, dibêngkêlukake; 2 digawe tmr. ali-ali, gêlang lsp.; 3 diwangun, didhapuk.

bentur

membentur: mêntêlung, mêntiyung.

benturun

bngs. garangan.

bentrok

sulaya, congkrah.

bengah

1 linggih njèhèh; 2 ent. gumêdhe, gumaib.

bengal

1 budhêg kêbrêbêgên; 2 ent. ndablêg, mbudhêg, ndhugal.

bengang

mangap amba, mowèk-mowèk tmr. barang suwèk.

Benggali

Benggala.

benggil

mênyonyo, mênjoto.

bengik

sêsêk napase.

bengis

ambêksiya, sawênang-wênang, ora wêlasan.

benggal-benggol

pating brêndhol.

benggol

mbêndhol.

benggol-benggil

pating brêndhol.

bengak-bengok

pating bêngkêluk, pating prenggok.

bengkayang

kêmlakarên, kêwarêgên.

bengkak

abuh.

--- 26 ---

bengkak-bakup

abuh bêngêb tmr. mata.

bengkak-bengkil

padha abuh pating plêmpung.

bengkal

kebengkalan: klêlêgên.

bengkalai

ut. terbengkalai: kandhêg tmr. pagaweyan.

bengkang

membengkang: mbangkang, ora manut.

bengkang-bengkung

pating bêngkêluk.

bengkar

membengkar: mêkar, mêgar, mêlar mênga, wudhar tmr. gulungan.

bengkarak

jrangkong, ragangan kewan lsp.

bengkarung

kadhal.

bengkawan

wilah gapit ut. kang dianggo ngrèntèng wêlit.

bengkawang

wilah kanggo mêlit godhong lsp.

bengkerang

tutup rama (ar. wit).

bengkil

mênyonyo.

bengkel

bingkil.

bengkeng

cugêtan atèn; dibengkengi: disrêngêni, diuring-uring.

bengkok

bengkong, mbêngkêluk.

bengkoang

bêngkuwang

bengkudu

wit kudhu.

bengku

ar. wit.

bengkung

I mêlot, mbêngkêluk. II 1 bêngkung, sabuk sarung; 2 tapas.

bengot

perot, pèncèng, mleyot.

benguk

ut. terbenguk: ndhêkukul, nyêkukruk.

benguk

gondhong, gondhok.

benyai

1 êmpuk mblubur, mêmpur; 2 ent. kêmba, gêlêm ora-ora, ora mitayani.

benyek

bênyèk, mlênyèk.

benyot

perot, pèncèng, mleyot.

beo

beyo; membeo: mbeyo, nirokake.

bera

acum, pucêt marga isin lsp.

beradab

tata, ngrêti tatakrama; kc. adab.

beradak

soroh amuk nyuduki; kc. radak.

beradu

1 têtarungan, tarung, adu; 2 sare; kc. adu.

beragan

mati beragan: 1 mati katone isih urip; 2 mati ngurag, mati tuwa.

berahi

sêngsêm, kedanan; diberahikan: dikedani.

berahmana

brahmana.

berai

cerai berai: pêpisahan, pating slêbar; diberai-beraikan: diawut-awut, digawe pating slêbar.

berak

I lêmu ngêmbus-êmbus, bêngêb lêlaranên; diberakkan: diblêbêgake ing banyu. II ut. memberak: ngising.

berakah

kumawani, kêmêndêl, ndhugal.

beraksa

wit, wit wringin.

beralih

ngalih, alihan, ganti; kc. alih.

beram

bêrêm (tuwak).

berambih

lêlungan bêbarêngan wong akèh; kc. rambih.

beranak

manak, duwe anak; kc. anak.

beranda

omah ngarêp, èmpèr mêtu.

berandal

1 bocah kurang ajar; 2 brandhal.

berandam

pêpaès, macak; kc. andam.

berandang

ngêblak, katon ngegla.

berandi, berendi

brèndi.

beranjak

alihan; kc. anjak.

berani

wani, kêndêl; diberanikan dirinya: dikêndêl-kêndêlake; pemberani: wong kang kêndêl.

beranta

I ar. prau. II kadunungan sipat; kc. anta.

berantas

kc. banteras.

berang

muring, nêpsu; ular berang (-berang): ula lêmpe.

berangai

ar. prau.

berangan

I warangan, II woh sarangan.

berang-berang

bngs. wrêgul.

berangga

branggah tmr. sungu.

berangkat

mangkat.

berangus

brangus.

berangta, berangti

sêngsêm, kêsêngsêm.

berangsang

pêngar, sêngak; kc. rangsang.

