Javaansch-Nederlandsch Handwoordenboek, Gericke en Roorda, 1901, #918 (Bagian 03: HaRa–HaTa)
Judul
Sambungan
CitraTerakhir diubah: 16-01-2023
Pencarian Teks
Lingkup pencarian: teks dan catatan-kakinya. Teks pencarian: 2-24 karakter. Filter pencarian: huruf besar/kecil, diakritik serta pungtuasi diabaikan; karakter [?] dapat digunakan sebagai pengganti zero atau satu huruf sembarang; simbol wildcard [*] dapat digunakan sebagai pengganti zero atau sejumlah karakter termasuk spasi; mengakomodasi variasi ejaan, antara lain [dj : j, tj : c, j : y, oe : u, d : dh, t : th].
-
- hru
- zie êru.
- har
- hyar, KW. zva. banyu, hèr, talihar = banyu tampar, een spiraal vormige waterstraal. — mahyar, zva. ambanyoni. — paharan, zva. jamban. — pahyaran, zva. panggonan banyu, Wk.
- hêr
- KW. = galak. — mangêr, zva. ngamuk, Wk. KN. toeroep bij het besturen v. buffels tegen den rechterbuffel van een span, om links om te draaien, vgl. kiya, of kya, links! links af!
- hir
- hirya, KW. = intên, zie ira. — mahir, zva. ngintên. — mahirya, zva. intên linangkung, Wk.
- hur
- KW. zva. unggul. — hur-huran, zva. ungkul-ungkulan, C. 2061, bl. 28b; T. 23b. — umur, zva. lunga, mabur. — manguri, zva. mudhari. — mahur zva. angur. — mahurna, zva. bayawara. — manghurkên, zva. ngunggulake. — ngurên, zva. milalu, luwung, Wk.
- hèr
- KW. I. zva. banyu, en musthika, (KS. 10; WS. 190; dit laatste niet bij W.) vgl. har, JZ. II. hèr tèh = wedang tèh, Bl. CP. 242. hèr tali, en ° tambang, WS. 190; KS. 98 stortbeek (Ml. ajěr, water). ° tawa, zoet water, drinkwater. ° kêmbang, G. (vlg. Wk. = surya) ° laut, ° bumi, ° gni (BG. 380) ° thathit, ° mala, ben. van edelgesteenten, vgl. hir (liefkozend tot een kind: hèr intêne si biyang, BG. 75). tali hèr, of tali yèr, gevlochten of gedraaid goud- of zilverdraad Wk. ° kras. KN. sterk water. dipun °, op sterk water gezet worden M. hèrnawa, zie harnawa. — amèr, KN. vochtig van gekookte rijst van den vorigen dag (sêga wadhang) vgl. ilêr, Wk. (het spoedig verzuren van rijst die gekookt is SG.) vgl.
-
--- 1 : 46 ---
- pêra. — manghèr = ambanyu, Wk. — pahèran, zva. patirtan? Tj. II, 571. II. hèr, ngèr, angèr, manghèr, umèr, mahèr, en mèr, zva. nganti, ngêntèni, wachten. hèrên, imp.; hèrata, wacht toch! inèhèr, KW. vkl. dipun antos. — hèri, ngèri, zva. ngêntèni. — umèrakên, mèrakên, KW. naar iets wachten. — panghèr, zva. panganti. — panghèran, zva. pangantenan. — pangeran, en pangengeran, zie op ngèngèr, en zie ben.
- hor
- KW. zva. kêndhak, bevreesd, schuw en gêtar, (KN. een tegenzin in iets hebben G. zie ahor). — ngor, s. v. terong, zie bij ahor.
- hara
- 1. KW. zva. luwih, bêning, sêdya, sêngsêm, cuwa, susah, Wk. — mara, umara, zva. amrih. — mahara, zva. ngarah. — marya, zva. amrih. — ngara, zva. nêdya, ngênês. — kaharan, zva. kasêngsêm. — kamiharan, zva. kuciwa, Wk. — 2. N. toeroep: kom aan! toe maar! Gr. L. (vrg. mara, bij para, IV). — 3. hara-hara, KN. opene vlakte, onbebouwd, onontgonnen veld, heide, wildernis; vlg. ER. III, 135: ontwoude plekken, braakliggend, doch vroeger bebouwd. Daarentegen SG.: kreupelbosch, dat nooit bewerkt is.
- ari
- KW. 1. zva. adhik, BS. 515, T. 55a (verkort ri, para ri, BG. 45). — 2. ratu (dit niet bij W.). — 3. dina, (Skr. hari, de zon). Vrg. ri. bathara ° benaming van Bathara Éndra en van Bathara Wisnu. ° murti, bijnaam van Krěsna als incarnatie van Wisnu. (Skr. Harimûrti, de vorm van Hari, d. i. van Wisnu) ° loka, en ° bawana, zva. swarga, BG. 262 de hemel (zva. endraloka, en endrabuwana). ° nadamah, zie nadamah. — 4. ari, is ook grondw. v. kari, mari. — ari-ari, KN. de nageboorte BG. 10, 491; de jongste v. tweelingen wordt gezegd daaruit ontstaan te zijn Rs. 446; vgl. êmbing-êmbing. — ngari-ari, mangari-ari, zva. ngarih-arih, Wk. — Voor ari als stam van kari, en mari, vgl. Juynb. 215. Zie ook tanari, WS. 186.
- aru
- KW. zva. tingkah, zie ook aruh, vgl. lare, Wk.
- are
- KW. zva. bodho. KN. are, of ngare, laag, vlak en open van land, in tegenoverstelling van berg en woud. Zoo ook sawah ° tegenover sawah gunung, SG. Een ander zie beneden bij kare, en ngare.
- aro
- KW. zva. kêmbar.
- êra
- KN. gebarsten van kěmirinoten bij het spel; verwaarloosd van vechthanen Wk. zie bij bêra.
- êru
- of hru, of ru, 1. KW. zva. panah, T. 29b, RL. 31b, BG. 492. hrudaksana, naam van een wapen van Wisnu G. — 2. êru, poët. misnoegd, verstoord BTDj. 420; zva. runtik, ook zva. rêngu, in de beteekenis van mismoedig, bedroefd WP., droefenis BG. 98.
- ira
- 1. KW. zva. intên, (WS. 198) dat daarvan dus een Kråmå-vorm is, zie ir, (Skr. hîra). — 2. N. aanhechtsel voor het bezittelijk vnw. van de derde en tweede persoon, nevens sira, (zie de Gr.). vgl. nira.
- iri
- KN. 1. ngiri, aansporen of sterk dringen om iets te doen Men. VIII, 169, Pr. 60 (en zelf onzijdig blijven?) irèn, of irenan, elkander tot iets aansporen, gew. om een werk te verrichten en er zelf van vrij te komen Wk., en zelf onzijdig te blijven Bl. CP. 140; vgl. kèri, mèri, enz. — 2. iri, of èri, KN, jaloerschheid, benijding en afgunst uit ontevredenheid wegens bevoorrechting van een ander. — ngiri, (ook iri, Tj. I, 936) en mèri, C. 2151, bl. 334a; jaloersch en afgunstig zijn. — ngiri-iri, zich over een ander beklagen G. — mera-mèri, id.? bab. Jo. I, 781; II, 472. — ngirèni, en mèrèni, iemand benijden. — mèrèkake, imd. als boven benijden; vlg. and. jaloersch zijn om Wk. — irèn (irenan, mèrèn, mèrènan, Wk.) op een ander jaloersch of afgunstig zijn Gr. L. — pamèri, afgunst, enz. Bl. CP. 128. — kumèrèn, zich jaloersch en nijdig toonen GR. vgl. mire.
- ura
- KW. zva. wudhar, los: sêkul punar kêpyar ura angèn? Tj. I, 676 (vrg. ure). — ngura, zva. ngrêmêt, ngambah, Wk. — mangura, ngura, zva. mudhar, nyawur, amburak, Wk. — KN. 1. uit elkander verspreid naar alle kanten, van vluchtenden RP. 92: ura-ura, vgl. buyar, JBr. 246; verspreid wegvliegen, van vogels. ura pikajênganipun, wispelturig, vgl. eyang-eyung. — ngura, (of
-
--- 1 : 47 ---
- ngura-ura, M.) zich verspreiden naar alle kanten G. ngura-ura, ongev. zva. ngêlèr, uitspreiden BTDj. 293, bv. sêga. — uran-uran, niet gebonden van korrels rijst enz. Wk. zie brondong, Ook (kêtan °) zoo droog weg, zonder iets er bij Wk. — 2. ura-ura, BG. 448 en ngura-ura, (ook niet herh. Asm. S. I, 186) KN. een liedje uit het hoofd zingen AS., een deuntje zingen, neuriën? zingen zonder bepaalde wijs of woorden te M. vgl. rêpi, sindhèn, kidung. — nguran-urani, met een uran-uran, accompagneeren Wk.; een liedje toezingen; met een liedje opbeuren. — ngurak-urakake, een plaats uit een gedicht als boven zingen Wk. — uran-uran, liedje, deuntje. — 3. ura-ura, KN. de ijzeren band of het touw, waarmede de blandar, met de takir, van het dakwerk verbonden wordt Wk.
- uru
- KW. zva. wuru, susah, Wk.
- ure
- KW. zva. ura, KN. ure, of ore, het los hangen van het hoofdhaar. mashure, stofgoud nl. in KT. en vlg. G. — mure, KW. zva. dawa, modod, moncèr, andudut, Wk. vgl. KS. 106. KN. loszitten of loshangen bv. v. e. kapsel; zich uitzetten door rekking of pletting G. murenya, KW. wordt verkl. door dawane, G. — ngure (AS.) of ngore, (KW. mangure) het haar los laten hangen. Ook met loshangend haar zijn (in deze laatste bet. ook ngore-ore) Wk. remanipun kaore, BTDj. 82; vgl. ruwèg. — urean, iets dat los van elkander hangt; met loshangend haar. (urèn, of urean, KW. zva. wudharan, Wk.) orean, bijaren, v. d. uli, SG. (doch vlg. Wk. ongeveer = wulèn, evenwel zegt men orèhane landhung-landhung, maar wulène gêdhe-gêdhe, Wk.); de bloemtros v. d. arèn? ZG. 1882, 135; een begonnen netwerk voor een vischnet Tj. I, 218. orèn-orèn, loshangend, van het haar. — pangore, het los laten hangen (loshangend haar, een loshangende haarvlecht G.).
- èri
- mèri zie iri.
- èru
- KW. zva. sêsotya. CS. leidt èru, in ° cakra, (naam door Dipa Nagara aangenomen. Zie ook Brandes in TBG. dl. XXXII, bl. 369) af van 't Ar. [Arab], goed, geluk.
- ora
- (óra; in poëzie en in het Mangkuněgåråsche BK. nora, S.) N. boya, BK. botên, (gew. te Surakarta, vooral als men langzaam spreekt, uitgesproken ° mbotěn Wk.) K. MD. niet, neen (vrg. odhak) over 't ontstaan van de vorm ora, zie RK. 22; ook vragenderwijs achter een gezegde: niet? is 't niet? Gr. L. Zoo ook ora ta, botên ta, Zeg, is 't niet? Pr. 32; (zva. sênajan, Wk.) arêp ora, zie arêp. kang ora-ora, ingkang botên-botên, wat in 't geheel niet is, wat nergens naar lijkt, wat ongehoord is; allerlei malle of ongerijmde dingen, allerlei nonsens WP. ingkang botên-botên, ... sayêkti, ... het heeft er niets van ... in waarheid ... BG. 20. ingkang ora-ora praptaa ing pati, het heeft er niets van, dat gij zoudt komen te sterven BG. 286. orane, anders, ten minste Waj. I, 149. bangêt orane, sangêt botênipun, ten stelligsten niet! 't is er ver vandaan! RP. 78. ora-orane, (BTDj. 443; Rm. 48) botên-botênipun, op geenerlei wijze, stellig niet; ook tenminsten toch. Zoo ook saora-orane, sabotên-botênipun, en ° tênanipun (zie ook bij gawok) en botênipun amung, tenminsten, alleen Bl. CP. 172. aja tan ora, Gr. L. 70, sampun tan botên, het moet volstrekt! oraa, botêna, een uitdrukking vóór een zin, waarin men een bevreemding, of iets dat bevreemden moet, te kennen geeft, en die men dan veelal door Waarom toch! of Hoe vreemd! vertalen kan, maar die eigenlijk beteekent: Het kan niet zijn! WP. (aan het begin eener vraag waarbij men zijn verwondering over iets te kennen geeft: hoor! of zeg eens! of ik moet je toch wat vragen, of ik zou wel eens van je willen weten Wk.) Soms voor ajaa, N. sampuna, K. Gr. L. 188. (Zie Jansz spraakk. 3e dr. §263). oraa, ook voor yèn oraa, en ora mêngkonoa, botên makatêna, eig.: Het kan zoo niet zijn! het is niet te denken, dat het zoo is! ora kayaa, botên kadosa, zie bij kadi. nora tata, wangs. voor woh wrêsah, [rêsah]. nora bêbarêngan, wangs. voor woh ranti [sarênti]. nora ngrêmbugi, wangs. voor pakis [ambêkis] JZ. II, 271, 272. — rak,
-
--- 1 : 48 ---
- (grondvorm? of verkorting van orak, N. MD. botên, K. trouwens, immers (eig. is 't niet? of zou 't niet?) bv. kula niki rak giris yèn ngrungu, enz. Trouwens ik gruw (of zou ik niet gruwen?) als ik hoor JZ. I, 96 enz. — ngorani, ambotêni, neen zeggen of antwoorden op — ngorakake, ambotênakên, van iets zeggen dat het niet zoo is; een obj. als van weinig waarde beschouwen, minachten Rh.
- ori
- KN. naam van een dik en lang soort van bamboe met doorns, Schizostachyum Durio Rupr. (vrg. êri, bij ri, en pring, en zie JZ. II).
- ore
- zie ure.
- arah
- KW. zva. hèh, (zie ook Kern in Bijdr. 5e R. IV, 22, 25, 28) ala, sêdya. I. N. angkah, K. Bl. CP. 152? (en piyangkah, Wk.). bedoeling; doel; plan (vrg. angkuh, I. en anggah). — ngarah, ook wel ngêrah (Wk.) obj. Imp. rahên, voor êrahên? BTDj. 151. ngangkah (KW. umarah, marah, mangrah, narah) bedoelen, beoogen; staan naar; mikken op; het gemunt hebben op BS.; het toeleggen op (ngangkah, zie ook bij angkuh). ngarah apa, ngangkah punapa, (ngawis punapa. WP.) wat beduidt het? wat is er aan gelegen? wat komt het er op aan? (BG. 239, 381) wat kwaad kan het? wellicht te verklaren uit arah = ala, Wk. apa ngarah (voor apa ingarah? = apa kirane) Is het te denken, zou men denken, zou soms? enz. sampeyan punapa ngangkah karsa, mênawi kaparentah ing anu, Zoudt gij ook soms onder de bevelen van N. willen staan? Vgl. dadak, Wk. ngarah-arah, (narah-arah, KW.) ngangkah-angkah, zich toeleggen op; iets er naar inrichten, het er op aanleggen, het op de eene of andere wijze zóo zien aan te leggen als ter bereiking van het doel wenschelijk is. Zich regelen naar: ora ngarah-arah, Waj. II, 375 zonder te letten of acht te geven op omstandigheden, personen enz. — ngarahi, ngangkahi, ook poët. mêngarahi, streven naar, het gemunt hebben op. ngarah-arahi, ngangkah-angkahi, zeer streven naar. — mangarah, WP. mangangkah, (Bl. CP. 266; PL. II, 70) het oog hebben op wat van een ander is, trachten te kapen; zich willen toeëigenen. Ook zva. ngarah, ngangkah, met 't doel, met 't oogmerk om; en in BTDj. 517 met een baat zuchtig doel iets of van imd. iets trachten te verkrijgen. — mangarahi, mv. BTDj. 325. — piangkah, oogmerk, bedoeling, zie angkuh. — pangangkah, bedoeling, toeleg BTDj. 325, 355; JZ. I, 32; II, 8, 13; DW. 151, 152; Par. 10. — arahan, KN. het voorwerp daar naar gestreefd wordt; roofgoed GR. de weerbare manschappen, die in tijd van nood gewapend (ieder met de wapens, die hij heeft) worden opgeroepen, om als barisan, te dienen, de landweer BTDj. 625, DW. proza 53; ook wel de werkbare manschappen, die opgeroepen worden tot eenig werk S. (vrg. aradan). bau °, Waj. II, 499. wong arahan, imd. van de gemeene, lage klasse Wk. vgl. urakan. arahan tuwin pêpikul, BG. 222. — II. wit °, KN. vijgeboom, woh °, vijg GR. vgl. anjir.
- arih
- (muwus °) zva. ° aris, T. 44b). KW. en arih-arih, zva. panglipur, (grondv. rih, vrg. lirih, ari). Zie ook bij arèh. — ngarihi, umarih-arih, marih-arih, zva. ngarih-arih, Wk. — ngarih-arih, KN. tot bedaren zoeken te brengen, zoeken te troosten of te bevredigen, vooral met goede woorden. — ngarih-arihi, sussen G. — pangarih, vertroosting, opbeuring G., verdubb. pangarih-arih, BJR. 122; DW. proza 6; ook de vrouw, die de bruid naar de bruidskamer geleidt en bij haar de beschroomdheid voor den bruidegom met bemoedigende woorden tracht weg te nemen (en vervolgens ook den bruidegom noodigt daarheen te gaan G.); ook de buffel koe, die men bij een, na een gevecht met een tijger, nog niet gekalmeerden buffel in de kraal doet om hem tot bedaren te brengen, alvorens hem er uit te halen Wk. — mangarihi, tot pangarih, dienen voor Waj. II, 365.
- aruh
- (N. denkelijk voor awruh, in sapa aruh, vragen wie men is, iemand toespreken, vgl. têmbung, Wk.?) KN. aruh-aruh, iets zeggen, om iemand te waarschuwen of opmerkzaam te maken AS., iemand een woord toevoegen, door hem bij ontmoeting te vragen, hoe hij het maakt? enz. Wk. — ngaruhi, of ngaruh-aruhi (nyaruwe, KI.) iem. aanspreken om opheldering of rekenschap te vragen van zijn gedrag, bedoeling enz. dèn aruh, voor dèn aruhi? C. 2297, bl. 243. tan dèn aruhi,
-
--- 1 : 49 ---
- zva. dèn tambuhi, iem. negeeren BG. 447, 448; Bab. Jo. I, 225; eig.: vragen wie hij is; (imd. toespreken zonder meer BG. 525, vrg. karuh, ngaruhake) wat hij wil, enz.; JW. 63, RP. 87; van daar iem. over zijn gedrag onderhouden, berispen K. 9, 46; zva. maoni. — aruh-aruhan, elkander toespreken Wk. (aru-aruhan, KW. zva. gêgubahan, Wk.).
- arèh
- I. of arih, KN. gekookte klappermelk, soms gekruid (om niet spoedig te verzuren) Wk. — II. (ook warèh?) Japar. gipssteen Wk.
- êrah
- of rah, zie gêtih, en arah.
- irah
- KW. = jroan, Wk. — irah-irahan, KN. afval van viervoetige dieren als van een buffel, rund enz. bep. wat van de kop komt (vgl. sirah) als: de tong, de neus, de hersens, enz. (vgl. wêdhêlan) iwak °, die soort van spijzen Wk. Vlg. JZ. I, 280 een kruid (gêgodhongan).
- irih
- KW. zva. lirih, vgl. arih. — ngirih-irih, KN. iets zachtjes en langzaam verrichten. — ngirihi, iemand tot iets overhalen; zva. ambujuk, S. (van kirih, Wk.).
- urah
- urahan, urahan, verspreid, verstrooid Wk. vgl. wurahan.
