Javaansch-Nederlandsch Handwoordenboek, Gericke en Roorda, 1901, #918 (Bagian 01: Deel I Voorrede)

JAVAANSCH-NEDERLANDSCH HANDWOORDENBOEK

--- [1 : II] ---

[...]

--- [1 : III] ---

JAVAANSCH-NEDERLANDSCH HANDWOORDENBOEK

van

J. F. C. GERICKE en T. ROORDA,

vermeerderd en verbeterd door

Dr. A. C. VREEDE,
hoogleeraar te leiden

met medewerking van

Dr. J. G. H. GUNNING,
ambtenaar voor de beoefening der indische talen

DEEL I.

--- [1 : IV] ---

BOEKDRUKKERIJ voorheen E. J. BRILL. — LEIDEN.

--- [1 : IX] ---

LIJST DER VOORNAAMSTE AFKORTINGEN.

--- [1 : V] ---

VOORREDE.

Het hoofdkenmerk waardoor zich deze Uitgave van de vorigen onderscheidt, bestaat hierin, dat in dezen herdruk het Woordenboek van den geleerden WILKENS (Wk.) tot nu toe nog slechts in handschrift en dus alleen voor een klein getal bevoorrechten toegankelijk, in hoofdzaak geheel is opgenomen. Was de laatste uitgave reeds veel aan het Manuscript WINTER-WILKENS (WW.) verschuldigd, de bewerking van WILKENS leverde een veel rijker en beter geordend materiaal. Ook in de door mij aangegeven richting, namelijk het onderscheiden tusschen de grond- en figuurlijke beteekenissen der woorden, heeft onafhankelijk van mij, WILKENS een eerste schrede gedaan en daarbij steun gezocht in de vergelijking der van een zelfden stam afgeleide woorden. Edoch deze behandeling der stof laat nog veel te wenschen over en vereischt een voortgezet systematisch onderzoek. Dit neemt niet weg, dat er reeds veel verbetering valt waar te nemen ook met opzicht tot het vermelden van synoniemen. Terloops zij bier opgemerkt dat Wk. dikwijls verwijst daar, waar m. i. noch wat vorm, noch wat beteekenis aangaat, verwijzing pas geeft — in dat geval heb ik niet overgenomen — omgekeerd heb ik hier en daar voor de hand liggende verwijzingen moeten bijbrengen. Trouwens, het spreekt van zelf dat ik bij een zoo omvangrijk werk mij niet altijd met WILKENS zienswijze heb kunnen vereenigen.

Als bij bv. bij klêndhêt het voorbeeld geeft klêndhête wêdi dan kan de vertaling "hij schijnt bang te zijn" er door, zonder dat hij daarom het recht heeft aan klêndhêt de beteekenis van "schijn, voorkomen" toe te kennen, want het bet. "naar zijn dralen of talmen (te oordeelen) is hij bang". Hetzelfde geldt van klirik niet "schijn, voorkomen, iemands doel uit zijn zijdelingschen blik gegist" Wk., maar "zijdelingsche blik" dus klirike arêp ngutil, niet "hij schijnt", maar "naar zijn zijdelingschen blik (te oordeelen) wil hij iets stelen". Dergelijke m. i. onjuiste beteekenissen treft men aan bij klêlêr, klebat, pêrbêng, prêmpêng, en derg.

--- 1 : VI ---

Ook kan bv. bij pêndhêm "graf", of bij plêtik-plêtik "ofschoon niet veel, ... toch" in zekere gevallen wel als vertaling maar niet als beteekenis gelden. Dergelijke bett. zijn door mij niet opgenomen, daar zij m.i. op een dwaalspoor leiden.

Overigens valt te dezer zake nog dit op te merken: Heb ik den woorden schat van Wk. in dit Wdb. kunnen overnemen, zoo geldt dat niet van alle woordvormen, noch van de soms zeer uitvoerige beschrijvingen. Op dit punt heb ik mij moeten beperken, en dan dikwijls verwezen naar de uitvoerige toelichting bij Wk. Wat "dansen, spelen, en derg." betreft kan men overigens in het voortreffelijke werk van den heer L. TH. MAYER "Een blik in het Javaanscha volksleven" leerzame en uitvoerige beschrijvingen vinden omtrent woorden die het maatschappelijke leven der Javanen betreffen; in de aan dat werk voorafgaande Inhoudsopgave vindt men de voornaamste inlandsche namen vermeld.

Ook met het overnemen van beteekenissen der afgeleide vormen ben ik ter wille der plaatsruimte wat zuinig geweest, behalve daar waar ik ze met bewijsplaatsen kon illustreeren, en waar het spraakgebruik zich niet zoo dadelijk uit de kennis der grammaticale vormen laat afleiden. In de "Aanteekeningen op de Grammatica van ROORDA" is nog de beteekenis van enkele categorieën van Jav. woordvormen bijgevoegd; daardoor zal het bezwaar dezer lacune, vertrouwen wij, minder worden gevoeld.