berapa

pira, sapira; berapa di ...: sanajana di ..., mêksa ...; tiada berapa: ora sapiraa, ora pati; beberapa: sawatara, akèh.

berapa lagi

luwih-luwih, apamanèh.

berapi

murub, mêtu gênine; kc. api.

beras

1 bêras; 2 jagung lsp. oncekan.

beras-petas

bêras lan sabangsane.

berasa

krasa, ngrasa, rumangsa; kc. rasa.

berasian

ngimpi.

berat

1 abot; 2 bobot; 3 rêkasa, kangelan; 4 wigati, prêlu bangêt; diberatkan: 1 dibotboti, diabotake; 2 diantêbake, dianggêp wigati; keberatan: 1 kabotan; 2 kangelan, rêkasa.

berawan

mêndhung, ana megane; kc. awan.

--- 27 ---

berdus

njêmbluk, bêkêl.

beredar

mubêng, kêkalangan; kc. edar.

berek-berek

bngs. manuk kêdhali.

berendeng

gêgandhengan, rêrentengan.

bereng-bereng

gêmbrèng.

beremban

wilah gapit, bêndungan.

berembang

wit kapidhadha.

berenang

nglangi; kc. renang.

berendam

kaêkum, kungkum; kc. rendam.

berenti

lèrèn; kc. henti.

berenga, bernga

êndhog sèt.

berenggil

mêndhisil, mênthingil.

berecak

burik bêrcak; kc. recak.

beres

bèrès.

berguk

krudhuk.

berhala

brahala.

beri

diberi: 1 diwènèhi; 2 diidèni, dililani (awèh, olèh); 3 digawe, up. diberi malu (diwirangake); diberi tahu: diwèhi wêruh, dikabari; pemberian: pawèwèh.

berida

wis tuwa (ent. akèh kupiyane).

berik

ar. prau layar.

berikut

tutburi; kc. ikut.

berinda

seberinda: sabêndhoyot tmr. sanak sadulur lsp.

bering-bering

bèri, kècèr; kc. bereng.

beringgit

gêrêt-gêrêt; kc. ringgit.

beringin

wringin.

berita

kabar, warta; berita kilat, kabar (wara-wara) rêrikatan; diberitakan: dikabarake.

berkah

bêrkah; kc. berkat.

berkas

bêntelan, bêngkêkan, bongkokan.

berkat

1 bêrkah; 2 ent. awit saka.

berkelahi

kêrêngan; kc. kelahi.

berkelang

sêsêbutaning panggêdhe Siyêm.

berkik

manuk burcèt.

berkung

ar. prau.

berkokok

kluruk, kc. kokok.

berlian

barleyan.

berlik

sêngadi, ethok-ethok; kc. lik.

berma

abang.

bermi

ar. têtuwuhan rambat.

bernang

nglangi; kc. renang.

bernas

1 kêbak bangêt; mêntês; 2 mlêmpung mênthêng-mênthêng.

berniaga

dagang; kc. niaga.

bernga

êndhog sèt.

beroga

(ayam-), ayam alas.

beroleh

olèh; kc. oleh.

beronok

bngs. keyong.

berontak

ngraman, nglawan prentah.

berong

benjo sasisih tmr. rai.

beroti

kayu pikukuhing gêbyog.

beroci

bngs. bludru.

bersat

kêsasar, klèru dalane.

bersih

rêsik; dibersihkan: dirêsiki.

bersil

mêncungul saka ing bolongan, mêtoto.

bersin

wahing.

bersit

mak tlolor, mak pêncungul.

bersut

sugal, songol, mrêngut.

bertam

ar. wit.

bertih

brondong (bêras).

beruang

I bruwang. II duwe dhuwit; kc. uang.

beruap

nguap; kc. uap.

beruas

wit mundhu.

berubah

owah, ganti; kc. ubah.

berudu

cebong.

beruju

wragil.

berujul

brujul (wluku cilik).

beruk

bngs. kêthèk gêdhe.

berumbung

I bumbungan, wuluhan, cagak tiyang. II ar. wit.

berus

sikat.

besan

besan.

besar

gêdhe; membesar: gumêdhe; dibesarkan: 1 digêdhèkake; 2 diluhurake, dimulyakake; pembesar: panggêdhe; kebesaran: kaluhuran, kêmulyan, pakurmatan.

besar hati

1 mantêp bangêt; 2 umuk, gumêdhe.

besar kepala

1 mbrêgundung, wangkod; 2 umuk.

besar mulut

nggêdobrol, sêsongaran.

beser

beser kencing: bèsèr (kêrêp nguyuh); beser buang air: ising-isingên.

besi

wêsi.

besi batang

wêsi gligèn.

besi berani

wêsi brani.

besi lantai

wêsi blebekan.

besi lintang

sawarnaning gêgaman landhêp.

besing

I warêg bangêt. II brêbêg, gumrênggung.

besi putih

blèg.

beslah

kc. sita.