- uruh
- (volg. and. muruh, Wk.) KN. schuim van den mond of bek (vrg. unthuk). uruh-uruh, vuiligheid, mest van een dorp, die door den regen naar de nabijgelegene velden vervoerd wordt Wk. — muruh, schuimen (ook v. e. rivier) Tj. II, 653, PL. I, 116, schuimbekken. — uruh-uruhan, beekjes gevormd door het van de bergen afstroomende regenwater te M.; volg. RI. ook zva. ilèn-ilèn.
- eruh
- of eroh, KN. verontrust, beangst, door schrik of angstige bekommering; weifelend, besluiteloos Ar. S. 49, 22. erah-eroh, Bab. Jo. I, 776.
- orèh
- KW. schudding, beweging (niet in W.). Vrg. gorèh, en eroh.
- ara-uru
- zie ra-uru.
- aru-ara
- zie ru-ara.
- ura-uru
- zie bij ra-uru.
- êrèhning
- zie bij rèh.
- ariaya
- zie riaya.
- aran
- N. ran, poët. wasta, wêsta, of nama, K. nami, KD. asma, KI. (Wk.) naam; met name, genaamd; heeten (poët. mangaran) K. eigl. awasta, AS. iku arane goroh, dat heet liegen, en in de spreektaal verk. rane, zie Waj. I, 298; zou je zeggen, moet het heeten; benoeming, beteekenis. dasa sapuluh namane, WP. 112; ook KN. namelijk of trouwens KB. 23, Rm. 194, Ar. S. 5, 21 (en voorwaar WS. 58). Vrg. nama, kêkasih, en jênêng, ook een van de soort van, evenals jênêng, en rupa, WP. 368: een persoon als. aran bapuring palwa, wangs. voor kêmbang taluki, JZ. II, 267. — karan, KN. bij een naam genoemd worden BTDj. 466: nama kula sêpuh Natadirja, nanging dèrèng patos karan, taksih karan pun Sukra kemawon, ook een bijnaam van anderen hebben gekregen Wk. en genaamd naar het eerste kind of naar de woonplaats AS. — ngarani, mastani, (pass. winêstan, en winêstanan) ngwastani, R. n. N. 117, 165, 171 enz. (nyêtani, als van sêta, L. 316), namani, noemen; bepaald noemen, (zeggen, wat of hoe BS.) deze of die naam geven aan, dus of zoo benoemen BTDj. 21: kawastanan dhusun ing Majapait, (bij de vlg. bett. wordt namani, niet gebr.), beweren (het zóo noemen, terwijl een ander het anders noemt); als zoodanig beschouwen, er voor houden, achten. dewa wis ngarani, WP. 2: Déwå noemt men nu eenmaal, d. i. Déwå is een gebruikelijke benaming (well. ° wong wis ngarani) vlg. Wk. Déwå heeft zich reeds van zelf genoemd, het woord déwå behoeft geen verklaring. ingaran, pass. poët. ngaran-arani, een naam of namen geven aan, d. i. scheldnamen geven (bijdr. Nieuwe Volgreeks Deel III, 217 of KT. 183). ngaran-arani, mêstan-mêstani, ook nyêtan-nyêtani, iem. zoo maar in den blinde er den naam van geven, van betichten Wk. — dipun aran-aran, pass. poët. v. een volwassen man, die bij zijn jongensnaam wordt genoemd, 't geen als vernederend beschouwd wordt R. (KB. 26). — pangaran, KW. zva. sêsêbutan? Wk. — mangaranakên, KW. zva. masajakake, Wk.
- arèn
- KN. de Arenboom, de Arenga Saccharifera (Ks. A. Labill.) een soort van Palmboom JZ. II, BG. 342: ° kèh kolang-kalinge,
-
--- 1 : 50 ---
- (waarschijnlijk uit ari, nevenvorm van sari + an) te Banyuw. zva. ajang (te M. in TBG. dl. XXV, bl. 138). — rèn-rènan, arèn plek ZG. 1882, 135. Vgl. onggok, en krêsula.
- êrèn
- zie ri, II.
- irèn
- zie iri.
- urun
- KN. bijdragen, hulp toebrengen; bv. met geld, of het deelen in werkzaamheden ten algemeenen nutte, waarvan degeen, die bijdraagt, ook nut heeft, of met anderen bijdragen tot een huldeblijk, of om den een of ander te helpen (vgl. sumbang) Wk.; deelnemen bv. in vreugde of droefheid. urun bungah, deelnemen in iems. vreugde. ° tangis, medeweenen Wk. WP. AS. ° wudhu. zie op wudhu. ° dariji, met de vingers bijdragen, van iemand die niet anders bijdraagt tot en feest dan zijn vingers, om mee te eten, vgl. mara uni, bij uni. — nguruni, bij dragen (BTDj. 615), een bijdrage geven tot Gr. L. 162; deelnemen in. — ngurunake, bijdragen met, als bijdrage geven Wk. — urunan, gezamenlijk bijdragen; bijdrage; wat bijgedragen wordt, bv. aan troepen BTDj. 512; door algemeene bijdrage bv. tot stand gebracht; deelgenoot, compagnon G.
- eran
- zie eram.
- èrên
- KW. ik, mij, wij, ons G.
- orèn
- zie ure.
- arana
- kaarana, KW. zva. kacuwan, kasusahan, Wk.
- orana
- zie bij ana.
- arina
- KW. zva. kidang, (Skr. hariṇa, een hert) JZ. II, T. 56a, AD. bl. 3.
- arini
- eign. van een Widådàri.
- aruna
- KW. zva. srêngenge, (Skr. aruṇa, een naam van de zon) C. 2061, bl. 69a, JZ. II.
- arinêm
- zva. arina, JZ. II, 196.
- èrunatiki
- KW. beest, beesten G.
- arnawa
- en verbasterd èrnawa, KW. (lir ° van oproerige troepen Bab. Jo. I, 953) de oceaan, de zee (Skr. arṇawa) Tj. Sěngk. 4. — ngèrnawa, of mangèrnawa, naar de zee gelijken; zeewaarts gaan G. — mangarnawa, zva. ngapura, Wk. vgl. sagara.
- arca
- KW. rêca, KN. steenen of metalen beeld (Skr. arcâ, voorwerp van vereering, een beeld). — arcapada, KW. zva. marcapada, Par. 42, 50; WP. (verbastering daar men de ma, voor 't voorv. ma hield).
- arcana
- KW. = panyêmbah, Wk. = pangastuti, W. eerbiedbewijzing, huldebetooning (Skr. arcanâ). — ngarcana, (mangarcana, Par. 60, 64) zijn hulde betoonen. — pangarcana, zva. panyêmbah.
- arcamana
- ngarcamana, macamana, KW. zva. raup, het aangezicht wasschen Wiw. dj. 8 (Skr. âcamana, het spoelen van de mond, als men 's morgens opstaat en vóór godsdienstige handelingen) KS. 104; vgl. camana.
- urur
- KW. zva. mega, (volgens de Dåså-nåmå een lang uitgestrekte wolk) en udan.
- irarka
- KW. namaning sêsotya.
- hrarêm
- KW. zva. lirih.
- hrak
- zie êrak.
- hrik
- KW. zva. ngêrik, (zie êrik) ngangkang, anjêrit. — manghrik, zva. ngêrik, Wk.
- hruk
- KW. = nrajang, zie ruk. — pahruk, zva. panrajang, Wk.
- hrok
- KW. = hrak, vgl. rok. en arok.
- arka
- KW. de zon (Skr. arka) RL. 20b. Hyang Arka, de Zonnegod BS. 578.
- arak
- I. KN. statelijke begeleiding, stoet of optocht, bv. bij een bruiloft GR. — ngarak, in staatsic begeleiden, van de optocht waarbij de bruidegom naar het huis van de bruid, en beide later naar het huis van de ouders van den bruidegom begeleid worden Gr. L. 142; in staatsie rondleiden bv. een vorst bij zijne troonsbestijging Wk. — arak-arakan, in een stoet achter elkander Gr. L. BG. 315. Ook de stoet, de lui van de stoet Bl. CP. 56. — pangarak, begeleiding in staatsie. Vgl. kirab. II. Ook de edele steenen, die een grootere (panunggul) aan een oorknop omsluiten; vgl. ronyok, en zie usuk. II. N. awis, K. arak, een sterke drank van de stroop of de melassen van suiker en kětan bereid; vgl. badhèg, wragang, ° jingga, ° adas, ° api, ML. 244. DW. proza 100. — arak-arakan, samen arak drinken Wk.
- arik
- KW. zva. warata. arik-arik, KN. overal vertellen. — ngarik-ariki, overal vertellen aan. — ngarik-arikake, aan deze en gene vertellen Wk. — ngorak-arik, uiteens-
-
--- 1 : 51 ---
- spreiden, (met de vingers of een stokje GB. XVIII, 412 passim Rh.) omhalen, door elkander gooien; door of uit elkander halen, gooien, trekken, peuteren, vgl. ngosak-asik, Wk. (dit volg. Rh. ngobrak-abrik) JZ. II. pangamukipun °, BJR. 55.
- arêk
- KW. zva. cêlak, W. — ngarêk, missch. nyêlak? RL. 51a.
- arok
- KW. zva. têmpuh, RL. 5a en awor, T. 52b.
- êrak
- en hrak, KW. zva. trajang, Wk. (W. nrajang) KN. 1. (ook erak, èrêk) droog, d. i. heesch, schor van stem. asêrêt swaranya erak, BG. 225. — 2. droog, opgedroogd, uitgedroogd, van inkt JZ. II. — ngêrak, droogte van het weêr. katiga ngêrak, verzengende oostmoesson met groote droogte, het hartje van de oostmoesson; en wellicht het grondw. door J.? gegist uit ngêrak, doch dit eigenlijk met een korst van vuil, vgl. kěraq mal. OJ.? = intip, Wk. zie bij ngêrak.
- êrik
- (gewl. pangêrik, Wk.) KN. een schel, schril (fijn en trillend Rh.) of krijschend geluid, zooals bv. sommige insecten met de vleugels maken (scheller dan ênthir) o. a. de krekel of ook de angklung, Tj. III, 343; geloei van den storm Tj. III, 53; ook het geluid, dat olifanten maken, het krijschen, brullen? van Buta's, ook krijgsgeschrei v. troepen, zie ngrik, CS. Vrg. kêrèk. — ngêrik, poët. ngrik, en angrik, dat geluid maken; poët. hinniken. — pangêrik, of pangrik, gekrijsch, poët. gehinnik WP. 358; LK. 33.
- êrèk
- (of rèk, Wk.) KN. het geluid van het scheuren van iets hards of van het snel strijken of veegen over iets hards, bv. met een bezem, rits JZ. II (vrg. êrik, kêrèk). kayu êrèk, een luciferhoutje J. Vlg. Wk. rèk, of rèk bul, (Tj. N. P. 165, 168).
- urak
- KN. I. de uitvaardiging van een bevel; wachtbriefje of wachtlijst G. die door de afgeloste wacht aan de nieuwe gegeven wordt C. 2151, bl. 185. ° pêrtandhane nganglang dalu. katiban urak, corvee hebben enz., schriftelijke order voor de wachtdienst, rooster van wachthebbenden. — nguraki, de urak, geven aan. — pangurakan, of pamurakan, naam van de tweede poort aan de noordkant van de Kraton, waarmeê men op de Alun-alun komt; en van de plaats dáár bij, waar de wachtlijsten worden afgegeven. Ook is pangurakan, de naam van een gebouw aan de oostkant van de Alun-alun, waar de tijgers in gereedheid worden gehouden voor een tijger- en buffelgevecht PL. II, 72, BG. 113: punggawa kang saos pangurakan jawi, enggal turuninga mrih lurahe para nyai. — II. ngurak, wegjagen, verjagen, verdrijven, vgl. oyak. ngurak-urak, overal verjagen, uiteenjagen, bv. kippen. — nguraki, mv. van vogels Tj. II, 532. — urakan, obj. den. een verjaagde, een verworpeling, een paria; iem. van het laagste gemeen, een schobbejak S.; vgl. Gr. L. 116, JBr. bl. 12 en zie bij cêblung. ula °, WP. 127: een gewone slang tegen. ° mandi.
- urêk
- KW. zva. uyêk, Wk. rukêt, W. — murêk, zva. rukêt, ngrukêt, nyêdhaki. — murêki, zva. ngrukêti, Wk. — urêk, of kurêk, KN. iets om meê te peuteren. Ook n. v. e. slingergewas met een knolvormige aardvrucht als geneesmiddel tegen hoofdpijn Wk.; JZ. I, 280. — ngurêk, den vinger in iets steken, met den vinger in iets peuteren G., Tj. II, 472; iets uitpeuteren, een gat in den grond boren, zooals aardwormen, krekels, enz. doen Rh. — ngurêki, uitsteken, bv. de oogen met een kris, met een puntig voorwerp uitboren of uithollen Dam. Woe. 54, Rh. Vrg. korèk, korok.
- urik
- KN. een ijzeren werktuig van de krisscheêmakers met een scherpe omgebogene punt, om er meê uit te hollen. Ook alg.: iets om mee uit te peuteren; BG. 194: ° sasada. — ngurik, daarmeê uithollen; ook het in den kop van de opiumpijp (cupak) overgebleven vuil van het heulsap daarmee uitpeuteren, om er tike, van te bereiden, vgl. culêng.
- uruk
- KN. zva. wuruk, en urug, (W. niet Wk.)
- erak
- zie êrak.
- èrêk
- DW. 136, zie êrak.
- erik
- interjectie: wee u! pas op! Rh.
- eruk
- KW. zva. enggok, vgl. biluk. — meruk, zva. menggok, ambalêrêt, Wk.
-
--- 1 : 52 ---
- èrèk
- KN. met de eene vlerk op den grond schuivende (ngadhèdhèr) al trippelend zijwaarts treden Wk. met uitgespreide vlerken op zijde treden en trippelen van een haan, die treden of vechten wil; vgl. kêndhèrèk, ook v. dansen of trippelend rondgaan; een kring maken Waj. II, 400; vgl. sirig, fig. van iemand die gelegenheid zoekt om met zijn vijand tot dadelijkheden te komen. kucing °, krolsche kat Wk. vgl. gandhik. — ngèrèk, opschuiven, opschikken, zva. mingsêr, Wk.; om een paar vechtende hanen heen zitten en ze tot dapperheid aanzetten G.; een vijand omsingelen, insluiten G. (een ander zie bij kèrèk). — ngèrèki, een hen, of een vijand, op bovengenoemde wijze naderen Bab. Jo. I, 846.
- erok
- zva. èruk? — merok, het lichaam draaien, zooals bij het tandakken? Tj. I, 536.
- orak
- zva. ora, LK. 201, 237.
- oruk
- KW. = asri, Wk. = langên, W.
- orèk
- orèkan, KN. prul, bv. v. werk Wk.
- orok
- KN. 1. 't snorken Waj. II, 371. — ngorok, ronken, snorken. — 2. orok-orok, naam van de bloem van zeker onkruid Codonopsis Javanica Miq. Fil. JZ. II. vlg. Wk. 't onkruid zelf, vlg. Rh. een peulvrucht, die droog zijnde in de schil rammelt. — ngorok-orok, rammelen als die peulvrucht. — 3. Ook zva. olok-olok, schimp (verwijt S.). — 4. KN. een korfje van bamboe aan de punt van een lange stok om vruchten uit een boom te halen, vgl. songkop, sêgrok, sosog, songgom, sènggèt, vlg. SG. een vogelverschrikker of ook een merkteeken, uit een bamboe bestaande, waarvan de top gespleten en tot een korf gevlochten is.
- ireka
- irèki, irèku, aanhechtsel, poët. zva. ira.
- uraka
- KW. zva. suguh. — panguraka, zva. panyuguh, Wk.
- orak-arik
- zie arik.
- arkara
- KW. = murub, Wk.
- arkamaya
- èrkamaya, KW. zva. teja, banyu mandi, Wk. vgl. arka.
- urkug
- of urtêkug, KN. klanknabootsing van het gekir van een pěrkutut, doffer dan urkung, Wk.
- urkung
- zie urkug, maar helder Wk. (ook urtêkung).
- arda
- T. 38b. KW. ook wel ardha, (niet bij W.) en ardhya, 1. zva. kaliwat, en bangêt, JZ. II, BS. 5; van een banjir toya °, BG. 211; van een zeer vasten slaap ° kêpati guling, BG. 280; van vechtenden ° rodra, Bab. Jo. I, 360; ook kracht, hevigheid BG. 503 (misschien van a ° + skr. ṛddha, toegenomen). — 2. zva. murka, inhalig, vrekkig. — 3. ngarda, hartstochtelijk, vurig? ook giftig? (Skr. hârda, liefde). Wangs. bayêm arda = latêng, CS. tiarda, zva. luwih bangêt. bêbayarda, voor bêbaya arda, AS. ° căndra, benaming van een slagorde in de Bråtåyudå (Skr. ardhacandra, halve maan) Rm. 412; vlg. Wk. en W. naam v. e. pijl Rm. 18. ° walika, zie walika. ° walepa, zie walepa, JZ. II. ° dêdali, zie dêdali. — kaardan, zucht naar overmaat, hebzucht Wk. (Sw. XII).
- ardi
- zie adri.
- urdi
- KN. 1. Holl. order. — 2. zva. pangaja, toelating, vergunning (meestal tot en kwade daad Wk.). Bab. Jo. I, 94: angsal urdi nata, wênang, enz.
- arad
- en èrèd, KW. (ontbr. W.) zva. gèrèd, of sèrèd. — ngarad, ngèrèd, KN. slepen, gew. fig., bv. in het graf slepen; menschen wegslepen; menschen pressen om dienst te verrichten; een bediende van een ander voor een tijd leenen en tot eenig werk gebruiken, vgl. sêndhal, sêbrak. — ngaradi, en ngèrèdi, mv. — ngaradake, ngèrèdake, te leen geven, uitleenen v. personen. Leenen, pressen voor Wk. — karad, en kèrèd, onwillekeurig weggesleept; bv. door een epidemische ziekte, door een beroerte, als 't ware kalap, (zie alap). Bab. Jo. I, 84; vgl. ook kalarad, kasarad. — aradan, en èrèdan, gepreste menschen (vgl. arahan); een geleende bediende; weggesleept, van iemand die door een kortstondige ziekte of een epidemie wordt weggerukt; ook presserij, en epidemie.
- êrad
- KN. verminderen, vallen van het water Wk. Tj. II, 715: klamun alun °, als het eb was.
- êrod
- zva. êrad, en urud. — ngêrodi [ngê...]
-
--- 1 : 53 ---
- [...rodi], v. h. water, afnemen, afloopen, ebben Tj. III, 716. Vrg. surud.
- irid
- KN. geleide, in poëzie, zva. pangirid. — ngirid, achter zich meevoeren, een gevangene opbrengen; leiden of geleiden tot iemand JZ. I, 58; aan het hoofd van een stoet deze achter zich meevoeren; aanvoeren, van troepen BTDj. 17, 42; ook in de gevolgen van een maatregel deelen ER. III, 289. kairid, AS. en kèrid, BS. 165, AS WP. BG. 21; Bab. Jo. II, 20 pass. — pangirid, geleider; leider, aanvoerder JBr. bl. 357; voorgespannen beest om een voertuig te trekken, gespan. rata apangirid kapal sêkawan, een wagen met vierspan.
- urud
- KW. zva. suda, sumêngka pangawak braja, (dit laatste niet bij W.) Vrg. surud, mikhrad. — murud = sumêngka pangawak braja, mundur. — ngurud, zva. nyuda. — mangurudi, zva. ngêbrèh, Wk. — murud, KN. zva. morod, Bab. Jo. II. 3. JZ. I, 29. — korud, of korut, onwillekeurig vloeien van het sperma AS. korut urutan, door vermindering zich van iets beroofd zien Wk.
- èrèd
- zie arad.
- urdah
- verbastering van het schildwachts woord Werda? Zoo nyapa urdah, vgl. pring, II.
- ardana
- zie rêdana.
- urdênas
- KN. Holl. ordonnans. — urdênasan, van de ordonnansen. Zoo kampung °, JBr. bl. 396.