In de tweede plaats verdient vermelding dat er bij deze editie naar gestreefd is de herkomst der beteekenissen, die van oudsher in dit woorden­ boek voorkomen, op te sporen en de daarbij behoorende bewijsplaatsen op te geven. Wanneer er onder die beteekenissen bleken absoluut niet tegen nadere critiek bestand te zijn, zijn ze geschrapt; bij twijfel zijn ze behouden doch met bijvoeging van de bewijsplaats. Na hetgeen daaromtrent in de Voorrede van den voorgaanden druk is gezegd zal het onnoodig zijn te waarschuwen tegen beteekenissen die bv. alleen op KT. en WP. zijn gegrond. Ter bekorting is dikwijls alleen verwezen naar S. of AS. omdat men aldaar de verschillende bronnen bij elkaar vindt. Een groot contingent nieuwe bewijs­ plaatsen heeft de lectuur van Bale Gala Gala en van de Yogya'sche Babad geleverd. Niet zelden is daaruit een voor de kennis van het woord karakteristieke plaats aangehaald. Voorts heeft de Babad Tanah Jawi van MEINSMA menige bewijsplaats geleverd en ook wel de Bloemlezing van POENSEN.

De heer GUNNING heeft zich meer bepaald verdienstelijk gemaakt door de bijdrage van excerpten (o.a. de Wangsalan's uit WINTER'S Zamenspraken) en aanteekeningen afkomstig uit den tijd dat hij als ambtenaar voor de Indische talen en leeraar in het Javaansch aan het Gymnasium Willem III werkzaam was. Zijne kennis van de techniek van WILKENS' Woordenboek — immers hij was belast met een opdracht om dat werk persklaar te maken —

--- 1 : VII ---

is mij uitstekend te stade gekomen. Ook heeft hij de in de laatste jaren verschenen tijdschriftartikelen en edita, waaronder vooral WALBEEHM'S "Taalsoorten in het Javaansch", "Schrift en Uitspraak in het Javaansch", "De woorden als zindeelen in het Javaansch", "Javaansch leesboek", "het Javaansch van Banjaran", DE NOOY's "Jav. woordenlijst", PADMA SOESASTRA'S "Sěrat Urapsari", L. W. C. V. D. BERG's "Mohammedaansch Recht" (3^e druk), en diens opstellen in de Encyclopedie van N. I. en in de Bijdragen, aan deze uitgave dienstbaar gemaakt.

Wat de Flora betreft (sinds de vorige ed. verscheen KOORDERS' "Plantkundig Woordenboek. voor de boomen van Java" waarvan zooveel mogelijk gebruik is gemaakt) heb ik dankbaar de belangstelling eh den steun van den Oud-Resident F. S. A. DE CLERCQ te vermelden. Met loffelijke vrijgevigheid heeft hij zijne .Aanteekeningen betreffende Jav. plantennamen te onzer beschikking gesteld. Hem komt daarvoor een bijzonder woord van lof toe.

Ook heeft Dr. GUNNING zich onledig gehouden met het herzien der aan het .Arabisch en Sanskrit ontleende woorden, waarbij mijne ambtgenooten DE GOEJE en KERN met hunne bekende welwillendheid tot voorlichting zijn geweest. De laatste heeft bovendien de goedheid gehad menigen goeden wenk te geven met opzicht tot het zoogenaamde Kawi (in dit Woordenboek, hoofd· zakelijk poëtisch nieuw-Javaansch). Uit WILKENS is alleen nader opgenomen wat ook in WINTER'S Kawi-Javaansch Woordenboek te vinden was.

De algemeene inrichting van het Woordenboek is vrij wel dezelfde gelaten. Behalve hetgeen daaromtrent in de voorrede der laatste editie is gezegd, moet bij bi. v nog vermeld worden, dat ook bij werkwoorden beginnende met ngra en ngla niet is verwezen, maar dat zij te vinden zijn op de grondwoorden beginnende met ra en la. Voorts zijn om economische redenen niet alle variaties van schrijfwijzen als bv. pra, par, prê, pêr enz. opgenomen.

Ten slotte een woord van dank aan het MINISTERIE VAN KOLONIËN dat ook deze Uitgave weder heeft willen steunen en mij de hulp van den heer GUNNING verstrekt heeft.

Leiden, Augustus 1901. A. C. VREEDE.

--- [1 : VIII] ---

[...]

--- [1 : IX] ---

Javaansch-Nederduitsch Handwoordenboek, Nieuwe bewerking van het Woordenboek van wijlen J. F. C. GERICKE door T. ROORDA, voortgezet door A. C. VREEDE, Privaatdocent aan de Rijks Instelling voor onderwijs in de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch Indië. Amsterdam, JOHANNES MULLER, 1875.

VOORBERICHT.

Het Javaansch-Nederduitsch Woordenboek van GERICKE, door ROORDA in 1847 bij JOHANNES MULLER te Amsterdam uitgegeven, was omstreeks het jaar 1870 zoo goed als uitverkocht; en hoewel het vrij regelmatige jaarlijksch debiet maakte dat men bijna met zekerheid kon voorspellen, op welken tijd er behoefte zou ontstaan, sloeg ROORDA eerst in den uitersten nood de handen aan het werk om daarin te voorzien. Want het gold hier niet alleen een herdruk van het bestaande, een arbeid, die ook, bijaldien hij hem niet zelf kon ten uitvoer brengen, door anderen kon worden voortgezet, maar er moest een nieuw Javaansch-Nederduitsch Woordenboek worden samengesteld. Daarin moesten niet alleen de sedert dien tijd opgezamelde bouwstoffen verwerkt worden, maar moest de behandelingswijze ook meer met de eischen der etymologie worden in overeenstemming gebracht.