--- 28 ---

besok

sesuk, besuk.

besu-lesu

pêpês, nglumpruk.

besut

membesut: ngrêsiki timah lsp.

besuta

bngs. sutra alus.

bestari

pintêr, wasis, linuwih.

beta

ingsun.

betah, betak

bêtah, tahan, kuwat.

betapa

kêpriye.

betara, betari:

bêthara, bêthari.

betas

bêdhah, suwèk, sigar pêcah; membetas: munggul (arêp ambêkan tmr. iwak).

betet

bèthèt.

beti

tanda beti: tandha-yêkti; bukti.

beti-beti

ar. têtuwuhan ana ing Bali diarani nasik.

betik

katès (tela gantung).

betik-betik

kringêt buntêt.

betina

wadon, kb. jantan.

beting

nusa wêdhi ing muwara.

betis

1 balung antarane sikil karo dhêngkul; 2 (buah-, jantung-, perut-) kempol.

betuah

njalari bêgja; kc. tuah.

betuk

gosong kêna banyu kêras lsp.

betul

1 bênêr, pênêr; 2 têmên, têmênan, nyata, tulèn; dibetuli: diênêrake, diincêng; dibetulkan: 1 dibênêrake, dipênêrake; 2 dibênakake; kebetulan: kêbênêran, kapinujon; berbetulan dengan: cocog karo.

betung

1 (buluh-) pring pêtung; 2 (katak-) ar. kodhok warnane kuning.

betutu

ar. iwak ing êndhutan.

beza

beda.

bia

beya, pajêg, wragad.

biadab

ora tata, kurang ajar.

biaya

wragad; dibiayakan: diblanjakake, ditanjakake tmr. dhuwit.

biak

wrêdèn; membiak: bêbranahan, tangkar-tumangkar.

biang

biyung (tmr. kewan).

biang-biut

pating tlèncèng têtrajangan tmr. garis lsp; pating krogèl.

biang jari

jêmpol.

biang keladi

ent. benggoling wong ala.

bianglala

kluwung.

biaperi

bakul, sudagar.

biar

1 karêbèn; 2 (ut. biarpun) sanajan; dibiarkan: 1 diuja, ditogake bae, diênêngake bae; 2 dililani.

biar-biar

krêmi.

bias

mlèncèng ênêre tmr. lakuning prau lsp.

biasa

1 lumrah; 2 kulina, manuh; dibiasakan: 1 dilumrahake; 2 dikulinakake, dimêmanuh, dilêlantih; kebiasaan: padatan, pakulinan, kalumrahan.

bi'at

pasamuan Kristên (Yahudi).

biawak

menyawak; membiawak: (kaya mênyawak) nlosor.

biawan

ar. iwak kali.

biawas

(jambu-): jambu kluthuk putih.

bibi

bibi, êmbok cilik.

bibir

1 lambe; 2 pinggiran, bambing.

bibit

I dibibit: dicangking; kc. bimbit. II bibit.

bicara

1 rêmbug, pirêmbug; 2 prakara kapradatan; 3 gunêman; berbicara: 1 rêmbugan; 2 gunêman; dibicarakan: dirêmbug, digunêm.

bicu (-bicu)

antru, dongkrak.

bida

I cèthi, pawongan. II krenah, paeka.

bida'ah, bida'at

agama sêmpalan (panasaran).

bidadari

widadari.

bidai

1 nam-naman pring iratan (gribig, kêre, rigên lsp); 2 bilur-bilur; 3 anthok tangan lsp. kêsliyo; dibidai: dianthoki tmr. tangan lsp.

bidak

bidhag.

bidal

I cincin (tutup driji yèn ndondomi). II bêbasan, saloka.

bidan

dhukun bayi.

bidang

1 jêmbar tmr. dhadha lsp; 2 kanggo wilanganing barang kang amba kyt. layar, kajang lsp; dibidangkan: dibêndhêng gumêlar tmr. lulang lsp; pembidangan: gawang ut. plangkan dianggo mbèndhèng lulang lsp.

bidar

ar. prau.

bidara

wit widara.

biduan

pasindhèn.

biduanda

abdi panakawan (juru ngampil, dadi kongkonan, lsp.).

biduk

ar. prau cilik; bintang biduk: lintang wluku.

bidur

1 timah batan (cithakan); 2 bobot 2 kati.