- iradat
- (Ar. [Arab]) wil, als eigenschap van God, willen. kodrat °, Bab. Jo. I, 286, 773.
- arditi
- zon RP. 163, vgl. raditya.
- êrdawa
- KW. zva. mangsi, (vgl. hèr, en Arab. dawat?).
- ardya
- KW. zva. arda, Wk.
- ardaya
- of êrdaya, C. 2061, bl. 71a. (vgl. wardaya, wrêdaya). KW. zva. ati, en rêrubêd, of susah, (Skr. hṛdaya, het hart, gemoed, zetel van het gevoel; kennis). — ngrudayani, zva. nusahi? ° kang sih, Bab. Jo. I, 366.
- hrêt
- zie êrêt.
- arta
- zie dhuwit, BTDj. 248. (Skr. artha, vermogen, geld). arta lan busana, BTDj. 84. êmas lan arta: busana, BTDj. 282; vlg. Rh. KN. schatten, rijkdom; bezitting, zoo ook bij G. WW. geeft alleen de bet. van geld nl. als KD. van dhuwit.
- arti
- N. artos, K. meening, beteekenis, begrip (Skr. artha) vgl. têgês, en sumurup. artine, artose, of artosipun, dat wil zeggen KT. 1. — ngarti, en mangarti, of ngêrti, en mangêrti, N. ngartos, mangartos, of ngêrtos, mangêrtos, K. verstaan, begrijpen JZ. I, 252. — ngartèni, ngartosi, enz. iets begrijpen, verstaan (en dan gew. dingartèni, enz.). Bl. CP. 132, 185. — ngêrtèkake, ngêrtosakên, verstaanbaar maken, te verstaan geven, verklaren Bl. CP. 185. — pangêrti, pangêrtos, verstand, begrip PL. II, 160; beteekenis A. 36; WP. 378. — pangêrtèn, pangêrtosan, verstandsvermogens BM. 1886, 1 Maart. pangartian, KW. zva. panyurupan. — mangartyakên. KW. zva. nyurupake, Wk.
- artu
- KW. zva. galuga.
- êrti
- êrtos, zie arti.
- arit
- KN. grasmes, groot krom mes of sikkel. arit bapang, een groot soort van grasmes, vgl. kudhi, gobang, bêndho, enz. en zie JZ. II. — ngarit, gras (glagah, alang-alang enz. met een arit CP.) snijden, zonder bepaald voorwerp. — ngêrit, met een grasmes snijden, met bepaald voorwerp; snijden niet met een arit, zie gès, en ngès. — ngêriti, erg. snijden Wk. — ngêritake, gras snijden voor BTDj. 96. — ngaritake, als arit, gebruiken DW. proza 22. — pangarit, of tiyang ngarit (BTDj. 93) grassnijder. — pangêrit, het snijden van gras. — arit-aritan, obj. den. Wk. — pangaritan, grasveld, waar men gewoon is gras te gaan snijden BTDj. 96. Ook = arit, ZG. XVIII, bl. 153.
- êrêt
- of hrêt, KW. zva. mandhêg, stil blijven staan; zva. kandhêg, in zijn loop of gang gestuit of belemmerd worden; of zva. kacangkol. en zva. sêrêt, stroef, vgl. ook pêrêd. — mahrêt, zva. mandhêg, Wk. ngandhêg, W. — manghrêt, zva. kacandhêt nyêrêt, Wk. — mangrêti, zva. nyêrêti. — pahrêtan, zva. pangandhêgan, Wk. — anghrêt of ngrêt, stroef, met moeite of tegenzin, schoorvoetend? BJ. 51, 5 (ahrêt) KW. krit. aant. aldaar CS. Zie ungkrêt, angrêt, zacht, langzaam G.
-
--- 1 : 54 ---
- êrut
- KN. bindsel, vgl. kayut, brayut. — ngêrut, of ngrut, vastbinden aan of met; twee lichamen vlak tegen elkaar binden, door het touw enz. om beide te winden Wk. Rm. 218, BG. 141, 294. Vgl. Gr. L. 175. — ngêruti, aan een obj. (een ander) binden, vastbinden BG. 294. Men. VII, 154. ingêrutan = tinalenan. — ngêrutake, een object vastbinden met, aan een ander als boven vastbinden.
- irat
- KN. scheur, spleet G.; reep, in de lengte afgescheurd of afgesleten gedeelte, van bamboe of iets dergelijks. sairat, of sirat, een reep. — ngirat, bamboe, enz. splijten (zie sèsèk) vaneen scheuren, om ze dunner te maken, door het wegnemen v. d. binnenzijde CP. JZ. I, 77; vgl. sèsèt, Ook een gedeelte afnemen van iets dat lang en een uit deelen bestaand geheel is, als een van kokosrijsjes (sada) gemaakte bezem (sapu). Van één bv. twee maken, doch niet door de sada, uit te trekken (dit heet ngunus, nglolos). — ngirati, iets scheuren, afscheuren, splijten. — iratan, (of irat-iratan, Wk.) gespleten, doorgescheurd; te splijten; reep; aan reepen.
- irit
- KN. verminderen door bezuiniging; lang strekken door spaarzaam gebruik. — ngirit. gew. herh. LB. 62, iets verminderen, lang doen strekken door bezuiniging. Ook eggen der overgeslagen plaatsen, die in de hoeken of hooger lagen SG. — iritan, het uitgezuinigde, het door zuinig gebruik opgespaarde Wk.
- urat
- KN. 1. pees, ader Mal.? vgl. otot. — 2. de naaktheid, de mann. schaamdeelen (Ar. [Arab]). — 3. KN. losgaan van getwijnd touw. — ngurat, touw los twijnen Wk.; en naam van een heelkruid, zie Fil. urat-siya? — 4. n. v. e. lekkernij Wk.
- urit
- KN. ngurit, padi met geheele aren uitzetten in het zaadbed SG. sêdina ngurit sumingkal, Tj. III, 207. — nguriti (nl. de kweekbedding?) bezaaien met rijst in de halmen GR. JZ. I, 76.; een zaaiveld (pawijèn), bezaaien met padizaad nog in de aren, waarbij het trosje voor trosje even in den grond gedrukt en niet in afzonderlijke korrels gezaaid wordt, vgl. sêbar, wiji, winih, tandur, Wk. — uritan, de padi, als zij voor de overplanting den geschikten leeftijd bereikt heeft; ook eiertjes in de baarmoeder, eierstok, Wk. rijstveld dat nog niet beplant is; eieren voordat zij gelegd zijn; een zwangere vrouw G.
- urut
- KW. zva. mega, Wk. vgl. danu. KN. 1. volgorde; naar de volgorde of in behoorlijke volgorde; samenhang, of goed samenhangend van een zin of van de woorden van een zin JZ. I; vgl. tartib, talètèh, langs iets, bv. het strand, voortgaan; langs RP. 22 (vrg. turut). urute, de (of het) volgende in een reeks GR. L. saurute, naar volgorde; geheel langs, de geheele lengte bv. v. een strand BTDj. 510, 512, 590. — 2. KN. ginda, of grinda, KI. het door zachte drukking met de vingers gewreven worden, bij pijn in de leden of in de buik; bij hoofdpijn ook de slapen en de nek, vgl. talusur, pijêt, ginyêr, (wangs. zie pada). — ngurut, KN. 1. naar de volgorde verhalen, opzeggen of opschrijven, schikken BG. 250, 316; achter elkaar op een rij stellen Wk. (kaurut sêdaya, alles naar de volgorde, van woord tot woord G.); langs iets voortgaan (ngurut dawaning tampar, spr. JZ. II); uit de samenhang van de zin opmaken JZ. I; metalen draad trekken, spec. koperdraad kawat, trekken; iets langs den tak afrukken, van den tak afstroopen JZ. II, Wk. — 2. KN. angginda, of anggrinda, KI. iemands lichaam of een deel er van met zachte drukking van de vingers wrijven. Zoo ook ngurut-urut, (kurut, pass. G.). — ngurutake, een lichaamsdeel op die wijze laten behandelen, voor een ander zoo behandelen Wk. — 3. ngurut, 't vuur verminderen, kleiner maken Wk., vgl. urud. — urutan, rij, wat achter elkaar geplaatst is Wk. Ook een haal v. koperdraadtrekkers gezegd Wk. — urut-urutan, volgreeks, bv. van geslachten JZ. I, 31. — pangurutan. ° kawat, een plaat om metaaldraad te trekken.
- urèt
- nm. v. e. witte aardworm (ter grootte v. e. duim; vrg. ampal, RI.) die aan de wortels van sommige boomen knaagt. Hij verandert in de een of andere tor als brêngkutis, lonthe, kawangwung, enz., waarvan de larve bêdhigal, genoemd wordt, vgl. gêndhon, Wk.
- èrèt
- KN. ngèrèt, voor een oogenblik leenen (nl. met de kwade bedoeling om niet terug te geven Rh.) eig. slepen, wegnemen, vgl. èrèd [èrè...]
-
--- 1 : 55 ---
- [...d]. — ngèrèti, v. e. oogenblik te leen geven aan. — ngèrètake, als bov. te leen geven; te leen vragen voor Wk. — èrètan, obj. den. Wk.
- orot
- KN. ngorot-orot, verkwisten, niet spaarzaam met iets te werk gaan, het tegendeel van ngirit-irit, Wk. LB. 62.
- hratuh
- KW. zva. lumut.
- artana
- KW. zva. arta.
- artara
- KW. zva. toya santêr.
- artika
- KW. zva. cipta, Wk. — ngartika, zva. nyipta, en micara ing ati, (W. ngangên-angên) zich voorstellen, denken; en bij zich zelf spreken BS.; Bab. Jo. I, 166. — mangartika, zva. panyipta, panggraita, Wk.
- artakara
- KW. zva. arta.
- artikêl
- Holl. artikel; ook zva. pratikêl, BB.
- urtêkug
- zie urkug.
- urtêkung
- = urkung.
- artati
- KW. zva. lêgi, vgl. sarkara, en benaming van de zangwijze Dhangdhang-gulå Sw. I.
- èrtati
- KW. zva. udan.
- artos
- ngêrtos, enz., zie arti.
- artawan
- KW. zva. kasugihan, (Skr. nomin. arthawân, rijk).
- artala
- KW. zva. madu, Wk. (Mal. hartal, Skr. haritâla, geel operment) vrg. ook atal.
- hèrtali
- KW. (C. 2061, bl. 38a) of hèrtalindhang = toya tumampar, banyu alaran, of banyu lanang, water, dat door de snelheid van den stroom met spiraalvormige stralen vliet. — manghèrtali, manghèrtalindhang, KW. zva. mêtêng, Wk.; zie ook hèr, I.
- arutala
- KW. zva. rêmbulan. mèh sumurub sang hyang rawi, ° wus amiyos.
- hèrtambang
- KW. = hèrtali, KS. 98.
- hrês
- zie êrês.
- arsa
- KW. 1. zva. bungah, BS. vgl. arsya, (Skr. harṣa). — Ook saharsa, maharsa, C. 2061, bl. 10a; T. bl. 7a; RL. 66a. — kaharsan, zva. kabungahan, Wk. — 2. zie arêp.
- arsi
- = rêsi, WP. Bab. Jo. II, 109. — ngarsi-arsi, zva. ngarêp-arêp, Bab. Jo. II, 109.
- arse
- zie arsya.
- irsa
- KW. = susah, zie irsya.
- aras
- KW. saaras, zva. sadhela. — aras, zva. gêpok. — umaras, maaras, maras, mangaras, zva. anggêpok. — pangaras, zva. pangikêt, Wk. zie verder op ambung. — KI. zie ambung, en pipi. KN. I. aras-arasên, lusteloos; zich te lusteloos gevoelen om dit of dat te doen BG. 12; er tegen op zien dit of dat te doen AS. 29. ° nyaur, lusteloos tot betalen, van iemand, die de kwaal heeft van niet graag te betalen Gr. L., vgl. maras. II. aras, of ngaras, (Ar. [Arab]) troon; ngaras kursi, en bale aras, of bale ngaras, de troonzaal van Allah RP. 76 (Wk. troon, zetel).
- arês
- KW. zva. wêdi, WS. 189. — mangrês. zva. mêdèni. — mangarêsi, ngarêsi (RL. 20a) zva. anggêgirisi, Wk.
- aris
- KW. zva. alon, en rèrèh, G.; W.: sarèh, sarănta, ontbr. bij Wk. vriendelijk L. 262, 265, 266. nungkul aris, zich goedschiks, zonder slag of stoot, vrijwillig onderwerpen Waj. I, 2. Verder aris, benaming van een klasse van hoofden in O. Java, die eenige desa's onder zich hebben, en in rang tusschen het onder districtshoofd en het dorpshoofd in staan ZG. 1881, 11. Vrg. riris, en zie ook ris. Vlg. ER. III, 208, 209 bet. aris, onder district. mantri ° onder districtshoofd. bau ° tusschenhoofd tusschen districts- en dorpshoofd. (Surab.) = pêtinggi ° in Pasur. kabayan °, n. v .e. dorpsbode in Pasur.
- arus
- 1. KW. ook arusan, zva. banyakan, en ilining banyu. — marus, zva. gêtih. takêr marus, bloed meten, d. i. strijden, vechten Wk. — 2. KN. de stroom van de zee Wk. — 3. KN. behoorlijk, waardig; waardig zijn, verdienen AS. (gew. in kwaden zin). ora arus, niet waardig zijn, niet verdienen. arus, ook ongeveer hetzelfde als layak, Rh. — ngarusi, van nut of van dienst zijn Bl. CP. 295. — 4. de stank van bloed AS. WP. BG. 407, of van etter of van stinkende adem DN. I, 395; vischreuk, stank in 't alg. G. Tj. I, 705.
- arès
- KN. de knobbel onder aan den pisangstam, waar de spruitjes uitschieten Wk., ook het binnenste [bin...]
-
--- 1 : 56 ---
- [...nenste] gedeelte van den pisangstam. — ngarès, fijn geweven van zijden stof JZ. II. — arèsan, s. v. offerpijs Waj. I, 71: sajining arèsan, II, 170.
- êrês
- zie rês.
- êrès
- verbastering van arrest. — ngêrès, iemand in arrest zetten of houden. — êrèsan, arrest, verzekerde bewaring. — paresan, huis van arrest, gevangenis.
- iras
- KW. = tigas, of pagas. — umiras, miras, ngiras, zva. nigas. De beide eerste vormen ook zva. merang, Wk. KN. vlg. J. ngiras, uit één stuk met iets, dat anders uit een ander stuk bestaat. — ngiras, uit één stuk vervaardigen; massief J.; (zva. sarêng, of sambi, Joes. 142 ° têtakon, BG. 18, 377, 406; tevens, te gelijk); tegelijk met iets, dat men verricht, of met een functie die men heeft, ook iets anders waarnemen; een land, waarover men luràh is, ook te gelijk zelf, in plaats van door een běkěl, besturen; uit de schotel eten, zonder op zijn bord te scheppen; water door de keel gieten, zonder glas of beker drinken, vgl. nglăngga. ngiras watak, in dorpst. = ° lampah, L. 67, vlg. te M. verbast. van ° ngatag, keras, een woord dat twee uitgangen heeft zonder verandering van beteekenis, zooals bv. sarpêm, en sarpa. Vlg. Wk. afgeleid, afkomstig. Spec. worden zoo genoemd de enkele skr. accusatieven die nog in sloka's gebruikt worden. Zie JZ. II keras, (ujar ° BTDj. 111) of kerasan, een woord dat in twee beteekenissen genomen kan worden (zooals obor, een aangestoken en een niet aangestoken fakkel AS. en nyauri, antwoorden en betalen beteekenen kan), en dat gebruikt wordt om iemand te foppen of te bedotten; verder ook naar de letter, letterlijk genomen; bv. wangsulan kerasan, antwoord naar de letter AS. cangkriman °, een raadsel waarbij men alleen de laatste lettergrepen van de woorden opgeeft; bv. lenggok, sundêr, voor cèlèng mogok, asu nyandêr, JZ. II, 188. — ngeras, door het gebruik van zulk een dubbelzinnig woord foppen of bedotten; op eigen gezag handelen G., wellicht op grond van een voorbeeld als dit: tuwan ture mundhut banyu, dubbelzinnig daar tur, verkorting van batur, kan zijn Wk. Vgl. ngikal basa, bij ikal. — irasan, uit éen stuk gemaakt, bv. de warăngka, en de gandar, van een kris. desa ° een land, dat door den leenbezitter (lurah tabon) zelf als běkěl bestierd wordt Wk.
- iris
- KN. sneê, afgesneden plak, lap of schijf JZ. I (vrg. èrès). sairis, een sneedje vooral van iets, dat zacht is, bv. vleesch, brood enz. doch ook van iets, dat vlak en dun is, als papier, linnen; vgl. èngès, èrès. — nyairis, elk een sneedje BS. 21. — miris, zie ben. — ngiris, in plakken, lappen of schijven snijden BG. 156; ergens een lap afsnijden of uitsnijden; open snijden Wk.; ook kruiden en grassen afsnijden SG. keris, bij ongeluk gesneden worden. — ngirisi, mv. iets bij stukjes wegsnijden, bv. eelt, wild vleesch Wk. BG. 141; BTDj. 307; L. 114. — ngirisake, voor iemand of met iets een sneê of plak snijden of afsnijden JZ. I, BG. 93. — irisan, gesneden, aan plakken gesneden; een afgesneden stuk AS. sa ° éenmaal de daad van ngiris, éen haal met een mes. — pangirisan. lading ° een mes bepaald dienende om te ngiris, Wk.; Waj. I, 175.
- irus
- KN. een scheplepel van een klapperdop met een lange houten steel JZ. II, gebruikt bij het koken of braden. BG. 93: pèk-èpèk lir °. — ngirus, met een irus scheppen.
- urus
- 1. KW. zva. tata, en bênêr. ora urus, N. botên urus, K. onwijs, van iemand die naar geen rede luistert JZ. II, Bab. Jo. I, 881, 1322. — ngurus, KN. regelen, ordenen; ontwarren, ontpluizen G.; vgl. Wk. en W. KW. zva. nata. — ngurusi, stuk voor stuk uit elkaar halen van lange dunne zaken als geklist haar enz. Wk. — ngurusake, door uiteenzetting der zaken terecht helpen, bv. ° wong padu, Wk. Ook ° prakara, Waj. I, 439. — 2. urus-urus, KN. buikzuiverend middel; een purgeermiddel gebruiken. — ngurus-urus, de buik zuiveren; buikzuiverend, purgeerend. — murus, KN. banyunên, of lara ° N. toyanên, of sakit °, K. gêrah toyanên, KI. (hiervoor ook wel minder juist toyan, of têtoyan, ook têtoya, zóo
-
--- 1 : 57 ---
- sakit °, enz.) stoelgang of buikloop hebben. Vgl. ising, uyuh. mutah ngising ° Bab. Jo. I, 567. — murusi, buikzuiverend.
- èrès
- KN. afgesneden stuk van dunne en vlakke lichamen G. (vrg. iris, en dèrès). — ngèrès, snijden, afsnijden, bv. van papier of linnen; een kleed snijden, naar het fatsoen knippen (vrg. ambêdhah) JR.; fig. van iets een stuk afnemen of een gedeelte afhouden. — kèrès, bij ongeluk gesneden Wk. — ngèrèsake, voor een ander of met iets snijden of afsnijden. — èrèsan, afgesneden stuk, afgehouden gedeelte. — pangèrèsan. lading ° een mes bep, dienende om te ngèrès, Wk.
- iris-irispoh
- ook êrês-êrêspoh, een soort wormen aan kleine bloedzuigers gelijk, die zich op waterachtige plaatsen ophouden Wk. Tj. III, 3.
- arsana
- KW. zva. suka, en bungah, (Skr. harṣaṇa, genoegen, pleizier; genoeglijk, pleizierig, van harṣa, genoegen, lust, pleizier). — ngursana, veestvieren (G. voor ngêrsana, pleizier maken?). — sarsana, zie beneden.