Doch hoeveel tijd zou daarvoor niet vereischt worden? Zouden Roorda's krachten voor zulk een gestadigen jarenlangen arbeid niet te kort schieten? — en bijaldien zijn sterk gestel tegen die vermoeienis bestand was, mocht hij, toen reeds bijna op zeventigjarigen leeftijd gekomen, menschelijkerwijze rekenen, dat zijn levensdraad zou strekken tot de voltooiing van bet groote werk? Het zou immers aan de eenheid schaden, als een ander het na zijn dood moest opvatten?

Toch heeft het bewustzijn dat hij in de eerste plaats geroepen was en dat niemand beter dan hij dat werk kon ondernemen, de andere bezwaren in de schaduw gesteld en heeft hij met zeldzamen moed die taak ondernomen en gelukkig voor het grootste gedeelte (immers op slechts 1/6 na) ten einde gebracht.

Hij heeft dit niet geheel mogen doen; te midden zijner werkzaamheden werd ROORDA weggenomen.

--- 1 : X ---

Was zijn verlies voor de wetenschap in het algemeen groot — met opzicht tot de bewerking van het Woordenboek was dit onherstelbaar.

Want, daargelaten al dat er geen tweede was, die zich met hetzelfde talent als ROORDA zoo geruimen tijd aan het Javaansch had gewijd; wie zou het nog overblijvende gedeelte in harmonie kunnen brengen met het methodische karakter dat ROORDA's werk eigen was? Wie bezat de gave om de verschillende nuances van het spraakgebruik te ontleden als hij?

Zoolang mogelijk dan ook had men zich met de hoop gevleid dat ROORDA mocht behouden blijven om zijn eigen werk te voltooien.

Toen nu die hoop werd teleurgesteld bleef er niets anders over dan dat de eens ondernomen arbeid door anderen, zoo goed en zoo kwaad als het ging, werd voortgezet.

Daar ROORDA mij gedurende zijne ziekte de zorg voor zijne in druk of herdruk zijnde werken had toevertrouwd, wendde de uitgever zich in den zomer van 1874 tot mij, met verzoek het ontbrekende gedeelte te bewerken.

Men zal lichtelijk begrijpen dat, hoe vereerend die opdracht ook was, ik niet weinig tegen die taak opzag. Ik vroeg eenigen tijd beraad om inzage te nemen van hetgeen reeds was afgewerkt en mij op de hoogte te stellen van wat er nog te doen was en welke hulpmiddelen mij daartoe ten dienste stonden. Ik vond het handschrift gevorderd tot het woord gambira. Er bleef dus nog een gedeelte der ga en de drie laatste letters, waaronder de belangrijke ba, te bewerken. Hoewel ik mij nu de moeielijkheid zelfs van dit betrekkelijk klein gedeelte niet ontveinsde, werd ik eenigszins gerustgesteld door de uitvoerigheid en goede bewerking van het op Gouvernementslast door de Heeren WINTER en WILKENS vervaardigde Javaansch-Nederduitsch Woordenboek, waarvan mij een handschrift ten dienste stond. Buitendien was ROORDA's exemplaar van GERICKE's Woordenboek en van het Supplement daarop door T. ROORDA en J. J. MEINSMA (Amsterdam bij FREDERIK MULLER 1862) met vele kantteekeningen voorzien en hoopte ik nog te kunnen putten uit het Vervolg en Vervolg Aanhangsel op GERICKE'S Woordenboek van JANSZ (Samarang, VAN DORP, 1869 en 1871).

Met deze bouwstoffen voorzien besloot ik de taak te aanvaarden en toog omstreeks half Augustus aan het werk. Ik erken het was eene hachelijke onderneming, de materie tot een geheel te brengen en dan nog wel zóo, dat het niet al te veel bij het door ROORDA bewerkte afstak. Doch het geluk heeft mij gediend.

De Heer G. T. H. HENNY, Secretaris-Generaal van Koloniën, die met belangstelling de voortzetting van ROORDA's werk volgde, verschafte mij den onwaardeerbaren steun van den alhier tijdelijk aanwezigen O. I. ambtenaar voor de Javaansche taal den Heer Dr. A. B. COHEN STUART. Inderdaad vond ik bij dezen de grootste bereidwilligheid; hoeveel moeite hij zich gaf, blijkt genoeg uit de bijvoegsels en aanhalingen waarmede hij uit den rijken schat zijner

--- 1 : XI ---

ervaring en belezenheid menig artikel verrijkte. Evenwel liet hij het niet daarbij, maar maakte zijne welversneden pen dienstig aan de bekorting of polijsting van mijne redactie — iets waarvoor ik hem niet genoeg kan danken. Maar naarmate het den beoefenaar van het Javaansch bij het gebruik van dit Woordenboek zal blijken hoeveel de waarde er van door de medewerking van den Heer COHEN STUART vermeerderd is — naar die mate zal men het met mij bejammeren dat ROORDA van zulk een uitstekende hulp voor het door hem bewerkte gedeelte geen gebruik heeft gemaakt.

Boven is reeds met een woord gezegd in welk opzicht dit Nieuwe Woordenboek zich in de inrichting van het eerste onderscheidt.

Zooveel mogelijk zijn de woorden behandeld onder hunne grondvormen; alleen bij dezulke, die met hunne afleidingen en samenstellingen weer als 't ware zelf tot afzonderlijke woorden zijn geworden, is van dien regel afgeweken. Ook zijn de Kråmå- meer geregeld bij de Ngoko-woorden behandeld. Daar waar 't van belang scheen de verwantschap in vorm en beteekenis met andere woorden aan te geven, of ook naar andere woorden van tegenovergestelde beteekenis te verwijzen, is zulks gedaan.