--- 29 ---

biduri

intên widuri.

bijak

pintêr, wasis, gathekan.

bijaksana

wicaksana, landhêp budine.

bijan

wijèn.

biji

1 wiji (isining woh); 2 las tmr. bêras lsp; 3 iji (dianggo wilangan); biji-bijian: kang wujud las-lasan (jagung, bêras, dhêle lsp).

bijih

watu pêlikan (isi timah lsp).

biji mata

maniking mata.

biji ratap (-sabak)

luh.

bigair

tanpa, kêjaba.

bihara

wihara (patapan).

bihausy

sêmaput; kc. bius.

bikang

kuwih bikang.

bikin

gawe.

bikir

prawan.

biku

I mawa cringih-cringih, nguntu walang, mawa pinggiran nguntu walang. II wiku.

bila

waktu; apabila, bilamana: kapan, samangsa.

bilah

1 wilah, wilahan; 2 dianggo wilangan tmr. pêdhang lsp.

bilai

bilur.

bilakala

kapan, samangsa.

bilal

modin.

bilamana

kapan, samangsa.

bilang

1 (ut. bilangan) wilangan, cacah; 2 (ut. sebilang) sabên; 3 kandha, clathu; dibilang: 1 dietung, diwilang; 2 diarani: tiada dibilangkan: ora diprêduli; bilangan: 1 cacah, wilangan; 2 wêwêngkon; tiada terbilang: akèh bangêt; kebilangan: kang katut dicacahake (katon, luhur, mulya lsp.).

bilas

dibilas: dibilasi, digurah.

bilau

campur; kc. kacau-bilau.

bilik

sênthong, guthêkan.

bilis

jêlèh, rêmbês.

bi'llahi

karana Allah.

bilur

bilur.

bimbang

kewuhan, mangu-mangu, gojag-gajêg.

bimbing

dibimbing: dituntun; pembimbing: 1 panuntun; 2 bêbukaning karangan.

bimbit

dibimbit: dicêngkiwing.

bin

anak (kanggo ing jênênging wong).

bina dibina:

dibangun ut. diêdêgake (tmr. nêgara lsp.).

binara

pênatu; kc. benara.

binasa

rusak, lêbur, sirna; dibinasakan: dirusak, disirnakake.

binatang

kewan.

binatu

pênatu.

bincang

I pincang. II di(per)bincangkan: dirêmbug, diandharake.

bincul, bincut

bênjut, mênyonyo.

bindu

piranti pambubutan.

binjai

limus (bngs. pêlêm).

bini

bojo (somah); diperbinikan: dirabèkake.

bintak

ar. prau.

bintal

mlênthing.

bintang

1 lintang, bintang; 2 ent. bêgja cilaka; baik bintangnya: calon duwe kabêgjan; bintang-bintang: 1 lintang-lintang; 2 pating cromplong ing gêdhèg lsp.; perbintangan: palintangan.

bintang berasap (-berekor, berkolek)

lintang kêmukus.

binti

anak wadon (kanggo ing jênênging wong).

bintik (-bintik)

plênik-plênik, trutul-trutul.

bintil

mlênthing, bintul.

bintit

jêntol, bintul, timbil.

bintuh, bintur

kranjang (tanggok) dianggo golèk urang lsp.

bintul

bintul.

bingas

nyênyêngit, songol.

bingit

ngênês, ngênglêng, kêmlurusên.

bingka

ar. panganan.

bingkah

dibingkah: disabêt, digitik lsp.

bingkai

1 wêngku (mêgurah, blêngkêr lsp); 2 waton ambèn lsp.

bingkas

membingkas: mêndal (njêpat, mêsat, nyat ngadêg).

bingkis

membingkis: munjung, misungsung; bingkisan: punjungan, pisungsung.

bingung

bingung.

biuku

bngs. bulus; mata biuku: kriyip-kriyip.

bius

sêmaput; obat bius: sêsirêp (srana dianggo nyirêp supaya turu).

biut

saya bangêt tmr. lêlara.

biola

piyul.

--- 30 ---

birah

senthe; kebirahan: gatêlên, kêri gêmrayah.

birai

pinggiran, plisir, lis.

biram

gajah.

biras

pripeyan.

birat

kokop (tilas katrapên).

biri-biri

wêdhus gèmbèl.

birih

pinggiran, plisir, lis.

biring

(-kuning) wiring kuning.

birit

bokong.

biru

I biru; biru lebam: biru êrêm. II biru-biru: wiron.

bis

bis.

bisa

I wisa, upas, mandi tmr. ula: kebisaan: kêna (kêlêbon) wisa. II bisa.

bisai

1 bêcik (enak lsp) bangêt; 2 bêsus; dhêmên macak.