- irsanya
- (W. èr °) KW. zva. lor wetan, Wk. vgl. bya-bya, (oud-jav. aiçânya KO. 20, Skr. aiçânî).
- arsaja
- KW. zva. anak pambarêp, (arsa + Skr. ° ja, geboren). saarsaja, KW. zva. bungah, Wk.
- arsya
- arse, arsaya, en saarsaya, KW. zva. bungah (Kawi-vormen van Skr. harṣa; zie bij arsana). arsèng tyas, Bab. Jo. I, 615. — kaarsyan, en kaarsayan, zva. kabungahan, AS. — maarsaya, zva. nyambut, vgl. rêsaya. — maarsayani, zva. ambungahi, Wk.
- irsya
- KW. zva. susah, T. 45b, alum, T. 34a, (Skr. îrṣyâ, nijd, ijverzucht). — mangirsya, zva. alum, susah. — mahirsya, zva. nglimputi, ngubêngi, Wk.
- arsaya
- zie arsya.
- hrawi
- KW. zva. srêngenge, Wk. vgl. rawi.
- arwah
- zie bij ruwah, Bab. Jo. II, 417.
- hrawan
- KW. zva. mêndhung, vgl. irawan.
- irawan
- KW. zva. mega, mêndhung, (niet in W.); ook verklaard met sasi, Waj. II, 414. Verder eign. van den jongsten zoon van Arjunå (Skr. nomin. Irâwân) BJR. 32. Badra Irawan, zie bij badra. Irawan, ook naam van een boom Wk., zie rawan.
- urawan
- oudere naam van een landschap in het oostelijk gedeelte van Java, misschien het tegen woordige Blora AS.
- erawan
- ook rawan, eigenn. van den persoon, die vóór het aangaan van de Bråtå-yudå geofferd is.
- erawana
- eigenn. van een Widådàri; en van den olifant, daar Båthårå Éndrå op rijdt (Skr. Airâwaṇa, Indra's olifant).
- hrawat
- KW. zva. simpên, lamat-lamat, vgl. rawat.
- erawati
- KW. zva. angin gêdhe, of swaraning angin, (onweer? Skr. airâwatî, bliksem); ook eigenn. van de vrouw van Bålådéwå, een dochter van Sàlyå.
- hrawis
- KW. zva. rawis, Wk.
- aral
- of ngaral, KN. verhindering, beletsel, ongeval, verhindering als reden v. e. verzuim of iets derg.? — ngaral, KN. aangezien, dewijl G. Vrg. waril (Ar. [Arab] accident, geval; wat in de weg komt).
- hèrloji
- KN. verb. van horologie.
- arêp
- I. (oud-jav. harěp) N. ajêng, K. arsa, KI. (voorzijde, gezicht? Wk.) vóór, in ing ngarêp, of ngarêp, ing ngajêng, of ngajêng, en ing ngarsa, of ngarsa, vóór, vooraan, vooruit JZ. II; hier voren; te voren BG. 81, vroeger Gr. L. bojo ngarêp, N. garwa ngajêng, K. een wettige getrouwde vrouw in tegen stelling van ° ing buri, ° ing wingking, een bijzit; vgl. padmi, sêlir. putra ngarêp, ook ° mêtu ngarêp. N. putra ngajêng, etc. een kind van een voornaam persoon bij een wettige vrouw in tegenstelling van ° ing buri, ° ing wingking, bij een bijzit verwekt. priyayi ngarêp, K. priyantun ngajêng, ambtenaren die wachtdienst doen aan de voorpoort van den dalěm des Rijksbestierders, onder 4 chefs waarvan de tweede van onderen lurah ngarêp, genoemd wordt. Verder is lurah ngarêp, of lurah patuh, de naam door den Běkěl aan den leerbezitter gegeven. Ook arêp, ajêng, in het gezicht, onder de oogen, in samenstelling als adu arêp, (zie adu), en dipèk arêp, in het gezicht, onder de oogen (van den eigenaar), weggenomen worden (vrg. adhêp, JZ. II en pinêndhêt purun [puru...]
-
--- 1 : 58 ---
- [...n]) ngarêp iki, ngajêng punika, ook wel enkel ngarêp, of ngajêng, aanstaande, eerstkomende (maand bv.). ing ngajêng tumut, zva. ing nagari tumut, op de hoofdplaats als leenbezitter onderhoorig aan N. mas ajêng, zie mas, radèn ajêng, zie radèn. — ngorap-ngarêp, voeger of voorheen Gr. L. — marêp, (gew. madhêp) N. majêng, K. (umarêp, poët. Wk.) met het aangezicht gericht naar. — ngarêpi, staan of zitten vóór of met het aangezicht gericht naar Rh. ngajêngi, zva. ngrumiyini? Bab. Jo. II, 102. — ngarêpake, (marêpakên, poët. Wk.) ngajêngakên, een object met het front toekeeren naar (zva. ngadhêpake, iets vóor, tegenover iem. of iets anders plaatsen, iets of iemand in het oog houden); met het front gekeerd zijn of staan naar, vóór zich, in het gezicht hebben (vgl. ngungkurake, van ungkur); kort vóór iets zijn, dicht toe zijn aan BTDj. 75. — arêp-arêpan, ajêng-ajêngan, tegenover een ander, of tegenover elkander BS. 388. BTDj. 7, 18, 669. — ngarêpan, ngajêngan, BTDj. 16, de plaats of ruimte vóór iets, bv. vóór de deur; ook ngarsa, of ing ngarsa, vóór, in de tegenwoordigheid van iemand. — pangarêp, N. pangajêng, (putra pamajêng, voor pambajêng? Bab. Jo. I, 455) K. pangarsa, (pangarsi, BG. 7) KW. voorste, eerste, voornaamste. bêkêl pangarêp, de běkěl wiens naam in de pachtbrief voorkomt etc. Zie Wk.; vlg. ER. III, 29 heetten in Banyuw. pangarêp, personen, belast met de levering van dakbedekking spec. der měsigit's. kuli °, of gogol °, voorman, die bij de verdeeling van 't land het eerst mocht kiezen; in Rěmb. kraman, ER. III, 70; ook voorganger; aanvoerder van troepen; en = apangajêng, JZ. II passim. pangarêpe, aan het begin, tegenover pêmburine, op het einde. Zie ook ngajoni. — kapêngarêp, kapêngajêng, (kapangarsa, poët. en KI. Wk.) voorbarig. — kapêngarêpên, kapangajêngên, kapangarsanên, te veel naar voren, te voorbarig Wk. — mangarêp, N. mangajêng, K. mangarsa, KW. naar voren; naar voren gaan, voorop gaan; ook zva. maju. — mangarêpi, mangajêngi, als de voorste, eerste (een troep) aanvoeren. — mangarêpake, mangajêngakên, (mangarsakakên) poët. naar voren, vooruit, voorop brengen, plaatsen Wk. — sapangarêpan, sapangajêngan, in praesentie van iemand. — barêp, bajêng, zie beneden. II. (oud-jav. aharěp) arêp, N. ajêng, MD. (en K. Wk.) badhe, K. (ontbr. Wk.) arsa, KW. karsa, kêrsa, of krêsa (Wk. K. en) KI. voorhebben, willen; ook, en dan ajêng, K. begeeren, verlangen; willen hebben JZ. II. Redewoord tot uitdrukking van den toekomenden tijd, zie Gr.; voor arêp, in een pass gezegde zie GR. In KT. wordt arêp, gebruikt evenals het mal. hěndaqlah bij zedelessen of voorschriften. — Voor willen wordt ook gêlêm, K. purun, gebruikt met dit verschil van beteekenis dat gêlêm, niet spontaan is; het hangt of van omstandigheden die aan 't subj. de keus overlaten iets al of niet te doen Wk. Verder: ora gêlêm, iets bepaald niet willen. ° arêp, niet genegen iets te doen; vgl. BTDj. 106, waar botên purun, minder beleefd zou zijn. Tusschen twee werkww. gebruikt in den zin van ons om te, met 't doel om kunnen arêp, en bakal, beide zonder merkbaar verschil gebruikt worden bv. aku mrene arêp, (of bakal) takon marang kowe, Wk. arêp ora, (ajêng botên, MD. en K. karsa botên, KI. Wk.) ellipt. voor arêp ora arêp, (ook gêlêm °) verkiezen of niet? verkiest gij, hij of zij het te doen of niet; ook zva. mau ta' mau, het moet. arêp ora, (K. en MD. ajêng botên, K. en KI. karsanipun). Pr. 33; ook zva. karêpe, laat het maar, het kan me niet schelen Wk. arêp mati, op sterven liggen An. vlg. Wk. ook sterfelijk zijn b. v. sok wonga arêp mati, [Het kawi arsa, beteekent lust, pleizier in iets hebben, en van daar iets wenschen of willen (zie bij arsana); de beteekenis van vóór heeft het gekregen toen het verschil tusschen arêp, II (aharěp) en arêp, I (harěp) door de Javanen niet meer werd gevoeld]. badhe kagungan kêrsa, BTDj. 22 voor kagungan kêrsa badhe? zie ook badhe karsa, BTDj. 485, 486. — karêp, (kaarêp, kaarsa, kaarêpan, poët. Wk.) N. kajêng, (Wk. MD. en) K. (en MD. pikajêng, K. Wk.) karsa, KI. wil, begeerte, verlangen, bedoeling, ook
-
--- 1 : 59 ---
- met lust, vlijtig in het leeren; en geneigd tot iets. olèhe ngaji karêp, hij leert met lust, hij heeft een natuurlijke neiging tot leeren. sakarêpmu, zooals gij wilt, of doe wat gij wilt BTDj. 80. sakarêp, enz. gewl. verdubbeld: naar verkiezing, naar willekeur Wk. vgl. sawênang-wênang. karêpe dhewe, (eig. săngka karêpe dhewe) kajêngipun piyambak, uit eigen beweging, vrijwillig. karêpe, ook karêpèn, karêbèn, of kêrbèn, (ook verk. bèn, en zva. dimène = supaya, Rh.) karêpène, karêbène, kêpène, karêpèk, karêbèk, krêmèn, krêmèk, pèn, pèk, bèk, mèn, (Wk.) N. kajênge, MD. BG. 381; kajêngipun, K. karsanipun, (K. en Wk.) KI. laat het maar wezen! laat het hem (of haar) maar! kajêngipun kula pêjah, laat het maar wezen, dat ik sterf! laat mij maar sterven! Soms ook te vertalen door opdat, vgl. cikbèn, enz. karêpèn apa, of karêbèn apa, enz. N. kajêngipun punapa, enz. K. met wat bedoeling? waarom? — nyakarêp, nyakajêng, (en mikajêng, Wk.) nyakêrsa, of nyêkarêp, enz., eig. sakarêp, (al wat gewild wordt) zeggen, zich geheel schikken naar, iemand alles toegeven. — ngêkarêp, ngakajêng, iemand zijn wil geven, toegevend, inschikkelijk zijn G. — ngarêpi, ngajêngi, ngarsani, een object willen hebben, aannemen, niet afwijzen (diarêpi, pass.); een object begeeren of verlangen BG. 405. pundi ingkang kinarsan, BG. 17. (dikarêpi, An. pass.). Het verschil tusschen diarêpi, en dikarêpi, wordt door de Javanen niet in acht gehouden Wk. — ngarêpake, ngajêngakên, ngêrsakake, (dikarêpake. enz. pass.) een object begeeren, wenschen, verlangen, van iemand iets verlangen, ngêrsakake, wordt ook gebruikt als KI. van akon, RP. 38. — arêpan, K. ajêngan, KI. karsanan of karsan, zóo van aard zijn, dat men alles aanneemt, niets afslaat Wk. — karêpan, of kêkarêpan, (pakarêpan, pikarêpan, Wk.) N. en kajêngan, of kêkajêngan? (Wk.) pakajêngan, pikajêngan) K. karsa, KI. (Wk.) begeerte, wat verlangd wordt JZ. 109. karêpane, uit eigen verkiezing WP., vgl. karêpe. — pikajêng, (vlg. Wk. K. van karêp) begeerte, verlangen; iets verlangen, zin in iets hebben PL. I, 120, 171. — mikajêngi, imd. zijn zin geven; ook (of mikajêngakên, PL. I, 18), een verlangen hebben tot of naar, zin hebben in PL. I, 120. — pakarêpan, pikajêngan, BTDj. 25, 56, 89: begeerte, verlangen; wat begeerd of verlangd wordt; ook beteekenis v. e. woord. Zie te M. in L. 57, 64, 226. — ngarêp-arêp, enz. ngarsi-arsi, Bab. Jo. II, 109: verwachten, hopen; verlangen naar (vgl. cêngklungên, ngantu-antu, nganti-anti) BTDj. 60, 90 enz. BG. 171. — pêngarêp-arêp, pêngajêng-ajêng, verwachting; hoop.
- arip
- KN. vaak hebben, slaperig zijn (vrg. antuk, III.) liyêp, baliyur, en netra. arip-arip, n. v. e. belasting in Madiun door de bewoners der meeste vrije desa's te betalen in de maand Mulud voor den aankoop van matten in de měsigit TBG. XXXI, bl. 504. — ngaripi, slaperig maken. — karipan, slaperig worden, door de slaap overmeesterd worden, wegens gebrek aan slaap; tengevolge van waken door een roes sayah mêndêm °, BG. 276; ook zva. kêturon, zich verslapen OJ. (Kal).
- êrêp
- = êrêb, Wk. BG. 446.
- irup
- ook wel irub, KW. zva. rêbut, kêpung, en butuh, (dit laatste vlg. W. ambutuhake). — mangirup, zva. ngrêbut, ngêpung, ambutuhake, ngidêri. — ngirup, zva. ngêpung, Wk. — mairup, zva. ngubêngi, ngidêri. — mirup, id. (vlg. W. ngêpang) Wk. — ngirup, KN. visch vangen in een rumpon, fig. bemachtigen, onder zijn macht brengen BTDj. 75, 212. kerup, bemachtigd, onderworpen Wk. — ngirupi, mv. BTDj. 512, AS. — ngirupake, voor een ander visschen enz. Wk.
- urap
- zie urab.
- urip
- N. gêsang, K. leven JZ. II; het leven; in wezen of in stand zijn of blijven. sauripku, mijn geheele leven. saurip, levenslang BS. 237. bali °, levend terugkeeren WP. 368; tieren, niet sterven, van iets dat geplant is; aan (niet uit, niet uitgedoofd) zijn, van vuur (het tegenovergestelde van mati) v. e. horologie nog gaan of loopen; van reukwerk zijn kracht nog niet verloren hebben.
-
--- 1 : 60 ---
- banyu urip, toya gêsang, levend water, bronwater. wong urip iku, tiyang gêsang punika, de levende, hier op de wereld levende en met elkander levende menschen. Zoo ook sing aurip, ingkang agêsang, en ing aurip, (BG. 473) ing agêsang, de levenden menschen Gr. L. pati urip, (kawula tur °, BG. 460) voor iems. lot, de dood en het leven van iemand; ook iets waar iemands dood of leven aan hangt BS. 252. urip-urip, zekere vleeschkost Wk. — ngurip-urip, anggêgêsang, iem. de middelen tot levensonderhoud verschaffen; iem. ondersteunen in behoeftige omstandigheden; iems. leven daardoor als het ware zoeken te rekken; ook een land ontginnen. — pangurip-urip, panggêgêsang, het middel daartoe; ook wel pangurip-urip, KN. zva. uripan, in sajèn °, zie ben. — nguripi, (DW. 152, WP. 379) anggêsangi, (KW. muripi) het leven schenken, in het leven laten BTDj. 84; volg. Rh. ook van alles wat dient om het leven van menschen, dieren en planten te onderhouden zooals: lucht, licht, water, enz. — kauripan (kuripan, Wk.) of koripan, (Bab. Jo. I, 908) kagêsangan, in het leven gehouden; het leven waarin men behouden blijft; levensbehoud BG. 305, JZ. II. kauripan, N. soms voor panguripan, kostwinning Wk. BTDj. 589. — nguripake, anggêsangakên, een doode levend maken BTDj. 8; maken dat iets weer leeft (urip) in den ruimen bovenvermelden zin (zie ook ER. II, 132, ° sawah) tot stand komt, enz. — uripan, of urip-uripan, (BG. 209) gêsangan, levend, bv. vangen of begraven (in deze bet. N. urip-uripan, Wk.); van planten, gemakkelijk in 't leven te houden, goed van zelf tieren. sajèn °, levende offerdieren, die levend bij een offerande figureeren. uripan, levendig van den bewegelijken staart, bv. v. kwikstaarten (sikatan, srigunting, enz.) — pangurip, (BS.) gew. panguripan, panggêsangan, of pagêsangan, wat in het leven houdt of tot levensonderhoud dient, levensmiddel, bestaan, kostwinning; middel om het leven te behouden of te redden of weder in het leven terug te roepen, bv. banyu °, levenswater; en levenswijze. rêbat ° = rêbat gêsang, BTDj. 676. Zoo wordt ook een halfvolwassen kip genoemd, die tot de offerhanden van een Tingkěb-feest behoort GR.
- urup
- I. KW. zva. timbang, en patut? ook kurup, (WP. korup) KN. wat gelijk staat met de waarde of moeite van iets, en deze vergoedt; vergoeding AS. 35, JZ. II; tegen vergoeding (Bab. Jo. I, 1438); aan iets beantwoorden of gelijk zijn, met iets in overeenstemming of evenredigheid enz. JZ. II; accordeerend, van iems. berekening met die van een ander (vgl. popog); verantwoording, rekenschap, betrekking tusschen het eene en andere. kurupe awakku iki apa, ditimbali pulisi, waar mag het betrekking op hebben, dat ik door de politie opgeroepen word; in verband waarmeê, verband, reden? ora wêruh ing urup, geen reden verstaan. — kumurup, verrekend, verantwoord (vgl. sumurup). — ngurupake, verantwoording van iets doen, enz. Zie ook beneden. ora °, niets lijkende op (WS. 173), niet te denken? — II. KW. = gênti, liru. — umurup, zva. lêlironan. — maurup, mangurup, zva. aliru. — murup, morup, zva. lironan, (RL. 4b) tuku, Wk. — urup-urup, een of ander in ruil zoeken te krijgen voor zijn waren, een of ander verkoopen voor iets anders in natura of van evenredige waarde, enz.; bij ruiling, afwisseling, beurtelings G. ook het te ruilen voorwerp; een obj. in ruil geven voor een ander RP. 30. — ngurup, verruilen G. — korup, zva. kêliru, verkeerd; in de war, van iemand die een verkeerde voorstelling heeft BS. JZ. II. — ngurupi, met iets anders verruilen, in ruil geven voor BS. — ngurupake, een object in ruil geven of verruilen voor KT. 192; AS. 35. ngorupake, (van korup) zich vergissen of bedriegen, bv. van het gezicht. — urupan, of urup-urupan, wat in ruil gegeven wordt; ruiling; met elkander ruilen, door ruilhandel (BTDj. 470). ° wastra, vgl. liyêran. — III. urup-urup, rondgaan om voor geld te mijêt, of te ngurut, daarmeê den kost verdienen.
- èrèp
- KN. bang, bevreesd Bab. Jo. I, 6582. — ngèrèpi, bang of bevreesd zijn voor. —
-
--- 1 : 61 ---
- ngèrèpake, bang of bevreesd maken; zich er bang of bevreesd om maken WP.
- hrapuh
- KW. zva. lêsu, zie rapuh.
- arpuwis
- Holl. harpuis. Vgl. kruwing, damarsela, en mata kucing.
- ardha
- en ardhya, zie arda.
- ardhana
- mardhana, zva. angganjar, Wk., vgl. dana.
- èrdhinês
- hoofdgeld ZG. XXXVII, bl. 310 en XXXVIII, bl. 47 Holl. heeredienst.
- arja
- zie rêja.
- arju
- zie rêju.
- arjana
- KW. zva. arja, andadi, (Skr. arjana?).