Wat de alphabetische volgorde betreft, zij opgemerkt dat de nya midden in een woord vóor een pasangan cå of jå op de plaats der na te zoeken is.

Bij woorden, die alleen in klinkers of leesteekens verschillen is de orde gevolgd, volgens welke zij in de Grammatica zijn opgegeven.

Werkwoorden, die met na, nya, ma, nga en ngra of ngla beginnen en op die letters niet voorkomen, zal men vinden op de grondwoorden die namelijk met ta, sa, pa, ha en ra of la beginnen.

Voorzoover Javaansche woorden uit het Sanskrit zijn overgenomen en in beteekenis dezelfde of ongeveer dezelfde zijn gebleven, is de herkomst opgegeven. ROORDA vond het noodig bij enkele den naam van Prof. KERN te plaatsen, wanneer de door dezen opgegeven beteekenissen min of meer van de in de Woordenboeken gebruikelijke afweken. Mogen er eenige afleidingen met PK. gemerkt voorkomen, die reeds door anderen gemaakt waren, dan lag het niet in de bedoeling van ROORDA om door de bijvoeging van zijn zegsman te kort te doen aan de verdiensten van anderen, die reeds vroeger dezelfde afleiding gegeven hadden.

Op menige plaats zal men een J. aantreffen. Daarmee wordt aangeduid dat gebruik is gemaakt van het bovengenoemde Vervolg op GERICKE's Woordenboek, samengesteld door den Heer P. JANSZ, Evangelie-Zendeling op Java, een boek dat zulk een schat van wetenswaardige bijzonderheden omtrent het Spraakgebruik der Javaansche woorden bevat.

Alvorens dit Voorbericht te eindigen dient nog met meer nadruk te worden vermeld de hoofdbron waaruit voor de bewerking van dit Woordenboek is geput, — de voortreffelijke arbeid nl. der HH. WINTER en WILKENS. Een

--- 1 : XII ---

afschrift van het door die Heeren vervaardigde Javaansch-Nederduitsch Woordenboek is trouw door mij geraadpleegd niet alleen — maar dikwijls kwam mij de redactie er van zóo uitstekend voor, dat ik meende niet beter te kunnen doen, dan die op den voet te volgen.

Ten slotte nog een woord van dank aan de HH. Prof. KERN en Dr. W. PALMER VAN DEN BROEK — den eerste voor menigen goeden wenk bij mijn arbeid gegeven — beiden voor de welwillendheid, waarmede zij min of meer bij het corrigeeren der drukproeven behulpzaam waren.

Leiden, September 1875. A. C. VREEDE.

Javaansch-Nederduitsch Handwoordenboek van J. F. C. GERICKE en T. ROORDA, vermeerderd en verbeterd door A. C. VREEDE, Hoogleeraar te Leiden. Amsterdam, JOHANNES MULLER, 1886.

VOORREDE.

Ruim vier jaar geleden kwam de uitgever mij berichten, dat van GERICKE en ROORDA's Woordenboek een herdruk noodig was, en dat het aantal nog voorhanden exemplaren niet veel meer dan een jaar zou strekken. Deed mij het laatste niet veel genoegen omdat er dus haast bij het werk was — en haast allerminst bij een arbeid als het bewerken van een Woordenboek gewenscht is — dat er zich een aanleiding voordeed om in het Woordenboek op te nemen, wat er in de laatste jaren op lexicologisch gebied geleverd was, kon ik niet anders dan toejuichen.

Aan stof tot verbetering en vermeerdering van het Woordenboek geen gebrek. Sints het verschijnen der uitgave van 1875, gaf MEINSMA Aanteekeningen op zijn "Babad Tanah Jawi", PALMER v. d. BROEK een Woordenlijst achter zijn "Kancil". Beiden lokten daardoor in de Bijdragen van het Koninklijk Instituut, nieuwe verklaringen van Javaansche woorden en uitdrukkingen uit; MEINSMA en RADEN MAS ISMANGOEN gaven Woordenlijsten in diezelfde Bijdragen, SOLLEWIJN GELPKE's Vocabularia achter zijne monographie over "de Padicultuur"; de zendelingen HOEZOO, KREEMER en POENSEN vooral, belangrijke bijdragen in de mededeelingen van het Zendeling genootschap. Uit het Supplement van JANSZ besloot ik niet over te nemen, ten einde te gemoet te komen aan de bezwaren der uitgevers van dat werk, ja zelfs mij als regel te stellen om het daaruit door ROORDA en mij in de vorige editie opgenomene, weg te laten.

Bovendien had ik een tal van aanteekeningen gemaakt bij het lezen van handschriften op de Leidsche Bibliotheek.

--- 1 : XIII ---

Ik toog ijlings aan het werk, doch zou ongetwijfeld van al die materie niet zooveel en niet zoo goed partij hebben kunnen trekken, als ik niet tegen het einde van 1887 (het tijdstip waarop met het drukken een aanvang werd gemaakt), een uitstekende hulp had gekregen. Mijn vriend CHARLES TE MECHELEN had de gelukkige gedachte om mij in kennis te brengen met den heer J. L. RHEMREV, tolk voor de Javaansche en Maleische talen te Batavia, toen met verlof hier te lande. ROORDA had, bij de bewerking der door hem uitgegeven Wajangverhalen, reeds gelegenheid een ongemeene kennis van het Javaansch in dien heer te waardeeren; ik besloot dus onmiddellijk te trachten mij zijne hulp bij de bewerking van het Woordenboek te verzekeren, eene hulp die ik, dank zij de onbekrompen medewerking van het MINISTERIE VAN KOLONIËN, gedurende 3 jaren, bijna tot aan de voltooiing van het werk, heb mogen genieten.