bisik

ut. bisikan: wisik; bisik-bisik: climèn; berbisik-bisik: bisik-bisik; dibisiki: diwisik, dibisiki, diwangsit.

bising

brêbêg, mbrêbêgi.

bismillah

karana asmaning Allah.

bisu

bisu.

bisul

wudun; bisul lada: wudun sêmat.

biti-biti

para nyai ing kraton.

bobos

jêbol, bêdhah, njêblos.

bocok

bngs. klambu ing krobongan, bandulan bayi lsp.

bocong

gêndul (guci) wangun pasungan.

bocor

borot, trocoh.

bocor-bacir

padha borot (trocoh).

bodoh

bodho, gêblêg.

bodok

budhug.

boga

kasênêngan, kanikmatan.

bogam

cêplok êmas ing makutha.

bogèl

mblêjêt tanpa kasasapan apa-apa.

bogi

bngs. bèndi.

bogor

pogogan wit arèn.

bogot

ala bangêt.

bohong

goroh.

bokong

kuwalik kang ngarêp kadokok mburi, ent. gênti gugat.

bokop

bêngêp, kêpu.

bokor

bokor.

bokot

dibokot: ditlakup, ditutupi ing goni lsp.

bokca

kêba, kasang.

bola

bal, bundêran; main bola: bilyard.

bolak

luput, klèru, ora kêna.

bolak-balik

1 mubêng mingêr; 2 bola-bali, mênyang mulih.

boleh

olèh, kêna, bisa; dibolehkan: dikênakake, dililani; seboleh-boleh: sabisa-bisa.

bolu

bolu.

bolong

irêng bangêt, irêng biru.

bolos

dhadhal tmr. barisan, kêna ing pêdhang tmr. anggar lsp.

bolot

dibolot: diuntêl-untêl, dibuntêl rêrikatan.

bolsak

kasur.

bom

1 bum; 2 bom.

bomo, bomoh, bomor

dhukun, tukang ngajari kewan.

bomba

pompa.

boneka

bonekah.

boncol

pênyonyo, pokoling wit.

bonggol

punuk, pokoling wit.

bongkah

prongkalan, tugêlan kayu lsp.

bongkak (-pongah)

kurang ajar, cênthula, ugal-ugalan.

bongkar

dibongkar: 1 dibungkar, dicopoti lsp; 2 didhudhah tmr. momotan, diunggahake tmr. jangkar.

bongkar-bangkir

pating blengkrah.

bongkol

punuk.

bongok

mbêmbêng, buntêk, mblêndhuk têngah.

bonjol

mênyonyo, mêndhosol.

bonyor

mlênyèk, gêmbur-gêmbur mêmbut.

bopeng

burik.

bor

bur, jara.

borak

burak, jaran rai uwong.

bordir

bludhir.

bordu

gladhaging kapal ing pinggir.

boreh, bêborèh

borèh.

borek

burik, pating trutul.

boren

ar. kewan sagara.

borgol

blênggu.

borhan

tandha yêkti, bukti.

borok

borok, ent. cacad, piala.

borong

diborong: diborong.

boros

1 udhar tmr. tali, alum tmr. kêmbang; 2 boros, ngêbrèh; diboroskan: diêcèh-êcèh.

bosa

tali bosa: tampar dianggo nancang prau.

bosan

bosên, jêlèh.

--- 31 ---

bosman

lêlurahing punggawa prau.

bosor

têmbus, bêdhah, butul; dibosorkan: ditêmbusake, disuduk nganti butul.

bostan

patamanan.

bostangi

juru taman.

bota

buta.

botak

buthak.

botan, botang

bênik.

botol

gêndul.

botor

(kacang-) botor.

boya

udhar madhul-madhul tmr. buntêlan lsp.

boyak

1 tanpa rasa tanpa ambu tmr. têmbako; 2 ent. kêmba, klêmak-klêmèk tanpa rêkat.

boyas

njêmbluk tmr. wêtêng.

bozah

bngs. arak.

buah

1 woh; 2 kanggo wilanganing barang-barang kang ora gumathok wangune (kyt. kutha, nagara, gunung lsp); 3 ing têmbung camboran atêgês ar. peranganing badan, kyt: buah pinggang (ginjêl), buah betis (kempol); ar. peranganing barang, kyt. buah meriam (mimis); berbuah: awoh; buah-buahan: wowohan.

buah atap

woh kolang-kaling.

buah mulut

(dadi-) kêmbang lambe.

buah pikiran

panêmu.

buah hati

kêkasih.

buah kata

prakara kang dirêmbug.

buah tangan

olèh-olèh.

buai

membuai, berbuai (-buai): 1 obah mbandul (kaya dieyun); 2 ent. nganyut-anyut tmr. swara lsp.; buaian: 1 bandulan; 2 obahing ombak; 3 (-jam) bandhul jam.