- arjuna
- ook wel rêjuna, en èrjuna, WP. I. eigenn. van den derden zoon van Paṇdhu; en naam van een berg in het oostelijk gedeelte van Java; ook Kawibenaming van de Rějåså-boom (Skr. Arjuna) zie ook KS. 119. ° Wijaya, of ° Sasrabau, eigenn. van den Vorst van Mahispati, zie ook dhêsthi. — II. KW. water dat zich in de holte van rotsen verzamelt, volgens de Dåsånåmå.
- arjanti
- zie bij rêja.
- arjasa
- = rêjasa, KW. zva. asri, patut, zie verder rêjasa.
- arjwa
- zie rêju.
- arjaya
- KW. = rahayu, rêspati, Wk. Zie rêja.
- arya
- of arya, en ariya, KW. zva. adhi, ratu, en gêdhe, KN. bij verkorting riya, titel van een jongeren broeder van den Vorst (vrg. ari). Tegenwoordig wordt dit woord algemeen gebruikt vóór de eigennamen van Pangerans en van hun zonen (Skr. ârya, achtenswaardig, achtbaar, iemand van een goede familie; iemand uit een der drie hoogste kasten. In het Javaansch schijnen arya, het Sanskr. ârya, en ariya, zva. ari, of adhi, met elkander verward te zijn). In Jogjak. is riya, niet = arya, maar een ambtelijk praedicaat volgende op Tuměnggung, gegeven aan de bupati anom, en de kliwon. In Rěmbang doelt arya, op echte geboorte in tegenstelling van panji, R. en T. pangeran °, zie pangeran. radèn °, radèn riya, radèn mas arya, radèn mas tumênggung arya, zie radèn. nyai riya, zie nyai. ratu arya, zie ratu. mas riya, zie mas. — kariyan, de woning van een Riå.
- irya
- = ir.
- ariya
- zie arya.
- uraya
- KW. zva. wudhar, (conjunct. van ure, oud uray). — manguraya, zva. mudhari. — nguraya, zva. ngore, mêdharake, ambombrong. — panguraya, zva. pamudhar, pangore, Wk.
- aryan
- oud-jav. = arèn? v. d. T. in TBG. 1879, 137.
- oreyan
- zie op ure.
- aryana
- KW. = budi. — maryana, zva. ambudi, Wk.
- aryas
- aywars, KW. zva. watu, intên. TBG. 1879, 137 oud-jav. haryas = arès? v. d. T.
- aryang
- naam v. d. 5en dag v. e. paringkělan ZG. 1879, 247.
- haram
- 1. zie kharam. — 2. takken of bladeren ter aanvulling in een dam Rh. SG. vgl. êram.
- arum
- KN. rum, poët. (oud-jav. rûm KS. 80, WS. 120) geurig, welriekend, aangenaam en zacht van geur (vrg. wangi) WS. 168; lieflijk van stem en toon van spreken BS. para arum (para rum, BG. 7) de schoonen. arum, ook subst. geur BJR. 9; liefelijke klank DW. proza 30. arum-arum, n. v. e. gěṇdhing Wk. — ngrungrum, ook ngrungrum, WP.; BTDj. 194; pass. kangungrum, dingungrum, Wk. dipun rungrum, AS. 63) een vrouw liefkozen, zoete woorden geven, ook lichamelijk streelen BJ. 5, 14; 49, 7. rinungrum, pass. AS. 282, BG. 459, vgl. rêmih. — rungrum-rinungrum, elkander liefkozen BJ. 5, 13, van vrouwen. — pangrungrum. WP. subst. denom., ook minnezangen in de wayang (te M. in TBG. XXV, bl. 92). — aruman, nm. v. e. boom Wk. vlg. Ks. is dit Sund.
- êram
- (of ram, Wk.) KN. gebroken takken, halmen, bladen, gras enz., om, met modder gemengd, water af te dammen of een breuk in een dam te stoppen K. 4, 19 (ook gebroken wapens G.) vgl. ropoh.
- irim
- KN. 1. irim-irim, naam van een kleine groene bloem. — ngirim-irim. als irim-irim BJ. 20, 23, CS. — 2. n. v. e. gêndhing, Wk. WP. 129.
- eram
- ook wel eran, KN. verbaasd, verbaasd van verwondering; zich verbazen (Ar. [Arab], vrg. gumun). — ngerami, zich verbazen over.
-
--- 1 : 62 ---
- kaeraman, (keraman, Wk.) ook wel kaeranan, PL. I, 8, in verbazing. — kaeramên (of keramên, Wk.) ten hoogsten verbaasd. — ngeram-erami, verbazend, verbazingwekkend. — ngeramake, doen verbazen; als verbazend beschouwen; ook en gew. ngeram-eramake, verbazingwekkend An.; zijn best doen over iets verwonderd te zijn, zich verwonderd toonen Wk. — pangeram, wonder, wonderbaar G. (verwondering Wk.). — pangeram-eram, verbazing; (wonder G.). — pangeraman, wonderbaar R., wonderwerk. — kapieramên, door verbazing overweldigd Par. 105.
- èrêm
- KW. zva. cêplok, en orêm, Rs. 802. KN. biru °, bont en blauw Wk.
- orêm
- KW. zva. sêdhih, Waj. II, 521, AS., Bab. Jo. I, 872b, C. 2061 bl. 67a, T. 48a, RL. 19b; KA. 25? zie èrêm.
- arima
- arimo, of arimong, ook rimong, mong, (Wiw. 130) rima, rimo, KW. zva. macan, (Ml. harimau; sameng. uit het Skr. hari, leeuw, en mau = mong, KW. tijger) Pr. 5.
- irama
- KN. maat in de muziek en bij het dansen. Zie ook wirama.
- armuh
- KW. = mêntêr-mêntêr, Wk. vgl. gêmuh.
- urmat
- ormat, of khurmat, KN. eerbied, respect; eerbied, eer bewijzen BG. 426; salueeren (Ar. [Arab] v. d. B.) ° mariyêm mungêl, saluut met een kanonschot Bl. CP. 189. tabe urmat, eerbiedige groete JBr. bl. 104. — ngurmati, iemand eerbiedigen, respecteeren, vgl. mundhi, nyuba, enz.; iemand eer bewijzen met een saluut Bl. CP. 189; eerbied betoonen BJR. 29. kaurmatan, geëerbiedigd G.; vereering; respect, eerbiedige groete Par. 75. — paurmat, AS. of pakhurmat, BTDj. 679 eerbewijs JBr. 89. wangsulan pakhurmat, eerbiedig antwoord. — pakhurmatan, eerbetooning, eerbiedige groete; plechtigheden tot eerbetooning, ceremonie BG. 255.
- arimba
- eigenn. van een Butå-vorst van pringgådàni (Skr. Hiḍimba) PL. II, 69.
- arimbi
- eigenn, van de zuster van Arimbå, de vrouw van Wrěkodårå (Skr. Hiḍimbâ).
- arimong
- zie arima.
- arga
- KW. 1. zie bij rêga. — 2. zva. gunung, (vrg. agra, Skr. agra, spits, kop; en aga, berg).
- argi
- zir rêga.
- arag
- arag-arag, den grond schoon maken vóór 't omspitten ER. II, 204 (Madiun). — ngarag-aragi, met de handen het vuil bijéén rapen (en verwijderen), dat door den ploeg of pacul is losgeraakt SG. — aragan, het gras of onkruid, dat door het wieden, ploegen of door den pacul is losgeraakt Rh.
- êrug
- TD. eensgezind, eendrachtig, vgl. rujuk, Wk.
- irig
- KN. een grove zeef (van bamboe gemaakt G. vrg. ayak, en saring); ook een werktuig om visch te vangen: schep, schepfuik J. (dit werktuig heet volg. Rh. tanggok). — ngirig, daarmee visschen. — ngirigi, met een irig, visschen J.; daarmeê zeven. — ngirigake, voor een ander zeven en zie bij kirig.
- urag
- 1. KN. mati urag, en ngurag, van ouderdom sterven van beesten (BG. 322, 194; van gewassen Rm. 135, vgl. asab). — murag, ruien; uitvallen v. veêren, haren enz. Rh. — 2. urag, WJ. zva. urug? R.
- urug
- KW. zva. asri, rêngga, W. = bêcik, Wk. KN. al wat dient of geschikt is om aan te hoogen of gaten (JZ. II) te vullen als zand, puin, steenen enz., zooals van een weg. urug-urug, ophoogen, dempen in het algemeen. ana parentah °, er is een bevel, bv. tot ophoogen dempen, vgl. Gr. L. 107. — ngurug, nguruk, KT. 110 gelijken grond maken, en dit ook zva. dempen, bv. sagantên kauruk, aanaarden, op-, aanhoogen of opvullen. — ngurugi, iets ophoogen of dempen (° lêbak), BG. 43) strooien of gooien, stapelen op ... om te bedekken (KA. 8) vgl. bij wur, tumpuk, enz.; iets door ophooging overdekken met iets, zooals met aarde, daaronder begraven JZ. II. ngurugi pêpêjah, onder lijken begraven AS. Waj. II, 127. kaurugan, fig. onder de massa vijanden als 't ware begraven worden. korugan, door ophooging, overdekt raken met zand, puin enz. Gr. L. 47. — ngurugake, iets tot ophooging, demping gebruiken Wk. — urug-urugan, wat aangehoogd is, het aangehoogde, als het werk van iemand; aan- of ophooging.
-
--- 1 : 63 ---
- orag
- KN. ngorag, iets schudden, in beweging brengen; vgl. orêg. — korag, geschud, in schudding geraken, dreunen, zooals een huis als er een zwaar rijtuig voorbij gaat (minder zware schudding dan orêg) fig. ongelukkig geworden, kêna ing apês.
- orêg
- (oud-jav. awrěg, Brandes Proefs. 78) KN. schudding, beweging, dreuning, opschudding Gr. L. 156; onrust. ° ing bantala, wangs. ter aankondiging der gěṇdhing gêdrug, Waj. II, 65; in beweging, onrust (Bl. CP. 246), of opschudding zijn of komen (vrg. orag). — ngorêgake, in beweging, opschudding of onrust brengen Pr. 7.
- uraga
- KW. zva. pantês, gêdhening sarira. RL. 63b: lir uraga dumilah? — nguraga, zva. mantêsi, Wk. zie verder udaraga, en bij uda.
- oraga
- KW. zva. prigêl.
- orog-orog
- KN. naam van een lekkernij, een soort van inthil. Wk.
- argulo
- zie rêgulo.
- argya
- KW. = kurmat, (en aji, Wk.). kasaosan argya, punapadene toya kadamêl mijiki suku, en rêdyasrêga kasêgah argya, plaatsen bij Wk. — mangargya, zva. akurmat, ngurmati. — kaargyan, zva. kajèn. — pangargya, zva. pangaji, pangaji-aji, Wk. vgl. arga, (Skr. arghya, eerbewijs aan een gast).
- oragang
- KW. zva. waragang, Wk.
- Arab
- I. of Arab, zie ngarab. — II. KW. umarab, marab, zva. mulad, Rm. 220; 161 (verdubb.) Wk.
- arib
- ? pangarib-arib, of pangarip-arip, vlg. sommigen n. eener vordering (pundhutan), Wk. zie verder ook bukur.
- êrêb
- KN. stukje, sneedje, bv. daging saêrêb, AS. en JZ. II.
- irib
- KW. zva. ulap, ering, en indha, volg. JZ. II, 54. Volg. W. zva. pindha, vgl. ook pirit. KN. ongeveer zva. èmpêr, zweem, gelijkenis, gelijken BTDj. 370. sairib, zweemende, lijkend, het schijnt wel. sairib kaya, K. ° kados = bijna als Wk. Bab. Jo. I, 270. Vgl. KS. 8, 115. irib-irib. têmbung irib-iribing swara, klanknabootsend woord JZ. II, 98, 103, 104. — mirib, zweemen, nabij komen in gelijkenis WP. ora °, het lijkt er niet naar, het is er ver van af. mirib-miribe, wat er min of meer naar gelijkt WP. — ngirib, nabootsen, ten naastenbij volgen, vgl. imbir. — ngiribi, zweemen naar Tj. N. P. 247. ngirib-iribi, min of meer nabijkomen in gelijkenis of overeenkomst. — iriban, wat nagebootst is, nabootsing, verzinsel, leugen; ook iets ongemerkt zoeken te doen S. angon iriban, spr. acht geven op de gelegenheid om iets ongemerkt te kunnen doen JZ. II, 87.
- irub
- zie irup, G.
- urab
- urap, en curab, KN. mengsel Rm. 163, strooisel; door elkander menging, of bestrooiing van iets met iets anders GR., zooals van bloemen, of een spijs; zooals bv. met geraspte kokosnoot; of ook daarmee gemengd. urab-urab, of urap-urap, iets dat met iets anders, ook met welriekende olie, gemengd wordt of iets dat er op gestrooid wordt. kêmbang °, of campur-bawur, verschillende soorten van bloemen met fijn gesneden paṇdhanblanden dooreengemengd, vgl. ulêng-ulêng, Pr. 58. — ngurap, ngurab, of nyurab, mengen; ook iets droogs met iets vochtigs Rm. 163. — ngurapi, ngurabi, of nyurabi, mengen bij, iets vermengen of bestrooien met iets anders; ook iets droogs aanmengen, sauzen of bevochtigen met iets vochtigs; indoopen of bevlekken GR. — urab-uraban, zie uyab.
- urub
- KN. I. zva. lurub. ngurubi, ngurubake, zva. nglu ° Wk. — II. ook wel zva. urup, WS. 173. — III. vlam, ook vlammen BG. 292. murub agêng urubipun, KA. 20. urub-urub, (of urub-uruban, Men. VIII, 351) wat gebruikt wordt om een vuur te doen vlammen, bv. spaanders, vgl. êmpan-êmpan. urubing damar, een krissoort; vlg. RW. KW.; een soort oorkrabben Rs. 571; Tj. I, 150. — murub, vlammen, schitteren van goud en edelgesteenten BG. 193. Vgl. ubyar. — ngurubi, T. 48b: ° agni, met de vlam van vuur in aanraking brengen. — ngurubake, iets doen vlammen KT.
- erab
- de teekens boven en onder de arabische letters Wk. vgl. baris.
- arbo
- zie Rêbo.
-
--- 1 : 64 ---
- arubiru
- (of rubiru, Wk.) KN. storing, verhindering, overlast van iemand die op weg is, van een voorbijganger, of van buren; ook rustverstoring; ook tyranniek, despotisch v. e. vorst Ar. S.: bumine panas pêrih kancikan ratu rubiru, Wk. anggêr arubiru, naam van een wetboek tegen verstoring van de goede verstandhouding van de Surakartasche en Yogyakartasche vorstendommen. — ngarubiru, storen, verhinderen, overlast aandoen JBr. bl. 310, 357; BG. 352.
- aribawa
- ngaribawa, KW. zva. mrabawa. — pangaribawa, zva. panglindhih, pangabaran, Wk.
- aribawana
- = swarga, BG. 262. (Skr. hari, Wiṣṇu en bhawana, woonplaats).
- aribang
- zva. kêmbang sêpatu (Malang) vgl. wora-wari bang, Oud.
- arbangiyah
- n. v. e. der hurufs Wk., zie kurup.
- hrêng
- KW. zva. gêrêng, grêmêng. — umrêng, zva. gumrênggêng, RL. 47a (en vlg. Wk. ook zva. gumrêmêng).
- hring
- KW. zva. ing.
- hrèng
- KW. zva. tumpang, Wk. vgl. rèng.
- arang
- N. awis, K. wijd van elkander (tegenoverg. kêrêp, en vgl. rênggang) niet dicht aaneen, zooals van tralies of vlechtwerk; JZ. II van een heining. godhong awis ngalaras, fig. v. imd. die erg oud begint te worden BG. 22; schaarsch, zeldzaam, zelden BS. 5 (grondv. rang). BG. 342: sarangan arang-arang sumandhing. ° kranjang, wijder van elkander dan het vlechtwerk van een mand, d. i. nog digter aan elkander van wonden BG. 269; BTDj. 63. arang-arang kambang, n. v. e. lekkernij Wk. — ngarang, of ngangrang, KN. doorzichtig, alleen van jati boomen gezegd, die door ijlheid van blad of bladerloosheid met de kale takken in de lucht staan BS, 623, 651. lir jati ngarang, v. d. masten van schepen gezegd na 't reven van zeilen CS. ngarang, ook kwijnen van zielesmart of liefde Bl. CP. 25, ook JZ. II; wangs. zie sêmu. — ngarangi, wijder enz. maken, dan iets anders. ngarang-arangi, ngawis-awisi, schaarsch beginnen te worden. — ngarangake, ngawisakên, wijder uiteen maken dan het is. — rang-rangan, of ngangrangan, KN. wat doorzichtig is; doorzichtige stof, zooals gaas, floers AS. 105. — larang, KW. zva. walêr. — lumarang, zva. malêri, nglarangi, Wk. N. awis, K. schaarsch, door schaarschte hoog in prijs, duur. larang pangan, awis têdha, schaarschte BG. 452; duurte van levensmiddelen, - hebben RP. 2, 3; AS.; ook zva. larangan, Waj. II, 465; BTDj. 446. — nglarangi, ngawisi, iets verbieden JZ. I, 308; Bl. CP. 300. — larangan, awisan, wat verboden is, verboden goed; verbod AS. 108. kêna ing larangan, getroffen door een straf of boete op een verbod gesteld? — malarangi, (diplarangi, Wk.) mangawisi, dipun pangawisi, Wk.) duur betalen JZ. I; iets duurder betalen dan het waard is, omdat men het met alle geweld hebben of terug hebben wil Wk. — kalarangên, te duur JZ. I, 9, 151.
- arêng
- KN. (doove) kool, houtskool. arênging gadhing, voorzwart. kayu ° ebbenhout. arêng-arêng, naam van een riviervisch JZ. II, en van een plant. Is dit Mimosa hamata Wlld. (fam. der Mimoseae) van Fil.? — ngarêng, tot kool worden Wk. — pangarêng-arêng, iets tot het maken van houtskool S.; Pr. 2; of glondhong °, balken voor houtskool, benaming van een schatting in bouwstoffen AS.
- aring
- KN. bedaard, rustig, kalm, bekoeld RP. 62, 64 (vrg. arih) ook 't vleien, paaien, tronen. begal aring-aring, op die wijze berooven Waj. II, 328; I, 68. Ook ° pangaring-aring, WP. 192. Verder ruim, ruimer van adem: napase mèh aring, BG. 203, hij kan weer ruim adem halen? wis aring ambêkane, hij haalt rustiger adem, hij is tot kalmte gekomen, weer op adem gekomen. aring ambêkaku dawa, BG. 87. Vgl. nog ° pambêkanipun. K. 11, 15. aring-aring, zva. pangaring-aring, Waj. I, 277. orang-aring, naam van een plant als medicijn voor kleine kinderen gebruikt: a. Ageratum conyzoides L. b. Pouzolzia ovalis Miq. c. Pouzolzia glomerata Hassk. (fam. der Utriceae) Fil. — maring, zva. aring. — maring-maring, zva. kêkaring, (W. ngaring-aring, ngisis-isis). — maparing zva. ngaring-aring Wk. — ngaring-aringi, (ook niet herb, zie L. 203, en Pr. 35); en ook ngaring-aring, Wk. iemand tot bedaren zoeken te brengen, troosten BTDj. 77. — karing, kêkaring, (poët. makaring, Wk.) zva. ngisis, een luchtje scheppen BG. 522. Ook zva. dolan-dolan. — pakaringan, de plaats waar men gewoon is frissche lucht te scheppen Wk. — ngaringake,
-
--- 1 : 65 ---
- tot bedaren brengen; zijn adem tot bedaren brengen, adem scheppen DN. I, 417. — pangaring-aring, wat tot bedaren brengt, troost S.