Bij de fijne nuanceering, die in Javaansche woorden en uitdrukkingen heerscht, was de gelegenheid om iemand te raadplegen, die het Javaansch als zijn moedertaal verstaat, voor mij van onschatbare waarde; daardoor gesteund heb ik menige beteekenis, waaraan ik vroeger reeds twijfelde, thans durven afkeuren en door een andere vervangen.

Dat er kritiek noodig was bij het al of niet bestendigen van het oude kan uit het volgende blijken:

Om te beginnen met de Råjå Pirangon, het boek waaruit ROORDA, èn voor zijne Grammatica, èn voor het Woordenboek zooveel geput heeft: voor twijfelachtige (of verkeerde) woorden of uitdrukkingen daaruit ontleend, verwijs ik, behalve naar de aantt. op de Grammatica, naar het Woordenboek o. a. op de woorden sandhang bet. van den vorm en afleiding van nyandhangi (bl. 22) –39, sêne, disênèni 1. dicênèni? 26 tabit, –30, mungguh op ungguh BV. –13, balang i. pl. v. balangan zie op panggal, BV. –64, satu punapa op satu –97, sakeca op enak, BV. –157 bali bet. "keer" enz.

In strijd met het taaleigen kunnen o.a. geacht worden de bet. van klumpuk, "bijeenzamelen" op bl. 125; van têgil, "těgal bebouwen", 129 enz. Dat deze beteekenissen uit de Råjâ Pirangon afkomstig zijn, blijkt uit de Aanteekeningen van ROORDA op zijn exemplaar van GERICKE's Woordenboek. Ik hoop evenwel op dit voor mij, wat taal en stijl betreft, wonderbaarlijke geschrift terug te komen, en wil het dus bij deze aanhalingen laten.

Ook de Kitab Tuhpah heeft zijn contingent aan onjuistheden geleverd. Zoo is o.a. duwe gekomen aan de bet. van "bezitting", — anjujoni (waarschijnlijk nujoni) aan de fig. bet. van "een schuld stoppen", — barang karêpe, aan die van "wanneer men wil", — pamborok, aan de zeer verdachte bet. van "het verrotten" enz. enz.

--- 1 : XIV ---

Onbekendheid met het Madureesch heeft uit de door ROORDA uitgegeven Wajangverhalen, bep. uit de lotgevallen van Panji, als Javaansch doen opnemen het op bl. 353 voorkomende buru of amburu in de bet. van "zich haasten om bv. heen te gaan", terwijl het niets anders is dan het Madureesche woord voor: "pas, toen pas" (Mal. bahru), buru bibaran, dus "toen pas gingen zij uiteen, scheidden zij, of was het feest afgeloopen"; ja zelfs een vorm dipasèrèn (actief Madureesch masèrèn welke vorm nl. overeenkomt met het Javaansch nyèrènake) die in het Javaansch moet zijn disèrènake (in het Madureesch epasèrèn).

Dat die verhalen onder invloed van het Madureesch zijn geschreven blijkt o. a. nog uit het gebruik van matur in plaats van ngaturi in de samengestelde uitdrukking matur bêkti bl. (Voor ngaturi uninga zeggen b. v. de Madureezen geregeld matur onèng. De Javanen gebruiken in derg. gevallen wel atur bv. atur bêkti PL. I 204), uit pêgalihan (Mad. pêgaliyan voor galih op bl. 241; uit bubar (of ook Mad. gubar) in den zin van kondur bl. 266; uit het gebruik van ingkang (Mad. se) waar men in het Javaansch het hulpwoord zou gebruiken, zie bl. 289, enz. enz.

Dat ook de taal van Purwå Lelånå niet altijd te vertrouwen is blijkt uit een Germanisme als II 154: kadamêl saking sela cêmêng "gemaakt van zwarte steen" uit een gebruik van botên in plaats van dede Ib. 42, enz. Waar dus in het Woordenboek PL. als eenige autoriteit wordt aangehaald, zij men op zij ne hoede.

Eveneens heeft WINTER door zich de vrijheid te veroorloven van woorden elliptisch te gebruiken, aanleiding gegeven tot beteekenissen als b.v. v. wêrata voor "geheel onderworpen", "nergens in opstand" in Aji Såkå. Dergelijke heb ik bij deze uitgave gerust durven schrappen; andere, met opgave van de plaats van een W. voorzien, tot teeken, dat gegronde twijfel omtrent de juistheid bestaat, daar geen andere autoriteit ze staaft.

En dat niet al het nieuwe voetstoots kon worden overgenomen, spreekt van zelf; als men het Javaansch een weinig nader bekijkt van werkjes, zooals b.v. de "Beschrijving van Batavia" (waaruit de door MEINSMA en RADEN MAS ISMANGOEN gegeven Woordenlijsten werden geput). Evenzeer als bij de overigens zeer gewaardeerde bijdragen van het Zendeling-Genootschap en SOLLEWIJN GELPKE, is er rekening moeten gehouden worden met de herkomst. Dikwijls heeft de dialectische herkomst tot niet opneming, menigmaal tot opneming geleid, doch onder verantwoordelijkheid van de auteurs.