buaya

baya, bajul, ent. wong ala.

buaya-buaya

blabag tanjêbaning tiyang.

buak

membuak: 1 mbual mêtu tmr. banyu, mêtu kumêlun tmr. kukus lap; 2 ent. kêmpros, pamèr.

bual

membual: 1 mbludag, mbual; 2 ent. kumawani, kumêndêl.

buana

buwana, jagat.

buang

dibuang(kan): dibuang; buang air (kecil, besar); nguyuh, bêbanyu; membuang belakang: mlayu nglungani; membuang diri: 1 lunga sumingkir (nênêpi lsp); 2 lunga ngumbara; membuang malu: nêtaki, nêtakake; membuang nama: gawe alaning jênênge; membuang penat: rêkasa tanpa tanja; buangan: buangan; pembuangan: pambuangan.

buar

sênêng wèwèh, ngêbrèh, boros.

buari

bngs. daging garingan.

buas

galak.

buat

1 gawe; 2 nindakake; 3 kanggo, tumrap marang; berbuat: nindakake, tumindak; dibuat-: digawe, ditindakake; diperbuat: digawe, digarap, dipanggawe; buatan: gawean; bukan buatan: dudu rasa; perbuatan: tindak, patrap, kalakuan.

bubar

bubar; dibubarkan: dibubarake.

bubu

(-karang, -labuh, gamat): bngs. wuwu.

bubuh

dibubuh: 1 diwuwuhi; 2 didokoki, ditrapi, disèlèh.

bubuk

bubuk, têtêr.

bubul

I 1 bêlak; 2 (-buk) bubul. II dibubul: disulami tmr. jala lsp.

bubung

1 puncak, kucir; 2 (ut. bubungan) molo, wuwungan; membubung: ndêdêl munggah.

bubur

jênang.

bubus

I rontog rambute; butak. II membubus: brol-brolan; untêk-untêkan; uyêk-uyêkan.

bubut

I manuk bubut. II ut. tali bubutan: tampar panarik tiyang; dibubut: dibubut, didhaut, dijêbol.

bucu

pongol, pojok kang mêtu nglojok.

budaya

kebudayaan: kabudayan.

budak

bocah, batur (-tukon); membudak: ngèngèr, dadi batur; kebudak-budakan: mbocahi.

budar

udhar.

budi

1 budi, pangrêti, watak, bêbudèn; 2 akal, reka; 3 panggawe bêcik; hutang budi: kêpotangan kabêcikan; membalas budi: malês bêcik; berbudi: pintêr, wicaksana, duwe bêbudèn bêcik.

budi bahasa

tatakrama, bêbudèn bêcik.

budi bicara

akal, reka.

budiman

pintêr, wasis.

budi-pêkêrti

wêwatakan, kalakuan.

budu

ar. iwak cilik-cilik sok diasin.

--- 32 ---

buduh

tulisan sandi ing ngalamating layang lsp.

buduk

lara budhug.

bugar

saras, sigrak.

buhul

dibuhul: ditalèni; disingsêti; dibundhêli.

bui

kunjara.

buih

umpluk, unthuk; berbuih: mumpluk, munthuk

buil

ar. wit (kayu).

bujal

1 mêtoto, mênjoto, bodong tmr. wudêl; 2 bujêl.

bujam

saèm. kêba cilik.

bujang

1 ora (durung) duwe bojo; 2 jaka ut. prawan; membujang: ora bêbojoan (wadat); pembujangan, pemujangan: 1 bab wadat; 2 paklumpukane wong-wong kang wadat.

bujang juandang

ar. lêlêmbut marahi siyaling wong adu jago ut. wong ngabotohan.

bujangga

wong pintêr, sarjana, pujangga.

bujanggi

pintêr, wasis.

bujang talang

dhudha ut. randha ora duwe anak.

bujuk

1 bujuk, pangrimuk; dibujuk: dibujuk, dirimuk, dingungrum, II ar. iwak kali.

bujur

1 lêncêng, pênêr; 2 ujur; 3 lonjong; 4 mujur; membujur: mujur; dibujurkan: diujurake, digêjojorake.

bujur têlur

lonjong êndhog (bundêr lonjong).

bujur sirih

lancap tmr. praean.

bujut

ruwêt, bundhêt.

buk

mak gêdêbug.