- arung
- KW. zva. barung, (vgl. Wk. ook = tarung). — arungan, door elkander verward joelen Wk. ook zva. barungan, KN. te gelijk Tj. II, 517, zva. sambi, tegelijk te doen hebben. arungan kathah padamêlan, veel werk te gelijk te doen hebben JBr. n°. 52. Wangs. zie janma.
- irang
- = erang, (oud-jav. schaamte, schande KS. 74, stam van erang).
- irêng
- N. cêmêng, K. zwart. ° lir dhandhang, enz. BG. 65; donkerblauw ZG. XX, bl. 391, 405 (vrg. ithêng, Ml. hitam, Sd. hidöng) JZ. II. — ngirêng, nyêmêng, zwarten, zwart maken. — ngirêngi, enz. zwarter maken. — ngirêngake, nyêmêngakên, maken dat iets zwart wordt RP. 95; ook zwarter dan het was; geven om zwart te maken; en voor een ander zwart maken Wk. — irêngan, cêmêngan, onbeplant. bumi, (of lêmah) ° zwarte, d. i. onbeplante grond, van het rijstveld na den oogst, in pachtbrieven. măngsa ° de tijd van 't jaar, wanneer de velden onbeplant zijn, vgl. kuningan, zie o.a. JBr. n°. 19.
- iring
- KN. (zva. iringan, Wk. Pr. 70). 1. kant, opstaande zijde, flank; helling van een berg AS. 90 (oud-jav. hiring WS. 151); = èrèng-èrèng, steile kant, ravijn? het op zijn kant staan van iets (vrg. èrèng, en = ethok). — 2. het vierde gedeelte van een bahu (eig. een zijde, een kant?). — miring, hellen, schuins afloopen, afhellen. sawah ° KA. 19; dalen, lager zijn, van de prijs; overhellen, overhangen, op zijde hellen, niet waterpas; op zijde liggend, op de zijde, vgl. dhoyong, wankelen Wk.; sprkw. ora kêna disăngga miring, lett. 't is niet op zijn kant te torschen, d. i. het moet met voorzichtigheid behandeld worden Wk.; fig. overhellen, overneigen van het hart AS., WP. 185; ook zva. ora patitis, niet juist, bv. van de verklaring van een woord R.; onzuiver, van het spreken van een taal PL. I, 42. tulisan miring, overhellend, d. i. loopend, cursief schrift, vgl. jêjêg. kawi miring, overhellend Kawi, dat geen zuiver Kawi is, maar toch ook geen Jarwå. miring, n. v. e. toonstelsel berustende op 't pelog, octaaf, waarbij men nêm, en têngah, niet bespeelt ZG. XVI, bl 94. mamiring (må-miring) benaming van de cijferletter 4. mirang-miring, over en weer hellen of op zijde liggen. — ngiringake, (ook miringake, JR.) op zijn kant of zijde leggen of zetten, aan zijn zijde hebben, vgl. ngarêpake. — miringake, doen afhellen; de prijs doen dalen; schuinsch of hellend houden; een woord verdraaien JZ. I, 62. dimiringake, pass. — piring. mêmiringi, (BG. 426, ook mêmiring, ib. 453); zijdelings doelen of zinspelen op BTDj. 491; zijdelings op het oog hebben, met de bedoeling dat die persoon iets hooren of vernemen zal. dimêmiringi, (AS. 24) of dipêpiringi, pass. — iringan, bezijden, de naaste plaats bezijden iemand of iets, ook zijde, helling v. e. berg PL. I, 116. ing iringane, aan zijn zijde, vgl. BG. 158. siringan, OJ. (hetz. voor sêiringan, een zijde R.). Waarschijnlijk zva. pasisir, In het Mad. ook wel pènggir sèrèng, vrg. WP. 228. — pêpiringan, (piringan of pêpiringan, Wk.) zijde lingsche aanduiding of zinspeling. — kapering, wat min of meer ter zijde, naar een kant of zijde heen. kapering wetan, naar de oostkant gelegen. Rada kapering adoh, op eenige afstand ter zijde, bv. gaan zitten. — 3. geleide, eig. het aan iems. zijde of naast iem. gaan; vgl. irib, atêr. — umiring of miring, poët. geleiden, vergezellen, naar Jav. gebruik ter zijde, maar min of meer achter of geheel achter dengene, dien men vergezelt; volgen, meegaan BS. 81 (vgl. ngiring wuri, WP. 94). umiring, zva. nyarah, zich schikken naar, o.a. Waj. I, 417; II, 16. — ngiring, volg. Wk. poët. ter zijde gaan (mênyang iringan) en = nglirik, ter zijde zien. KN. andhèrèk, KI. begeleiden, vergezellen, tot eerbewijs of staatsie WP. AS. 136 (herh.) Bab. Jo. II, 20; ook, vooral in poëzie, zich voegen naar iemands verlangen, zich vereenigen met iemands meening (vrg. milu, en nyarah), iring-iring (zie ook èrèng) of ngiring-iring, en andhêdhèrèk, begeleiden, in een onbepaalden zin, vgl. ngurung-urung. kang ngiring-iring, de stoet. — kering, poët. voor kairing, BTDj. 74 (WP. 213 dèn kiring) begeleid, vergezeld worden. — ngiringi, poët. vergezellen. — ngiringake, andhèrèkake, begeleiden BTDj. 23, 45; PL. I, 163. ngiringake, ook een persoon of goederen begeleiden, om te waken voor ontvluchting of ontvreemding JZ.
-
--- 1 : 66 ---
- I, 126, WP. 78. — pangiring, gevolg; aanvoerder WP. 358; ook zaken, die een aanzienlijk persoon worden achterna gedragen of achteraan komen: ° joli, miwah sugata rêrêmbatan, WP. 243; wat nevens een pacht nog daarbij als toelaag moet worden opgebracht ER. II, Bijl. 70.
- irung
- KN. grana, KI. de neus (KW. en Ml. idhung) BG. 93: irung dawa lir krai esthane. mandêng tuntunging grana, op den top van zijn neus zien, van een heilige wanneer hij biddend zijn aandacht op één punt vestigt Wk. lènging irung, de neusgaten. — irungan, zva. wirungan, zie ald. irung-irungan, wat op een neus gelijkt, bv. de lijst van den rand van het op het andere toeslaande blad eener vleugeldeur. — ngirung-irungi, van een irung-irungan, voorzien bv. een deurblad. — ngirung-irungake, voor een ander als boven voorzien; iets ter voorziening daarvan geven Wk.
- urang
- KN. 1. garnaal (vgl. Wk. ook kreeft) G. JZ. II, 277 (KW. en Mal. udhang, vrg. ibe, kêpithing, en rêbon, JZ. II). ° watang, een kreeft (KW. urang gala, Wk.). ° kara, een groot soort van kreeft. ° ayu, benaming van een bijzonder soort van oor krabben JZ. I; MR. II, 15. — 2. = wong, KA. 29 (oud-jav. urang Fi. 139) vgl. oring. — 3. urang-urang, KW. zva. urêng-urêng (ontbr. W.). — 4. urang-urangan, KN. de duiker (een vogel) BG. 346; TBG. VI, bl. 526; ook een wijze van tandakken op de wijs pětung wulung Rh.
- urêng
- KN. diepte van een wond of zweer; het branden, het smeulen v. h. hart van kwaadheid Wk. urêng-urêng, het zwart van de oogen (vrg. urang-urang, en irêng); ook zwart zien (vlg. Wk. ook ngurêng-urêng), stuursch; volg. Rh. ook een insect, dat zich in de mangga vrucht nestelt. — murêng, onder de asch smeulen; verdubb. ook fig. v. h. hart, vgl. marong-marong, en muring-muring. — ngurêng, diep zijn, invreten, al dieper worden v. e. nauw gat, wond of zweer, vgl. curêng. — ngurêngi, geveld hout verbranden voor de ontginning (regents. Rěmb. en Blora) ER. II, 189. SG. daarentegen: een stam verbranden door vuur om den voet te leggen.
- uring
- KN. muring, naam van een soort kleine muggen RP. 141. muring-muring, KN. duka, of dêduka, KI. Wk. knorrig, misnoegd, uit zijn humeur BTDj. 38; Bl. CP. 260. Zoo ook murang-muring, Wk. vgl. srêngên. — nguring-uring, (KN. andêdukani, KI. Wk.) knorren op of over JZ. I, 131.
- urung
- KW. zva. ulês, sloop. KN. ongevulde zak voor een kussen, vgl. sawal, de pijp of bamboekoker (bumbung) waaruit men het heulsap rookt, op zich zelf: de kop is cupak, vgl. pêdudan, bij udud, het houten lichaam v. d. kěndhang en de rand v. d. těrbang ZG. XVI, 113, 114. N. in de spreektaal zva. durung. urung-urung, overdekte geut of waterleiding, een duiker Asm. S. II, 144; (twee rijen troepen op een afstand van elkander G.) — angurung-urung, aan weerskanten (van den weg) en haie opgesteld BTDj. 339, vgl. ngerang-erang, en Bab. Jo. I, 1134: rakitên urung-urung). — ngurung = ngrampyang, Sg. — ngurung-urung, bedekken; iemand, bv. een gevangene, tusschen gewapenden begeleiden AS. 189, Bab. Jo. I, 496. — pangurung, of panurung, benaming van pieken, die aan weerszijden van een voornaam Javaan (of ook na-)gedragen worden, wanneer hij in staatsie uitgaat; van daar ook goede soort van pieken.
- erang
- I. ook irang, en kerang, (afgel. van oud-jav. irang). KW. zva. wirang, KS. 74; JZ. II. — kerangan, zva. kawirangan, T. 18b. — mangirang-irangi, zva. ngisin-isin, Wk. — kerang-erang, zva. kaèsi-èsi, Wk. — merang, KW. zva. isin, (KN. lingsêm, KI. Wk.) BS. Bl. CP. 265. — merangên, poët. zva. wirang, Wk. — ngerang-erang, KN. nglêlingsêm, KI. iemand te schande maken, door bespotting ten toon stellen Waj. I, 290; II, 567. — ngerang-erangi, zva. mêmirang, of ngisin-isini, Wk. — II. KN. erang-erang, verbod, waarschuwing K. 2, 22; verbieden, waarschuwen Wk. — ngerang-erang, iem. iets verbieden, vermanen, waarschuwen Wk. — ngerang-erangi, mv. Wk. — ngerang-erangake, iets tot verbod enz. maken, iets verbieden, enz. Wk. — erangan = erang-erang, RL. 20a. — III. erang-erang, KN. het driehoekig vlechtwerk dat aan de beide zijden van srotongan, en bapangan, huizen met de punt aan de nok reikt en met de onderzijde aan de pangêrêt, CP. pagêr erang-erang, een wijd gevlochten pagěr. — kaerang-erang, als zulk een pagěr en haie
-
--- 1 : 67 ---
- opgesteld Waj. II, 567. — IV. erang-erang, n. v. e. ladrangan, Waj. I, 458; II, 183.
- ering
- KN. eerbiedige vrees, ontzag RP. 35; beschroomd JBr. bl. 183; bang, bevreesd voor een persoon, dien men respecteeren, ontzien moet. — kering, gevreesd, ontzien Wk. tanpa kêkering, (of ° kêkering, Bl. CP. 167, 212) zonder schroom, zonder ontzag K. 4, 48. — ngeringi, (pass. dieringi, en dike ° Wk.) bevreesd zijn voor, respecteeren, ontzien AS. kèringan, RP. 37, BTDj. 57, of kinèringan, BJR. 2, BTDj. 67 pass. — ngeringake, bevreesd enz. maken, ontzag inboezemen Wk. — pakering, respect, ontzag, ontzag hebben G. — makeringi = ngeringi, K. 7, 169.
- èrèng
- I. of pèrèng, en èrèng-èrèng, ook iring-iring, AS. 36, RP. 72; PL. I, 77 of pèrèng-pèrèng, KN. de afhelling of afhellende oever of kant van een rivier of ravijn Pr. 75 (vrg. iring). pèrèng, of pèrèng-pèrèng, een ondergeschikte van een hoofd gunung. — ngèrèng-èrèng (ook èrèng-èrèng, Wk.) steil zijn van berghellingen. — mèrèng, schuins afloopen; overhangen, overhellen, vgl. ngongkang, zich op zijde van een berg bevinden; fig. wankelen, weifelen. II. ngèrèng, een muziekaal geluid geve, bv. lir sêndari, (hetz. als sêndarèn) ° kapuanan, Tj. II, 364; of lir sundari munya ° Rs. 118; en ook ° lir gêrantang, Tj. I, 554. Wk. geeft op èrèng-èrèng, naam eener gěndhing. ngèrèng, ook het geluid der garèng, JZ. II, 284.
- oring
- KW. zva. bocah. Mad. orèng = wong.
- orong
- KN. orong-orong, een soort van krekel (of het geluid daarvan) de Mal. anjing tanah. ° gotong, n. v. e. snoeperij Wk. — ngorong, C. 2196, bl. 156: sambi lêngis angorong?
- arèng-arèng
- KN. klein van gestalte Wk.
- orang-aring
- zie bij aring.
- urangutan
- de Orang-utan? K. 19, 3; ook in tegenstelling v. e. gezeten mensch, die een vaste woonplaats heeft, een boschmensch, woudbewoner? Ook wrangutan, Tj. I, 204. rangutan, zie rangutan, een bekende soort groote apen, of warangutan, Asm. S. II, 94; verder DW. 153.
- urungan
- n. v. d. 7en dag der sangawara, Wk.
- erangan
- n. v. d. 6en dag der sangawara, Wk.
- hringku
- poët. voor ing ngriku, BS. 6.
- aringêt
- KW. zva. karingêt, Wk.
- hak
- zie khak. hak, Holl. haak, haakje aan de kraag v. e. buis; een oogje heet cantholan, CP.
- hok
- uitroep Waj. II, 71, 376.
- aka
- KW. zva. aking, Wk.
- aku
- ngaku en ngakoni, zie ku, I.
- ake
- K. akên, (in Bantěn N., v. d. T. in TBG. XIX, bl. 394) aanhechtsel causatief, zie Gr.
- ika
- iki, en iku, zie ka.
- iku
- zie ka. KW. zva. buntut, Waj. II, 66. Tj. Sěngk. 1. (oud-jav. ikû Fi. 132, 212). — mangiku, KW. zva. anggêlar, ambuntut. mangiku niti, zva. ngunca, anggêlar bênêr, Wk.
- uku
- suku, N. sêka, K. een kwart reaal, een dertiende half, vlg. Wk. 6 uwang, (suku nom) of gwl. 7 1/2 uwang, (suku tuwa) ook bij 't goud wegen 1/2 jampêl, (suku, K. zie bij sikil). Ook zva. iji, bij het tellen v. boontjes e. drg. CP. — ukon, een halve gulden, (vgl. talèn) dertiende halven BS. ukon mas, guinje, een goud stuk van tien gulden vgl. dinar.
- eka
- KW. zva. siji, één JZ. II (in poëzie = dite, de eerste dag der week Wk.) en sa ° zva. sawiji, één: vereenigd, samen (Skr. eka). ° pada, zva. suku tunggal, Wk. ° praya, en sa ° praya, zva. tunggal ati, eensgezind BS. 553. ° kapti, en sa ° kapti, zva. tunggal karêp, of tunggal sakarêp, eens willens, gelijkgezind. ° warna = warna-warna? vgl. aneka-neka. — ngeka, KW. zva. miji. anênggih nagari ing pundi, ingkang kaeka adi, (dasa purwa) Pr. 1 de eenig voortreffelijke? Wk. vlg. ook WP. 1; Pr. 1; A. 6. Ook tot één brengen. ° warna, eenvormig maken. ° pada, of mangeka pada = suku tunggal, zie bij tunggal, Waj. II, 30, 410. — pangeka pada, zva. pamuja, Wk. — ngeka-eka, KN. = gawe-gawe, een of ander verzinnen; vgl. reka, Wk. — ngekani, zva. ngijèni, iets alleen doen. ° nganyang, alleen bieden of dingen, zonder anderen daar toe de gelegenheid te geven WR.
- akèh
- zie kèh.
-
--- 1 : 68 ---
- ikuh
- zie ingkuh.
- ukih
- KW. = arah. rame rok ukih, BG. 6. silih ukih, elkander beurtelings trachten voorbij te streven, te verdringen WP. 109, BJR. 55. — okih, ungkih, KN. ngukih, ngokih, of ngungkih (poët. mangukih, zva. ngungsêd, ngarah) aandringen, sterk aandringen, om een ander weg of achteruit te dringen (ook wel imd. uit den zadel lichten, den voet lichten; en een obj. niet ongestoord in ims. bezit laten, 't trachten te ontweldigen, ongeveer zva. ngrêbut, BTDj. 511) ook om iets te verkrijgen (BS. herh.). kokih, C. 2061, bl. 61a, of kongkih, pass. zva. ebah, kontal, kaungsêd, kasingsal, te verdringen, of van zijn plaats te krijgen; verdrongen, verstooten, overwonnen enz.; ook fig. tan ° onwrikbaar B. 146, 327: sakèh godaning dewa pan datan kongkih. — ungkih-ingungkih, tegen elkander aandringen RP. 107, elkaar trachten te verdringen.
- okih
- = ukih.
- okèh
- zie kèh, BG. 33.
- ikihên
- KW. zva. punika, WS. 104.
- hêk-hêk
- uitroep Waj. II, 145, 550.
- akên
- zie bij ku, I. en K. van ake.
- akèn
- zie kon.
- akon
- zie kon, en bij ku, I.
- ukon
- zie uku.
- ikana
- ikana tang, KW. zva. ingkang, (oud-jav. ikanâ = ing kana, WS. 92).
- ukantên
- zie ukara.
- akra
- KW. zva. rupa, en bungah.
- akar
- KN. naam van een kleine kever, die tot tegengif zou dienen Wk.
- akir
- Ar. [Arab] na, achter; later (vrg. akerat). ° diwasa, WP. 161. jaman akir, later tijden; de toekomende eeuwe. jaman wus akir, het is al in het laatste der dagen (de laatste eeuw) AS. 257. ing akiripun, later in de toekomst, vgl. awal. akir, ell. voor akir balèg, en dit voor akil °, BG. 48, 385: lare dèrèng akir kanèmên. — ngakirake, later doen, of tot later verschuiven KT. — akir-akiran, zva. kasèp-kasèpan, of kèrèn-kèrènan, op zóo een wijs (uitgevoerd) dat het over den tijd of wat laat geschiedt Wk.
- êkar
- KW. wêkar, Wk. KN. het ontluiken, ontloken zijn van bloemen (vrg. êgar, en sêkar). — mêkar, KW. zva. mêlar, wigar, Wk. KN. ontluiken, opengaan van bloemknoppen; (ook zwellen, dik worden, vgl. mêdhok, v. d. penis Tj. III, 220b).
- êkur
- of kur, KN. geklok van een hen en het geluid waarmeê men de hoenders roept Wk. kur-kur, freq. — ngêkur, klokken. — ngêkuri, klokkende tot zich roepen; iem. in zijn behoefte te gemoet komen; vgl. nguluri, Wk.
- êkor
- (of kor, Wk.) jonge luis = anak tuma, kleiner dan jagar.
- ikar
- ngikar, ° pada, de beenen wijd uiteen zetten, zva. mêrkakah, of mêrkangkang, Men. VII, 163 Rh.
- ikêr
- KN. ikêr-ikêr, de kraag van een Javaansch buis of vest; vrg. gulon, op gulu, ook de rand binnen in een caping, ZG. XX, bl. 408. — ngikêr-ikêri, van een kraag voorzien.