--- 1 : XV ---

Doch vooral met wat als Kw. staat opgegeven, zij men voorzichtig. De voornaamste controle was vergelijking met het Kawi Woordenboek van WINTER. Nauwgezette lectuur en stelselmatig aanteekenen, met opgave van plaatsen, moet hier nog veel verbetering en vermeerdering aanbrengen.

Met dat al vlei ik mij, dat in bet algemeen in deze bewerking van bet Woordenboek niet weinig verbeterd is. Dat er belangrijk veel nieuws is bijgevoegd kan hieruit blijken dat niettegenstaande er veel bekort, en om plaats te winnen, veel dat overbodig scheen, geschrapt is (o. a. het bloot vermelden van spreekwoorden zonder die te verklaren; de verklaring der meeste is te vinden in WINTER'S J. Z. II^e deel, uitgegeven door S. KEIJZER), deze uitgave de vorige met ruim 150 bladzijden overtreft. Doch met die vermeerdering is ook de gelegenheid om fouten te begaan grooter geworden, en dat er dus nu daarin weer veel te verbeteren valt, — ik zal de laatste zijn om het te ontkennen.

De eenheid van vorm heeft er zeker niet op gewonnen, al ware bet alleen tengevolge van het onvermijdelijk verschil in redactie tusschen deze en de vorige uitgaven.

In het algemeen is er aan de inrichting niet veel veranderd. Wat dus in de Voorrede van den voorgaanden druk op bladzijde v gezegd is aangaande volgorde enz. blijft ook voor deze uitgave gelden.

Daaraan zou alleen kunnen worden toegevoegd, dat werkwoorden die met ngwa of ngya aanvangen en op die letters niet voorkomen, te vinden zijn op grondwoorden, die met wa of ya beginnen, en dat, ter besparing van plaats, bij grondwoorden, gevormd met den voorslag a of ê, niet steeds naar de wortelwoorden is verwezen.

Terloops zij gezegd, dat om dezelfde reden, dialectische verschiilen in het gebruik der eindmedeklinkers ka en ga, da en ta, pa en ba slechts bij uitzondering zijn vermeld.

Achter de Bijvoegsels en Verbetelingen op dit Woordenboek heb .k eenige Aanteekeningen op de Javaansche Grammatica van ROORDA toegevoegd, meenende dat die mogelijk langs dezen weg eenig nut kunnen hebben, althans in handen komen van het meerendeel dergenen, die de Javaansche taal beoefenen.

Alvorens te eindigen heb ik nog melding te maken van de welwillendheid der Heeren Mr. W. B. BERGSMA en CHARLES TE MECHELEN, aan wie ik de beteekenis van enkele woorden te danken heb. Tevens heb ik gebruik gemaakt van eenige aanteekeningen op het Woordenboek, mij welwillend verstrekt door den heer J. A. VAN DEN BROEK, lector te Delft. De heer Dr. F. A. JENTINK, Directeur van het Museum voor Natuurlijke Historie heeft aanspraak op mijn dank voor de opgave van verscheidene wetenschappelijke namen der Oost· Indische fauna.

In het bijzonder moet evenwel hulde gebracht worden aan de medewerking van KERN, die een schat van aanteekeningen te mijner beschikking

--- 1 : XVI ---

heeft gesteld, en mij steeds met de grootste bereidwiliigheid van consideratie en advies diende. Ook aan PIJNAPPEL ben ik menige nuttige wenk en raad verschuldigd.

Eindelijk — dat ik bij dezen arbeid de onmisbare hulp van RHEMREV heb mogen genieten, is een gevolg van de gunstige beschikking der Ministers van Koloniën DE BRAUW, VAN BLOEMEN WAANDERS en SPRENGER VAN EYK, terwijl ik daarbij steeds het krachtig intermediair van den Secretaris-Generaal Mr. H. VAN DER WYCK heb mogen ondervinden.

Leiden, Maart 1886. A. C. VREEDE.

__________

Aanteekeningen op de Beknopte Javaansche Grammatica van ROORDA.

§ 95. 1°. Hier worde bijgevoegd dat van vele grondwoorden die met een ba aanvangen, nevens den daarmee overeenkomenden werkwoordsvorm, ook een werkwoordsvorm wordt aangetroffen, die zou doen denken, dat nevens het met een ba, ook een met een wa of pa beginnend grondwoord bestond; zoo b.v. nevens ambalêdug van balêdug: malêdug, — nevens ambaludag van baludag: mludag, van een ongebruikelijk wludag of pludag, — nevens amblukèk van blukèk: mlukèk enz.

2°. Hierbij zij opgemerkt, dat volgens RHEMREV in sommige dialecten van Java (o. a. in Banyumas), ook al begint de tweede lettergreep met een ca of sa, het werkwoord toch met de nya gevormd wordt (dus evenals in het Madureesch); zoo nyacad (cacad) in plaats van nacad, nyusu i. pl. v. nusu (grwd. susu), nyusuri i. pl. v. nusuri (grwd. susur) enz.

3°. Voeg bij: Begint het grondwoord met een wa, dan wordt het werkwoord ook wel gevormd alsof de voorslag u aan de wa voorafging; zoo nguwana in plaats van ngwana van wana zie L. 330.

§ 97. bl. 77. Eigenaardig is de beteekenis van den werkwoordsvorm vau grondwoorden, die een deel van den tijd te kennen geven, als: dina, dag, sore, avond enz. Die vorm bet. dan tot aan het einde van den tijd toe, die door het grondwoord wordt uitgedrukt andina, z.v.a. têkan sadina, tot aan het einde van den dag toe, een heelen dag duren, enz. nyore tot aan den avond toe, tot 's avonds duren, enz.