buka

I 1 mênga, lowah amba; 2 garis têngah; dibuka: 1 dibukak, diwêngakake; 2 diuculi tmr. sandhangan lsp.; 3 diwiyak tmr. wadi; 4 diwiwiti tmr. rêmbugan, kumpulan lsp.; 5 dibubak tmr. alas, digawe tmr. dalan. lsp.; 6 dilèrèni ênggone sêsirik lsp.; pembuka: kang dianggo mbukak: pembukaan: wiwitaning pakumpulan lsp.; terbuka: mênga, blak-blakan, kêwiyak wadine lsp. II buka; kebukaan: buka.

bukan

1 dudu; 2 rak iya ta?; bukan-bukan: 1 (yang-) sing ora-ora; 2 (ut. bukan main, bukan buatan, bukan olah-olah) ora jamak, kaluwih-luwih.

bukat

buthêk; bukat likat: buthêk bangêt.

bukau

jurang, lêmbah; bukit bukau: gunung lan jurang.

bukit

gumuk, gunung, punthuk; membukit: njênggênêg, munthuk.

buku

I 1 ros, ros-rosan; 2 soca; 3 wuku (pringkilan). II buku.

buku kaki

ugêl-ugêl sikil (polok, kêmiri).

buku tangan

ugêl-ugêl tangan.

bukur

pringkilan.

bukti

bukti, cihna; dibuktikan: dibuktèkake, dinyatakake.

bul

prêntuling banyu.

bulai

bule.

bulan

1 rêmbulan, sasi; 2 (hari-) tanggal; dapat (ut. membawa, melihat) bulan: nggarap sari.

bulan-bulan

lesan.

bulan mati

rêmbulan kantha.

bulan susut

rêmbulan tanggal tuwa.

bulan terang

(têrang bulan) padhang rêmbulan.

bulan timbul

rêmbulan tanggal ênom.

bulang

1 kacu ut. rambut kang diubêdake ing sirah; 2 (-hulu): udhêng gilig, uga dianggo têmbung pamiluta; 3 godhi ut. tali diubêdake ing sikil jago; dibulang: 1 dipuntir lan diubêdake ing sirah tmr. rambut, kacu lsp; 2 digodhi, diblêbêd tmr. sikil jago lsp.

bulangan

ar. têtuwuhan.

bulang-baling

mubêng kaya kitiran, kitiran.

bular

siwêr ut. rada putih tmr. mripat.

bulat

1 bundêr; 2 (ut. bulat-bulat) wutuh, blêjêt; dengan bulat hatinya: kalawan gumolonging ati; dengan suara bulat: kanthi mupakat kabèh; dibulatkan: diwutuhake tmr. petungan.

bulat bujur (-panjang)

bundêr lonjong.

bulat pipih

bundêr gèpèng.

bulat torak

gilig.

bulbul

manuk guwêg.

buldan

kutha-kutha.

buli-buli

bngs. guci (gêndul) wêtênge mblêndhuk.

bulir

1 wuli, wulên; 2 dhompolan; membulir: mêthit tmr. tampar lsp.

--- 33 ---

bulu

wulu, rambuting awak.

bulu mata

idêp.

bulu têngkuk

suri jaran lsp.

buluh

pring; buluh-buluh, pêmbuluh: wuluhan, bumbungan.

buluh bangsi

suling.

buluh kerongkong(-leher)

gurung.

buluh perindu

bngs. suling.

bulur

ngêlih bangêt; kebuluran: kalirên, kêluwèn, pacêklik.

bulus

brindhil tanpa pang, gabug tmr. wong.

bulus-bulus

ar. iwak sagara.

bulsak

kasur.

bum

bum (ing palabuhan).

bumantara

awang-awang.

bumbu

bumbu, kc. rêmpah-rêmpah.

bumbun

pandhêdhêpan ing sangisoring wit, grumbul lsp.

bumbung

bumbung.

bumi

bumi, lêmah.

bumiputera

wong pribumi.

bun

bngs. pêthèn têmbaga lsp dianggo wadhah suruh lsp.

buna

ar. iwak sêgara.

buncit

njêmbling tmr. wêtêng.

bunda

ingkang ibu.

bundar

bundêr.

bundung

lara abuh ing gulu (tmr. rajakaya; ugo gondhong).

buni

wuni.

bung

I dhung, dhèng. II kakang; kc. bang, abang.

bunga

1 kêmbang, kêmbangan; 2 (-wang) anakan, uyahan; di(per)-bungakan: dianakake tmr. dhuwit; bunga-bungaan: kêkêmbangan.

bunga angin

pêpucuking nêpsu.

bunga api

1 plêtiking gêni; 2 kêmbang api.

bunga karang

kêmbang karang (sêpon).

bungar

1 (ut. bungaran) têmbeyan, kang kawitan tmr. kêmbang lsp; 2 jaka, prawan.

bunga rampai

kêmbang campur bawur.