- ukir
- I. KN. het uitgesneden, gedreven of gegraveerd worden in hout, ivoor of metaal van loofwerk, arabesken, menschen of dieren, ook van letters; zulke sculptuur, snijwerk, door uitsnijding of graveeren in hout of metaal. Juru ukir, of ° pangukir, loofwerker; graveur Wk. — ngukir, figuren als boven in hout of metaal snijden (BG. 209: wringin saêpange ukirên) graveeren; beeldhouwen (dit gawe rêca, ngukir rêca, snijwerk in een beeld maken, bv. bij het maken v. h. haar enz. Wk. natah, uitbeitelen v. h. beitelwerk op wayangpoppen; vgl. nog sungging). kang ngukir, een fig. uitdrukking (vlg. Rh. plat) voor: de vader, vrg. 't Fr. l'auteur; Tj. I, 335, vgl. ook Wiw. dj. 3 en WP. 73. — ngukiri, (K. of KI. anjêjêri) een kris van een gevest voorzien. — ngukirake, iets van snij- of graveerwerk als boven laten voorzien. Voor een ander snijwerk als boven maken Wk. — ukiran, of ukir-ukiran, snijwerk, graveersel AS. ukiran, N. (KN. Wk.) landheyan, (poët. Wk.) K. jêjêran, K. of KI. (doch zie jêjêran, op jêjêr) dêdêr, KI. gevest van een kris BTDj. 50; vgl. kraengan, rangkokan, garan, tunggak sêmi, enz. — pokiran, ook pêpukiran, Wk. zva. pasangrakit, ook lichaamsbouw, figuur van een mensch. — II. = wukir, Wk.
-
--- 1 : 69 ---
- ukur
- KN. maat van iets (vgl. têpa); het meten; afgemeten; iemands toegemeten lot, vgl. janji. saukur, matig, niet uitstekend, gewoon Dj. Mart. 1869 n°. 4. nibani ukur, ims. maat nemen nml. voor een graf, hem den dood voorspellen of aanzeggen Waj. II, 572. ukur, of kur, N. (MD. R. Gr. L. 160) in de spreektaal alleen, slechts, maat (namung, K.) ukur, ... kiwala, BG. 286. ukur-ukur, KN. naar evenredigheid, met inachtneming van de maat van iets, met mate K. 5, 8. wong kur-ukur, iemand van weinig beteekenis? Tj. II, 557, vrg. bet. van bae. — ngukur, meten, afmeten, vgl. cêngkal, andêdêg, (zie ook bij kukur). ngukur-ukur, naar evenredigheid doen, met iets de maat van iets anders in acht nemen. — ngukuri, mrv. afmeten, bepalen, vgl. cumpi. — ukuran, wat tot meten gebruikt wordt (lengtemaat v. d. B. 112; oppervlakte PL. I, 100); maatstok, meetroede; middelmatig Gr. L. 291. ukuran siti, het landmeten PL. II, 23.
- ekar
- KN. de voeten binnenwaarts gedraaid Wk. vgl. cèkèh, impur.
- èkèr
- KN. naar iets begeerig zijn, op iets belust zijn; of bèkèr, volg. and. haastig, rusteloos, gejaagd, bedrijvig, enz. Wk. — ngèkèri, ingenomen zijn met, belust zijn op; iems. begeerigheid zoeken op te wekken; in de weer zijn om iemand bv. te bedienen (vgl. gupuh) Wk.
- ekor
- Ml. staart.
- akara
Akrikara, ukara, ekara, okara, benaming van de klinkletters a, i, enz. (Skr. akâra, enz.).- akara
akrKW. zva. wêtara, W. Jonk. 207; Juynb. 193; KA. 4, 24, 26.- ukara
- KW. zva. tata, en murka, (vgl. angkara). KN. (verkort kara) ook wel ukantên, K. uitdrukking, die men bezigt JBr. bl. 130; de stijl van een opstel of brief? wus tatas, ° ning sêrat, Bab. Jo. I, 435 enz.; zin, volzin, woordvoeging; ook zva. ungkara, bv. in ukara măntra, lofprijzing; lofgezang.
- ekroh
- KN. slordig, achteloos van kleeding; om het lijf hangen van kleederen Wk.
- èkèr-èkèr
- KN. langzamerhand en bij beetjes werk van iets maken Wk.
- ekrar
- gew. ekral, of ikral, (Ar. [Arab] v. d. B.) KN. kennisgeving, verklaring of belijdenis omtrent een zaak in rechten (eenzijdige erkentenis v. d. B.), — doen Bl. CP. 175. — ngekrali, kennisgeving enz. doen aan Wk. — ngekralake, kennisgeving enz. doen van of omtrent KT. 197, Wk.
- êkrok
- zie êgrok.
- ukruk
- KN. ngukruk, in elkaar gedoken; met krommen rug te M. Tj. v, 124; Mn. I, 81, vgl. ungkruk.
- ekrak
- KN. een gevlochten mand, een vuilnismand; ook een horde van gevlochten bamboe om metselsteenen, puin, enz. aan of weg te dragen; vgl. ongkèk, ook een langwerpige horde als draagbaar voor een zieke of misdadiger Wk. vgl. ambèn-ambènan.
- akherat
- (of kerat, Wk.) Ar [Arab] v. d. B. KN. het toekomende leven, het leven hier namaals, in tegenoverstelling van dunya, Vrg. akir.
- ukarta
- KW. = rênggan (W. rêngga).
- akral
- KW. zva. rosa, Wk.
- ikral
- ekral, zie ekrar.
- akralkara
- KW. zva. pêksa, Wk. (akral + Skr. ° kâra, maker?).
- akram
- KW. zva. ajêg, Bab. Jo. I, 420. Zie ook WS. 144, 201.
- ikram
- zie ihram.
- akrab
- gew. akrab, (Ar. [Arab], naaste bloedverwant) KN. naverwanten, naaste bloedverwanten.
- akir-balèg
- zie bij akil.
- akak
- KN. (G. vlg. Wk. grondw. kakak) klanknabootsend woord van het geluid hà, hà, hà! bij het lachen; en van het geschuifel (?) of geblaas van slangen (vrg. ikik, enz.). — ngakak, dat geluid maken AS. v. e. paard: mungêl ngakak. met dat geluid lachen (BTDj. 510, 511) schateren; schuifelen (?). — pangakak, geschater; geschuifel (?) DN. I, 377, 394. — mêngakak. v. e. slijpsteen L. 335.
- akik
- KN. agaat. bang, BG. 380.
- êkèk
- zie èkèk, 2.
- ikik
- KN. (G. vlg. Wk. grondw. kikik) klanknabootsend woord van het geluid hi, hi, hi!
-
--- 1 : 70 ---
- — ngikik, met dat geluid lachen BG. 41. guyu °, vgl. gligih, akak, enz.
- ukuk
- 1. zie bij ukung. — 2. (Wk. kukuk) klanknabootsend woord v. h. geluid hoe, hoe, hoe! — ngukuk, met dat geluid lachen Wk. vrg. akak, enz.
- èkèk
- 1. (R. vlg. Wk. grondw. kèkèk) klanknabootsend woord van het geluid hè, hè, hè! (vrg. akak, enz.). — ngèkèk, met dat geluid lachen. — 2. of êkèk, ngèkèki, of ngêkèki, iem. (iets) geven. — ngèkèkake, of ngê °, (iem.) iets geven Wk.
- hakekat
- of kakekat, Wk. (Ar. [Arab]), waarheid, de 2de trap van godsdienstige ontwikkeling, waartoe zich een mohammedaan verheft ZG. 1869, 217; RvK. 641. Zie tarekat.
- akhad
- zie Ahad.
- akadiyah
- n. v. e. der hurufs Wk. zie kurup.
- ikêt
- 1. KW. zva. tali, band, koord (deze bet. ontbr. bij W.) en anggit, samenstel, opstel, gedicht. sèkêt, (uit sa + ikêt) KN. vijftig; vgl. satali, salawe. — nyèkêt, elk of ieder vijftig. — èkêtan, bij vijftigen. — panèkêt, n. v. e. thans nog in de Vorstenlanden en vroeger ook daarbuiten bekende ambtstitel (letter l. = hoofd over 50 huisgezinnen). In Solo vormen de panèkêt, den 5den rang van ambtenaren, volgende op panèwu, R. en T. — 2. KN. dhêsthar, KI. hoofddoek, zooals de Javanen die dragen voor een tulband (Pers. [Arab], tulband) vrg. sêrban, udhêng en singêl. — ngikêt, mikêt, (KS. 36, 38) umikêt, of mangikêt, KW. zva. nganggit, een werk samenstellen, opstellen; dichten; ook binden, samenbinden. kaikêt, KN. zva. kabănda, geboeid, gekneveld G. ngikêt-ikêt, middelen verzinnen om 't een of ander gedaan te krijgen, meestal in kwaden zin Rh. — mikêti, KW. zva. nalèni, Wk. — ngikêt-ikêti, KN. andhêsthari, KI. iemand een hoofddoek omdoen JZ. II. — ikêtan, vlg. Rh. gebr. ikêt-iketan, enz. zich een hoofddoek omdoen; een hoofddoek om hebben BG. 256, 257.
- ikut
- KW. = andhêsêk, W. = tumut? DW. 149, vgl. mal. KN. 1. de voorhuid. nganggo ikut, onbesneden, vgl. kulup. — 2. ngikut, nemen, wegnemen, zich toeëigenen G.; vrg. pikut, vlg. W. ngingkud.
- ukêt
- KN. mukêt, in een kring zich bewegen; vgl. ugêt, zich goed mengen tot zekere dikheid van santên, kokosmelk, vgl. rukêt, Wk.
- èkêt
- zie ikêt.
- ekatana
- zva. katana, G. zva. panah, Wk. (Skr. ekatâna, aandachtig, op één punt zijn volle opmerkzaamheid richtende).
- iktidal
- (Ar. [Arab]), het opstaan in 't midden van de eerste rak'at v. e. gebed v. d. B.
- iktiyar
- ook wel ihtiyar, verbasterd istiyar, en têkiyar, AS. (Ar. [Arab]; ook sêtiyar, v. d. B.) KN. vrije wil v. iemand, die zich niet door hartstochten laat verleiden K. Palm v. d. B. kiezen, bedenken, bezinnen; een middel verzinnen, om zich of iemand te helpen. ° mrih arja, enz. BG. 473. — ngiktiyari, enz. een middel verzinnen tegen of op; Bab. Jo. I, 199: iem. een middel aan de hand doen. G.: verkiezen. — ngistiyarake, enz. laten kiezen R.; voor iemand iets er op verzinnen; iets als middel aanwenden of besteden tot iets.
- aksa
- KW. zva. ulat, (Skr. ° akṣa, oog) ook = kêbo? Tj. Sěngk. 7 Wk.
- aksi
- en èksi, KW. zva. mata, oog; het gezicht (Skr. akṣi, oog, îkṣ, zien) BS. 13. — ngaksi, maksi, ngèksi, en mèksi, ngaksya, zien Wk. kaaksi, of kaèksi, WP. en kaksi, of kèksi, BS. zva. katon. — umaksi, of umèksi, zien BS. 24. — pangaksi, BS. of pangèksi, pangaksya, het zien, het gezicht.
- akas
- KW. (ook makas, Wk.) zva. atos, en kêngkêng, Fi. 215. KN. vgl. kas, 1. dik. niet waterig, ook van den stoelgang; vgl. mangkêlang, ngêbrok, mèncrèt, zoo ook stijf, niet lêmês, bv. v. gekookte rijst Rh. — 2. vlug van leden en beweging. akas adhangan, vlug en bereidvaardig Wk. vgl. K. 13, 28 têlangkas, ook herh. Tj. II, 251; volg. Rh. eig.: stevig van leden (vgl. bakuh), ook volhardend RP. 101. — mangakas, KW. zva. andhanganakên, Wk.
- akasa
- of kasa, KW. zva. awang-awang, en langit, (Skr. âkâça, de aether, lucht, dampkring,
-
--- 1 : 71 ---
- van kâç, schijnen). Een ander kasa, zie beneden. Tj. Sěngk. = 0. dêdêl ing akasa, Par. 114. pitung kasa, de zeven hemelen. ing akasa, in den hemel. — ngakasa, naar den hemel.
- aksoini
- KW. zva. sawurda, (Skr. akṣauhiṇî, een kompleet leger).
- aksantên
- zie aksara.
- aksara
- KN. (ook lêksara, in de volkstaal) aksantên, KD. en sastra, KN. een letter van het Alphabet; de letteren (Skr. akṣara, syllabe). putus ing aksara, volleerd in de letteren. Zie verder Wilken's wyakarana jawa, RL. 41a, 45a: stand, waardigheid?
- e(of o)ksawa
- [eksawa, oksawa] KW. zva. waspada, Wk. Not. Bat. Gen. XXIV (1886) afl. 4, bl. 158.
- aksama
- KW. zva. apura, vergiffenis BG. 262 (Skr. kṣamâ, geduld). — ngaksama, (vlg. Wk. ook maksama) zva. ngapura, BS. 50. — pangaksama, zva. pangapura, Par. 125.
- akwèh
- zie kèh.
- ikwan-ikwan
- KW. een afkeer van iets hebben G.
- ekawara
- zie wara.
- akal
- (of ngakal, Wk.) KN. overleg, beleid, vernuft, schrandere vond, list, vernuftig middel (bedrog of arglist v. d. B.); schrander, listig (kowe iku °, Bab. Jo. I, 17); schranderheid; gezond verstand JZ. II, KT. 5; vgl. reka, tarekah, (Ar. [Arab] v. d. B.) akale kêpriye, hoe legt men dat aan? wat middel is daarop? akal dora, een leugenachtige vond, ook goochelarij. akal bakal, zie cakal. akal-akal, (een of ander verzinnen Wk.) met overleg, schranderheid of list zijn best doen, het er op toeleggen R. — ngakal, schrander zijn G. ngakal-akal, iets met list of overleg behandelen DN. II, 67. — ngakali, belisten, door een list verstrikken; ergens iets op uitvinden; list gebruiken tot, met list zoeken te krijgen; ook plat voor een vrouw beslapen Rh. ngakal-akali, met listige middelen zoeken te verkrijgen ( = ngakala akal, Wk.). — akal-akalan, samen den bijslaap uitoefenen Wk.
- akil
- KN. verstandig van een kind, dat toont reeds een goed oordeel te hebben; meerderjarig, huwbaar van een meisje (Ar. [Arab] v. d. B.). akil balèg, verbasterd akir balèg, meerderjarig, meerderjarigheid, van een jonge, bij de Javanen, volgens het Moh. recht, met vijftien jaar (Ar. [Arab] v. d. B.).
- êkul
- (of kul, Wk.) KN. ngêkul, iemand voor min houden, met minachting behandelen JZ. II; de baas spelen v. e. vrouw over haar man GB. XVII, 422; vgl. Bl. CP. 213, en ungkul, ngêpak.
- êkol
- zie kol.
- ikal
- KN. windsel garen; rol of bal van opgewonden touw; kluwen van opgewonden garen, vgl. ungkêr, gulung. saikal, een windsel. — ngikal, winden, bv. het anker R. n. N. 15, opwinden, ophaspelen; opgeheven in de hand ronddraaien, bv. een wapentuig (een speer Bab. Jo. II, 139), of een persoon, vóór dat men hem banting't BG. 459; Men. VII, 450; een zaak (padu, JZ. II) verdraaien. ° basa, of ° bêbasan, voor door verdraaiing bedrieglijk redeneeren; vgl. srekal, keras, ewal, JZ. II, likas, en lêlês. — ikalan, ikal-ikalan, of pangikalan, iets om op winden; (een haspel heet ingan); vlg. Wk. beteekent ikal-ikalan, om een ikalan, opgewonden; ook zoo'n kluwen Wk. saikalan. ook = saikal, Wk.
- ukêl
- (eigl. omwinding, vgl. ikal, WS. 83) KW. zva. gêlut, worstelen; KI. haarwrong; zie bij gêlung, II. een krul: pakis, een mooie ronde krul Rh. volg. CS. bathiksel voor een ikêt. — ngukêl, KN. het haar in een wrong opmaken BJR. 19, Wk., het haar om de hand winden, bij een vechtpartij WS. 83; Gr. L. 116; BTDj. 476, zie ulêng, JZ. II, 130, vgl. jambak, jênggit. — ngukêlake, een zaak verdraaien (vrg. ngikal, bij ikal) JZ. II.
- ekal
- KW. zva. patut, KN. zva. jimat, Wk. (Ar. [Arab]).
- èkèl
- 1. KN. wangunstig Wk., vgl. ingan. — 2. èkèl-èkèl, kort en eenigszins dik v. gestalte Wk.
- okol
- KW. zva. ulêt. KN. gespierd, sterk G.; vgl. akol, handgemeen, aan elkander geklemd, lijf aan lijf, borst tegen borst Wk. benaming van een wedstrijd, worstelspel, waarbij
-
--- 1 : 72 ---
- twee personen elkander met den uitgestrekten arm trachten achteruit te duwen Wk. — okol-okolan, of okol, met de schouders tegen elkander stooten. — ngokol, iemand met de schouder stooten DW. 150; sterk zijn, vgl. dhêgêl.
- akol-akol
- KW. = wêrut-wêrut, met gezwollen aderen of spieren doortrokken, gespierd, knoestig Wk.
- oklak
- KN. een (thans verouderde?) nederige wijze van den vorst te naderen, voorafgaande aan mandhapan, van pandhapa, vgl. dhadhap, Wk.
- oklèk
- KN. 1. zva. othèk, Wk. — 2. oklèk-oklèk, naam van een Sétan; zie bij kêblak, WP.
- aklak-aklik
- klanknabootsing van het verwrikken van ledematen, zooals bij het tandakken Tj. I, 533 (zonder a °).
- ekal-kalaka
- KW. zva. pêdhati, Wk.
- iklas
- ihlas, of eklas, WP. KN. zuiver, rein; zuiverheid, reinheid, oprechte gezindheid JBr. bl. 68; Bl. CP. 265, van het hart, als het aan niets anders denkt of geen bijoogmerken heeft (Ar. [Arab]). Ook zva. botên sumêlang. sampun °, tot rust gekomen; ergens in berusten, er niet meer aan denken JZ. II, WP. 65. — ngiklas, een zuiver oogmerk hebben G. — ngiklasake, zuiver maken, zuiver te voorschijn brengen; zijn hart zuiver houden, geen bijoogmerken voeden, alleen zuivere bedoelingen hebben; van ganscher harte, zonder spijt uit zijn gedachten zetten, volledige afstand doen van.
- iklal
- (Ar. [Arab]) de toestand waarin men terugkeert na de ikram, v. d. B.
- akal-bakal
- zie cakal-bakal.
- akêp
- KN. wat men van een sigaar of pijp in de mond neemt om te trekken. a °, of pêngakêpan, mondstuk v. e. fluit JR. — ngakêp, aan een sigaar of pijp trekken; iets tusschen de lippen houden als een sigaar, of dwars in den mond als een potlood; met de lippen happen of knijpen; vgl. isêp, êmut, klakêp, volg. Rh. bepaald een sigaar met het brandend eind in den mond nemen en zóo aanblazen, de wijze nl. waarop bedienden voor hunne meesters sigaren aan steken, ngakêp = nganggêp, of nyakêp? Bab. Jo. I, 731. — ngakêpake, een sigaar of pijp te trekken geven; voor een ander aan een sigaar enz. trekken, om die aan te houden. — akêpan, een haal, een trek.
- ukup
- KN. 1. grondwoord in passieven zin van ngukup. reukwerk GR. — 2. een buikband van galon of zijde, bij de dienstkleeding (dodotan) over de gordel gedragen RvK. 605 (de eigenlijke ukup, is van ananasgaren geweven en heeft een donkere kleur; men zegt dat ze door berooking die kleur krijgt); vgl. èpèk, sabuk, sembong. — ngukup, met reukwerk berooken of met bloemen bestrooien AS., ML. 229 of met iets anders? zoo in Rs. lathine dèn ukup upas, gew. van kleederen om er een geur aan te geven; vgl. ratus, kutug, ook iets als wierook branden CS., BJ. krit. XXI, 24 (een ander zie bij kukup). — ngukupi, hetz. — paukupan, of pangukupan, een mand die bij het berooken van kleêren gebruikt wordt. — ukup-ukupan, obj. den. en zie bij mêntahan.
- akya
- KW. zva. aku, Wk.
- akhyan
- (Ar. [Arab] plural.) oogen, de oogen.