--- 1 : XVII ---

Voeg bij: Beteekent het grondwoord een hoedanigheid of gesteldheid, dan heeft bet werkwoord ook wel een intransitieve beteekenis, b.v. nipis zich verdunnen, dun worden, van tipis dun, zóo in B.T.Dj. 262 van een hoeveelheid ammunitie, slinken, verminderen. (Zie verder over den werkwoordsvorm hieronder bij de telwoorden).

Dezelfde beteekenis beeft (volg. Rh.) ook het transitief van eenige dier grondwoorden, bv. ngambani zich verbreeden, breeder worden van omba breed.

Bij § 99 dient vermeld de bet. van mlandani als een Hollander of Europeaan er uitzien, veel van een Europeaan hebben van grondw. walănda Hollander, Europeaan, anggunungi als een bergbewoner (wong gunung) er uitzien, veel van zoo iemand hebben, van gunung, berg. Hiertoe behooren ook dezulken die de verschillende levenstijdperken aanduiden, welke zich door bijzondere kenmerken onderscheiden als van jalak (nm. v. e. vogel) anjalaki als een jalaq zijn van een kind dat eenige dagen oud is, wanneer het als deze gedurig eenigen tijd geel afgaat; van cênguk (een jonge aap) nyênguki als zulk een aap zijn, van een kind van vier, vijf maanden wanneer het in gelukkige stemming geluiden als dat dier maakt, kraaien.

§ 98. In het algemeen dient nog opgemerkt te worden, dat dikwijls het transitief in een zekere beteekenis alleen in het passief wordt gebruikt, terwijl de actieve vorm in die beteekenis niet gebruikelijk is. Zoo zegt men wel si anu diwêlasi men heeft medelijden met NN., maar niet aku mêlasi anu ik heb medelijden met NN.

Zie nog over dezen vorm en dien van het causatief hieronder bij de telwoorden, en evenzoo aldaar over dien van het accidenteel transitief passief (§ 119). Bij dezen laatsten vorm kunnen nog vermeld worden uitdrukkingen als kêbêdhugan door de bêdhug, kêbakdan door de bakda overvallen woorden bv. van handelingen die vóor de bêdhug en bakda hadden moeten geschieden.

§ 125. Voeg bij: Ook in nieuwere poëzie komt het oud-passief door voorvoeging van in voor; zoo in Cěnthini pangantèn inarak.

Bij § 133, 2^o. schijnt het niet ondienstig (gelijk in de eerste editie van ROORDA's Grammatica § 204) met meer nadruk te doen u:tkomen, dat het objectief denominatief in den zin van ons tegenwoordig deelwoord veelvuldig voorkomt, bandulan schommelend, brangkangan al kruipend, kroncalan al spartelend, enz.

Voorts bij 3^o. en 4^o.: in een gezegde heeft het objectief denominatief

--- 1 : XVIII ---

dikwijls de beteekenis van een meervoud, b.v. van tumpês verdelgd, bet. tumpêpsan verdelgd van velen o. a. BTDj. 227.

9^o. Verg. nog een andere beteekenis van het objectief denominatief bij de telwoorden.

§ 145. Het voorvoegsel sa. Zie de eenigszins gewijzigde verklaring van dit voorvoegsel op het artikel sa in het Woordenboek; voeg nog bij uitdrukkingen als sawudêl als maat van waterstand : tot den navel toe, enz.

§ 150 (bl. 119, 1^B). Volgen s Rh. zegt men niet alleen kèh-kèhe, doh-dohe maar ook: akèh-akèhe, adoh-adohe.

§ 175. Bezwaarlijk schijnt het, met hetgeen hier omtrent de beteekenis van den Jussief gezegd wordt, alle gevallen waarin die vorm voorkomt te verklaren.

Wanneer b. v. in BTDj. bl. 50 gezegd wordt van een mooi krisgevest: pantês yèn kaagêma ing para ratu dan is de meest eenvoudige opvatting, dat die woorden beteekenen: geschikt, dat die gedragen worde of om gedragen te worden door de Vorsten eerder dan als die gedragen werd of iets derg. Nog minder is er sprake van willekeurige onderstelling of inwilliging of toelating in zinnen als deze: BTDj. 15, Ki Jaka anêdha dipun atêrêna dhatêng wana. Deze woorden laten wel geen andere vertaling toe dan: Ki Jaka verzocht, dat hij gebracht werd of om gebracht te worden naar het woud. Zoo ook Ib. 168: wis wajib yèn anggêntènana jumênêng ratu het is eenmaal of volkomen recht, dat hij hem opvolgt als Vorst, of hij heeft eenmaal of volkomen het recht om hem als Vorst op te volgen. Op dezelfde wijze bl. 165: kang prayoga anggêntènana het geschikst om op te volgen of ook bl. 104: sarèhning dika tuwa kula lilani yèn miliha dhingin daar gij de oudste zijt sta ik u toe, dat gij het eerst kiest of geef ik u verlof om het eerst te kiezen. In al die gevallen is de zgn. jussiefvorm (met of zonder voorafgaand yèn) als Conjunctief te verklaren.