bungap

1 budhêg tmr. swara, ora cumêngkling; 2 ent. amêm, glogap-glagêp.

bunuh

bunuh diri: nglalu; dibunuh: dipatèni, uga dianggo entar; bunuhan: wong kang arêp dipatèni, wong kang kêsrakat bangêt; pembunuh: wong kang matèni; pembunuhan: pêpati, rajapati.

bunut

wit wunuh; hujan bunut: grimis krêmun.

buntak

buntêk.

buntal

1 ar. iwak sagara kang bisa mlêmbung; 2 bundêr kêplêng, kêpu.

buntang

1 (ut. terbuntang) mlêlêng, matawalangên; 2 suri panênunan.

buntar

bundêr.

buntat

mbrêndhil atos kc. uci-uci; buntat buluh: barang kang atos tinêmu ing pring.

buntil

kêba, kasang.

bunting

mêtêng.

bunting bantang (-sarat)

mêtêng tuwa.

bunting gêlap

mêtêng ora karuwan sing ngêtêngi.

buntu

buntu, buntêt, rupak tmr. pikiran.

buntung

buntung.

buntut

1 perangan kang buri dhewe; 2 kang tutburi ut. ngêtutake; berbuntut: irit-iritan; pembuntut: wuragil.

bungkal

boboting êmas (½kati).

bungkam

1 blangkêmên (ora bisa gunêman); 2 (ut. pembungkam): aji lsp pambungkêman; dibungkam: dibungkêm.

bungkang

ngglangsar ut. nggloso.

bungkang-bangking

pating glangsar, pating gloso.

bungkas

nyongat nylêkanthuk munggah.

bungking

njêngking.

bungkuk

1 wusu, wungkuk; 2 bucu; membungkuk; ndhungkluk ngrungkuk.

bungkul

kc. bongkol, bonggol.

bungkus

1 (ut. bungkusan) buntêlan, wungkusan; 2 (ut. pembungkus) buntêl, kang dianggo mungkus; dibungkus: diwungkus, dibuntêl.

bunglai

bêngle.

bungur

wit wungu.

bungsu

1 wuragil; 2 unyik, kang pungkasan.

bunyi

uni; berbunyi: muni; bunyi-bunyian: unèn-unèn, gamêlan.

bupati

1 ratu; 2 bupati.

bur

cêgur, jêgur.

bura

dibura: dibendrongi ing bêdhil lsp, dinyunyuki gêni lsp.

--- 34 ---

burai

mbrojol (mêtu ing bolongan kang suwèk), mobrol tmr. usus.

buram

1 cêngkorongan, ngengrengan karangan lsp. II burêng, mbêsêngut; kc. muram.

buras

diburas: dibusêk, dicorèk, diilangi.

burat

borèh.

burdah

bngs. jubah.

burjuis

golongan wong sugih ut. luhur.

burik

burik.

burit

jubur; buritan: peranganing prau kang buri.

buru

berburu: mbêburu, mbêbêdhag; diburu: diburu, dibêdhag, dioyak; pemburu: grêma, pangoyak; perburuan: bêburon.

buruh

buruh.

buruk

1 bosok, bobrok, bubrah; 2 ala.

burun

alas gêdhe.

burung

manuk.

burut

kondhor, kêtêdhun.

busa

umpluk, unthuk; berbusa: mumpluk, munthuk, muruh.

busar

1 ut. busur: gêndhewa; 2 ut. pemusar wusu; dibusar: 1 dipanah; 2 diwusoni.

busi

dhêdhak.

busuk

1 bosok, mambu bangêr; 2 ala bangêt.

busung

I (-air, -api) busung (banyu, kêkêt). II (ut. busung laut) wêdhi ut. walêd kang nglumpuk awujud kaya pulo.

busur

gêndhewa.

busut

unthuk (punthuk rayap lsp.).

buta

I wuta, picak; surat buta: layang budhêg. II buta.

buta ayam

1 cadhok, lamur; 2 wayah sore jam 6.30-8.

buta huruf

ora bisa maca nulis.

butala

bumi, lêmah.

buta larang(an)

kabuanan.

butang

bênik.

buta tuli

nekad ora prêduli apa-apa.

butir

1 las, las-lasan, pringkilan; 2 kanggo wilanganing barang kang las-lasan, bundêr lsp., kyt. êndhog.

butuh

I palanangan. II butuh, kapêrluan; kebutuhan: kabutuhan.

butun

butun (ar. wit).

buyar

buyar, bubar.

buyung

1 bngs. jun cilik gulune dawa; 2 kanggo panyêluk marang bocah.

buyut

1 êmbah buyut; 2 buyutên; 3 papan pêpundhèn.