Zoo is ajrih yèn matura (RP. 25) zij was bang om het te zeggen slechts een andere uitdrukking voor: badhe matur ajrih letterlijk het zullende zeggen was zij bang, of zij was bang om het te zeggen. Ware het daarom niet beter geweest, dat ROORDA den ons bekenden term Conjunctief hadde behouden, liever dan aan dezen vorm dien van Jussief (bevelende wijs) te geven? Met den eerste kunnen alle gevallen waarin deze vorm gebruikt wordt, worden verklaard; met den laatste slechts die, waar van een bevel of iets derg. sprake is. De vorm toch komt evengoed voor achter woorden, die

--- 1 : XIX ---

een geschiktheid uitdrukken om te, of het doel beoogen, dat (met of zonder voorafgaan supaya opdat), of het middel te kennen geven om te, de vrees of hoop, dat of om te; als achter die, welke het verzoek, dat of om te, het bevel, dat enz. beteekenen, ook dan, wanneer een van die categoriën niet door een bepaald woord is uitgedrukt, doch de bedoeling zich uit het verband van den zin laat opmaken. Zoo kan ook de Jussief verklaard worden, door een bevel nl. als b.v. kowe angawaa layang mênyang omahe si anu je moest een boek brengen bij N.N. te beschouwen als een elliptische uitdrukking voor: karêpku of prentahku enz. (ik wil of ik beveel), dat je een boek brengt, enz.

Tot den Conjunctief behooren dan verder ook de door ROORDA genoemde gevallen eener willekeurige onderstelling of wel inwilliging of toelating, die kunnen omschreven worden met de woorden; stel, dat; ingeval, dat; laat het zijn, dat; al ware het, dat; enz.

§ 195. De werkwoordsvorm van een telwoord beteekent ook nog iets anders; b.v. nêlu, mitu enz. van têlu, pitu enz. beteekenen ook drie tegen éen wedden; zeven tegen éen wedden, enz.

De in § 100 opgegeven beteekenis van het transitief der telwoorden kan nog op deze wijze aangevuld worden. Die vorm beteekent iets doen met een getal van personen zoo groot als door het telwoord wordt uitgedrukt: moloni (van wolu) iets met zijn achten verrichten, bepaaldelijk ook iemand met zijn achten aanvallen, en de achtste zijn bij zeven ter completeering tot een achttal (zoo bet. ook mirani van pira hoeveel? iets met hoeveel personen verrichten.

Het causatief der telwoorden (zie § 104) beteekent verder ook, b.v. nêlokake van têlu voor drie tellen als het vier is, en. tegenover zijn enkelen inzet een drievoudigen laten zetten.

Het accidenteel transitief passief (zie § 119) van ·een telwoord wordt gebruikt van een getal, waarbij de door dat telwoord uitgedrukte hoeveelheid toevallig of bij vergissing is bijgekomen, b.v. kêsangan van songa negen, als bij het getal acht, bij vergissing een negende is bijgekomen; deze vorm bet. ook zich vergissen door negen te tellen b.v. in plaats van acht, en een negen krijgen in het kaartspel. (Zie oudere editie § 170).

Het objectief denominatief van telwoorden heeft nog een andere beteekenis dan de bij § 133 9°. opgegevene, nl. têlon of tatêlon bet; ook met zijn drieën. Deze beteekenis heeft ook het telwoord geredupliceerd b.v. lungan wong tatêlu met hun drieën op reis gaan.

§ 197. Aangenomen, dat de uitdrukking kêbo têlu gudèl voor twee buffels en een kalf juist is (ik vind alleen in Jav. Brieven N°. 200:

--- 1 : XX ---

maesa sakawan gudèl), zoo kan die toch moeielijk vergeleken worden met uitdrukkingen als derde halve gulden voor twee en een halve gulden en derg. Men kan ze m.i. alleen beschouwen als elliptisch voor: kêbo (loro) têlu gudèl (twee) buffels, de derde een kalf d. i. twee buffels en een kalf.

§ 198. De aanwijzende voornaamwoorden mêngkeno[1] en mono worden ook gebruikt ter bepaling van de soort, zie Wdb.

§ 199. Hier kan worden bijgevoegd priwe dialectisch voor priye zóo in Abiåsa.

3°. Wellicht beter: Vragend voornaamwoord van hoeveelheid, b.v. in samengestelde benamingen van hoeveelheid: pirang dina hoeveel dagen? pirang kaki hoeveel voet? ook op zichzelf staande dikwijls te vertalen door hoeveel? b.v. prau pira hoeveel schepen? Doch, vragende naar een zekere maat of uitgebreidheid, dikwijls niet anders dan hoe of wat, bv. pira dawane hoe lang is het? pira dhuwure hoe lang is hij of zij? ambane pira hoe breed is het? pira bungahe hoe of wat is hij blij!

§ 233. Bij hetgeen door R. omtrent het gebruik van utawa in de Kitab Tuhpah gezegd is ("het wordt ook wel gebruikt in dezelfde beteekenis als sênajan") en omtrent dat van măngka in § 234 (zoo is het minder goed te keuren, als het ook gebruikt wordt, om in den hoofdzin van een onderstel­ lenden volzin uit te drukken, wat in een genoemd geval dan het geval is") komt het mij wenschelijk voor, scherper te doen uitkomen, dat de taal van de Kitab Tuhpah over het geheel verre van zuiver is, zie o.a. de artikels barang en bali in Wdb. en dat dus het aangehaald gebruik van utawa en măngka het eerste onder invloed van welke taal? (volgens R. d och op wiens gezag? wellicht Oost-Javaansch) het tweede blijkbaar overeenkomstig het spraakgebruik van het Maleische maka, bepaald afkeuring verdient.

A. C. VREEDE.