- hikayat
- of kikayat, (Ar. [Arab]) verhaal, geschiedenis WP.
- hakim
- = khakim.
- ukum
- of khukum, (Ar. [Arab] KN. het (Mohammedaansche) recht; het gerecht, vooral het priesterlijk gerecht; gericht, vonnis, straf, vgl. ngêtrapi, ook beoordeeling, beschouwing (categorie). salira ukume padha karo ula? vgl. plaksana, Tj. N. P. 322. khukum ing Surambi, het gerecht van de Surambi. ° kisas, doodvonnis. ukum pati, doodstraf BTDj. 688. ambalithuk ukum. de wetten ontduiken, verdraaien Wk. kukum molah, BTDj. 475. — ngukum, straffen. ° mati, met den dood straffen BTDj. 526. ° bumi? Waj. I, 421. kokum, veroordeelbaar, strafbaar Wk. — ngukumi, berechten, vonnissen An.; ook achten, voor iets houden. — ukuman, (KT. 4) de straf die een gevonnisde ondergaat GR. ukum-ukuman, de rechten, de rechtsbepalingen WR. — paukuman, vonnis, straf An. ° badan, BTDj.
-
--- 1 : 73 ---
- 17 lijfstraf. ° pati, doodstraf. — pangukuman, strafplaats.
- ukumah
- An. zie khukumah.
- hikmat
- of khikmat, (Ar. [Arab]) KN. wijsheid; wonderkracht van een talisman of geneesmiddel.
- ukug
- = ukuk, zie ukung, bij kung, II.
- okab
- okab-okab, bladschede van rěmbulung en arèn; vgl. kakab, upih, enz.
- akbar
- (Arab. [Arab] grootste) taun °, keert om de acht jaar terug; de bedevaart is in dat jaar bizonder verdienstelijk ZG. XXXIV, bl. 166. Zie Dal, en aji.
- akang
- KW. zva. lêsu, BS. 107 en aking.
- aking
- making, KN. dor, droog; verdorren, verflenzen (vrg. garing) JZ. II. — ngakingake, iets droog maken, drogen.
- akung
- zie kung, RL. 57b?
- ukung
- KN. klanknabootsend woord van het lang en helder geluid van een tortelduif, in tegenstelling van ukuk, dof geluid. — ngukung, zulk een geluid maken of daarnaar gelijken. Zie kung, II en ungkung, katêkung, en katêka.
- ada
- KW. zva. adêg, wiwitan, en măngsa, (adane larang bêras, de tijd van de duurte van rijst) KN. voorval, gebeurtenis, iets wat plaats heeft, zaak. (Ml. ada, zva. ana, vrg. adha). adaning tiyang Jawi, regel of beginsel om te handelen voor den Javaan in zeden en gewoonten R. aku ora nyana yèn bakal ada mêngkono, ik vermoedde niet dat zoo iets zou gebeuren. bisa gawe ada, ora bisa mungkasi dhewe, hij kan wel een zaak in het leven roepen, maar ze zelf klaar spelen kan hij niet Wk. — ada-ada, 1. zva. adêg-adêg. — 2. het (uit oude gedichten vooral Brata Yuda en Rama ontleende) gezang van den Wayang vertooner, als hij een pop op het tooneel brengt, begeleid door kêndhang, en gêndèr, zva. suluk, en kawin, Vgl. sêndhon, janturan. De ada-ada is aan vaste zangwijzen gebonden, met 't oog daarop onderscheidt men ° sanga, ° palaran, ° Mataraman, en ° kuna, ZG. XVI, bl. 211. Vgl. nog WP. 70; ook zva. sada, stengel, bv. ada-adanipun wiji (pantun) Among. T. 1871, 62; MR. II, 51. — ngada-ada, overeind staan van het hoofdhaar en de oogharen; en zich boos maken, razend boos worden Bl. CP. 159. Zoo ook nêpsu ada-ada, Wk. mangada-ada, poët. hetz. WP. (dit zva. ngênguwung, W.). — ngadani, KW. in orde brengen. KN. iets vóórdoen, het eerst beginnen WS. 74; Bab. Jo. I, 805; WJ. WP. 100 zich laten gelegen zijn aan? vlg. Rh. zich bemoeien met, zich laten gelegen zijn aan (Banyum.) vlg. RI. zva. nglayani. ngada-adani, van 't schrijfteeken ada-ada, voorzien; ook op en wayangpop de ada-ada, zingen Wk. — adan, KW. zva. wiwit, T. 27a, 55b. miwiti, rumanti, WS. 202; B. 460. Zie ook bij adan, en dan.
- adi
- I. (in samenst. soms verkort di, Wk. bv. digung = adigung) KW. KN. ook wel èdi, (ook adya, KW.) uitmuntend, buitengemeen; fraai; schoon JZ. II; zva. luwih, en bêcik, (Skr. âdi, uitmuntend, de of het eerste, en adhi, opper- in samenstellingen); ook naam van de tweede Windu. adiningrat, de eerste, of het schoonste der aarde, betiteling van de vorstelijke residenties te Surakarta en Yogyakarta. adiraja, zva. pangapura gêdhe, Wk.(?) guna, (ook diguna, Wk.) trotsch op zijn bekwaamheid (Skr. adhiguṇa, voortreffelijk). gung, trotsch op zijn grootheid, hoogmoed. ° gang, trots op zijn lichaamskracht of gezondheid ZG. XIV, 263; JZ. II. ° kara, KW. zva. wisesa, JZ. II. linangkung, RL. 34b: adhikara, (Skr. adhikâra, oppergezag). rêtnadikara, KN. benaming van een bijzonder fatsoen van zadelblad WP. anglanadikara? Waj. II, 122. adiwarna, (ontbr. W.) schoone gedaante of gelaat Wk. — ngadiwarna, ngadiawarna, zich opsieren Waj. I, 29, 440. ngadirupa, id. L. 48. ° laga, KW. BTDj. 530; Tj. N. P. 95 zva. paprangan, gevecht, en slagveld (niet bij W.). sêmbada ing °, DW. 147? adiyati, of ngadiyati, oudste Wijze (uit adi, en yati, zie ald.) hiernaar wordt genoemd een tijdvak van de oude mythische geschiedenis van Java JZ. II, 257, zie pralambang, Wk.) AS. adipati, (Skr. adhipati) dipati, dipatya, KW. zva. ratu, Wk. pra dipati, of pra dipatya, KW. de adellijken, de adel; wordt verkl. door para tumênggung, (en door para ratu, ° panggêdhe, Wk.) KN. opperregent, opperlandvoogd. radèn adipati, (ook radèn dipati, dèn dipati, Wk.) titel van den
-
--- 1 : 74 ---
- Rijksbestierder (Grootvizier) te Surakarta en Yogyakarta. Verder titel van alle regenten op Java en Madura (de Vorstenlanden uitgezonderd) die niet Radèn Tuměnggung heeten, of den Pangerans-titel voeren. het praedicaat Adipati komt voorts toe aan de opperhoofden der vrouwen in de kratons van Solo en Yogya R. en T. pangeran adipati, een meer vorstelijke titel, die aan Prinsen van hoog aanzien verleend, en (verbonden met arya) ook gevoerd wordt door de regeerende Prinsen Mangku-nagårå en Pakualam. Pangeran adipati anom, titel van den Kroonprins in de Vorstenlanden. — adi-adi, zva. luwih-luwih, en zich veel laten voorstaan; trotsch, hoogmoedig G. busana adi-adi, BTDj. 103. kang adi-adi, fraaiigheden, kostbaarheden Wk. — ngadi-adi, KN. ngados-ados, KD. AS. veeleischend K. 12, 8, 11; veel noten op zijn zang hebben Wk. Ook zva. angrêngga, versieren JZ. II. — adèn-adèn, voortreffelijke personen als paṇdhita's of geleerden; ook wat als een zeldzaamheid, bijzonder fraai of kunstig gemaakt is, kunstwerk Wk. — ngadèkake, (vlg. Wk. ook ngèdèkake) zva. ngunggulake, BS. Wk. Een ander zie bij de, I. — kadipatèn, N. (vlg. Wk. KN.) kadospatèn, K. het hof of het gebied van een Pangeran-adipati, inzonderheid van den Kroonprins (zijne waardigheid BTDj. 328). bupati kadipatèn anom, te Solo een der bupati anon-anon, chef v. h. huis van den kroonprins R. en T. kadi, en ° ing kene, van hier af te beginnen. — makadi, KW. tot eerste, tot voorganger hebbende KO. 29. II. zva. abdi, Gr. L.
- adu
- N. abên, K. tegenover iets of iemand anders; tegen elkander aan Wk.; gevecht, strijd, twist; ingrediënt (K. 15, 30 gebr. adon, Rh.) bij andere ingrediënten in een mengsel bv. van reukwerk of kruiderijen, en daar de sirih meê gemengd wordt. sêdhah saabênipun, nl.: jambe, gambir, ênjêt, têmbako. bijmengsel (om de geur, smaak of geneeskracht te verhoogen, vgl. subal, jantu, êcam, Wk.) kupat saadune, Waj. I, 35. adu pucuk, met de punten tegen elkander Pr. 2; AS. abên tritis. van dicht opeenstaande huizen PL. I, 199. adu arêp, N. abên ajêng, K. met het front tegenover elkander. ° rai, ° bathuk, vis à vis, niet steelsgewijze of achter iems. rug (Wk.). ° manis, elkaar's vriendelijkheden riposteeren BG. 182; zie ook bij manis, Vlg. Wk. is adu manis, aaneensluitend van twee even hooge tafels, of ook, wanneer ze niet even lang of breed zijn, als er aan beide zijden een gelijk stuk uitsteekt. Bij vloerleggers wanneer de steenen punt tegen punt liggen, ook dham, (Holl. dam) genoemd tegenover sêlèk, wanneer de voegen telkens inspringen. ° sêrêt, als ° manis, maar door klampen of drgg. aaneengehecht Wk. adu kacipta, BG. 29. ° têngah, middelpunt tegen middelpunt Wk., het middelpunt raken. adu mancung, een wijze van den hoofddoek te dragen. adu-adu, abên-abên, een gevecht als schouwspel, zooals een tijger- of buffelgevecht. — ngadu, of ngêdu, (BTDj. 129, 170) en ngabên, tegenover een ander plaatsen om te laten vechten BTDj. 62; WP. (didu gêlut, BG. 431) ingadu lan pupu, ... dinugang, BG. 466; JZ. II; tegen elkander laten vechten, strijden, kampen of pleiten; in verhoor nemen. dipun abên tiga, drie personen tegen elkander verhoord of gehoord worden nl. de aanklager, de beschuldigde en een getuige. ngabên prakawis, de verklaringen van getuigen met elkaar vergelijken Wk.; aanhitsen, opstoken om te strijden; met een ander (bv. met een meisje) in kennis brengen. ° jago, hanen laten vechten; hanegevecht BTDj. 94. ° kêmiri, kěmiri-noten om een weddenschap tegen elkander slaan, vgl. kêbuk. ° kasêktèn, (of kadigdayan) zijn krachten tegen elkander meten. ° têlu karo, iemand, met wien men een geschil heeft tegenover een derde stellen JBr. bl. 254. Zie verder JZ. II. ngabên dhuwung, wangs. voor iwak kacangan, JZ. II, 282. ngadu-adu, ngabên-abên, tegen elkander opstoken of aanhitsen; tot zijn vermaak of schouwspel laten vechten JBr. 355; ook zva. adu-adu, AS. (nl. ellipt voor wong ° zie bij wong). — ngadoni, ngabêni, iets betwisten aan GR.; als ingrediënt in een mengsel doen; samenvoegen, verbinden. ngadoni prang, zich met iem. meten in
-
--- 1 : 75 ---
- den strijd Wk. ° yuda, ML. 274. ngadon-adoni, ngabên-abêni, aanhitsen, opstoken BS. 248; AS.; JZ. II, Bab. Jo. II, 349. ° awon, BTDj. 242, 261, 636; partijen tegen elkander verhooren; ook: deeg of beslag bereiden voor Wk. en een ingrediënt doen bij (te M. in TBG. dl. XXV, bl. 282). — adon, abênan, wat men laat vechten, bv. jago °, een vechthaan; ook fig. een voorvechter Rh.; samen vechten om iets Waj. Ir. 34, 2: kaya dhandhang ° bangke. adon-adon, C. 2151, bl. 22a; K. abên-abênan, een tijgergevecht PL. II, 7; K. abên-abên, voeg of voegen, bv. van een kist; vgl. suluhan, vlg. Rh. ook lid, geleding; vrg. rêrosan, KN. toebereid beslag of deeg, om iets van te bakken; ook benaming van een bijzonder soort van beslag. — piadu, Mn. I, 423 (Wk. twist, oneenigheid, geschil). — pangadu, pangabên. subst. den; ook pleidooi en pleitbezorger G. pangadu-adu, pangabên-abên, opstokerij, twiststokerij BS. 528. — pangadon, pangabênan, strijdperk, vechtplaats, waar men beesten laat vechten; pleitzaal, balie G.; ook in Bagělen een vertrekje waarin men een jongen een nacht laat slapen met een dansmeid, die dan rapporteeren moet of hij al huwbaar is R. — padu, pabên, (KW. padwan, Wk.) twist, geschil, krakeel (spitsvondige twistrede, streek, de ware reden, de geheime reden Wk., de kwestie?); rede, redenatie Gr. L. (dede padu, BTDj. 96), een redeneeren, twist of geschil hebben JZ. I, 119, II. padu ambêkicik, wangs. voor pakèl, [ngrèkèl] JZ. II, 275. parapadu, parapabên, of paripabên, een rechtsgeding of proces hebben met een ander, een proces voeren JW. 3. padupara (of pari) padu, pabênpara (of pari) pabên, reciproque vorm Bl. CP. 223; JW. 2, 3. — madu, twisten om of over Gr. L., JZ. II. — madoni, mabêni, betwisten, bestrijden, tegenspreken, weêrleggen, zich verantwoorden. — madokake, mabênakên, over iets, bv. een koop, onderhandelen, onderhandelen voor. — padon, N. pabên, of pabênan, K. iets om over te twisten of te redeneeren, in dudu padon, (BG. 290) dede pabênan, dit is niet om over te praten, dat is geen raison AS. (vgl. boven dudu padu). padon, of pêpadon, G. N. rechtsgeding; met een ander of met elkander geschil voeren; verder onderhandeling, met een ander of met elkander onderhandelen JBr. bl. 435; iemand om meê te kunnen onderhandelen; ook padon, KN. of pêpadon, Wk., hoek van twee tegen elkander komende lijnen of zijden, bv. van de oogen (BG. 140: padoning netra) of lippen (BG. 285: kêjot padoning lathi); de binnenhoek van een huis, de punt v. e. kleed T. 55b, Rm. 320; zva. pojok. — madoni, de hoeken v. sawahs beploegen? SG.
- êdu
- zie adu.
- idi
- zie bij idin.
- idu
- KN. kêcoh, KI. spog, speeksel JZ. II; spuwen Bl. CP. 226, AS. (vrg. ilu). idu, KN. een achtste van een bahu. kêcoh, KN. fig. een onbedachtzaam gedane, een kwetsende uitlating. sakêcoh-kêcoh, al naar dat het voor den mond komt, onbezonnen in uit latingen Wk. sakêcoh-kêcohe, voor een schandelijk laag bod doen JZ. I, Wk. vgl. kêcuh, kênyoh. idubang, of dubang, en verbasterd (kêdubang, en Wk.) gêdubang, rood spog, sirih-speeksel BG. 253, 552. dubang wurung, sirih-spog bij de eerste kauwing van de sirih, wanneer het nog niet geheel rood is, door de Javanen voor medicijn gebruikt Wk. — ngidu, spuwen. anggêdubang, met sirih-speeksel bespuwen, bestrijken, verwen. — ngidoni, ngêcohi, bespuwen, bv. een of ander ziek lichaamsdeel na het prevelen van een gebed, vgl. sêmbur. andubangi, met sirih-speeksel bespuwen, ook daarmeê iets rood maken (bevuilen Wk.). — ngidokake, ngêcohake, uitspuwen Wk. — pai (of pangi)don, pakêcohan, kwispeldoor BG. 253, JZ. II, 285, 286, 287.
- uda
- KW. water (niet in W.; Skr. uda, vrg. udaka); en zva. suda. KN. in de spreektaal zva. wuda, zich naakt uitkleeden. udaraga, AS. ook wel (Wk. gewl.) uraga, (zie ook i. v. udaraga) KN. benaming van een soort van gebathikt. uda-uda, KN. naar iets raden; naar gissing, vgl. udakara, (Skr. ûh, beschouwen, opmerken); en zich matigen, vgl. duga-duga, de maat in acht nemen; inhouden; matig. — nguda-uda, matigen (Vlg. Wk.
-
--- 1 : 76 ---
- iets langzamerhand verminderen). — panguda-uda, matigheid.
- udi
- (vgl. budi) KN. ngudi, zva. pêksa, BTDj. 14: ° anêdha dipun jatènana, sterk op iets aandringen, vgl. ungsêd, dringend vragen of verzoeken, met iets volhouden? inz. om iets te weten JBr. 253; aanhoudend streven naar Waj. II, 127. angêngudi tuwuh, iem. (bep. den moordenaar) naar het leven staan BS. 49, 193, 394; ook ngudi pati, Bab. Jo. I, 1173. ngudi tuwuh, zich 't leven benemen BG. 130. — pangudi, subst. den. ook volharding bij iets; aanhoudende zorg voor iets PL. II, 24; aandrang enz. BG. 424.
- èdi
- zie adi, I. — mèdi, poët. zva. luwih, Wk.
- ede
- KN. ngede-ede, de lip minachtend tegen iemand uitsteken; iem. met gebaren beschimpen, uitlachen; vgl. ngece-ece, Wk.
- adah
- KW. zva. wêwulang, (ontbr. W.).
- idah
- zie edah.
- edah
- 1. KW. KN. verschil, onderscheid; iets anders (vrg. bedah, beda, en endah). — 2. edah, of idah, (ook ngidah, Wk. Ar. [Arab] v. d. B.) KN. uitstel van drie maanden en tiendagen, gedurende welke een van haar man gescheiden vrouw moet wachten, vóórdat zij hertrouwen mag; de idah, bereikt hebben: wis ° (vgl. wis tempo, in de pachtbrieven). — ngedahake, onderscheiden; en een huwelijk tot na drie maanden en tien dagen uitstellen; ook wel iets anders zoo lang uitstellen en het uithouden, zva. nginahake, (in dezen laatsten zin ook ngidahake, Wk.).
- adaini
- KN. de slagaders aan weêrszijden van den hals Wk.
- udaani
- zie udani.
- adan
- 1. KW. zie bij ada, en dan. adan budhal. BG. 188. — 2. (Ar. [Arab], v. d. B.) KN. de aankondiging van het uur van een gebed, het begin van een gebed; vlg. RvK. 640 spreken de mannen vóór 't gebed de adan, hardop, daarna de kamat, zachtjes, en de vrouwen alleen de kamat uit. De woorden der adan als gebed beschouwd ter bezweering van een of ander onheil in de voorgeschreven houding opgezegd, als bij brand, zware aardbeving enz.; ook bij de geboorte v. e. zoon de adan, opzeggen Wk. — ngadani, KN. het uur van een gebed aankondigen G., het formulier van de adan, opzeggen ter bezwering der onheilen van ... Wk.; een ander zie bij ada, en dan. — ngadanake, dit laten doen Wk.
- adon
- zie bij adu, en don.
- êdên
- (gew. pangêdên, Wk.) KN. drukking of persing bij ontlasting, of vlg. Rh. van een barende vrouw (vrg. uwat, en madêdêng). — ngêdên, drukken, persen.
- idan
- KW. zva. gila, (oud-jav. idan). — ngidan-idan, zva. anggêgila, Wk., vgl. edan.
- idin
- of idi, (JBr. bl. 236). KN. toestemming, vergunning, verlof, agreatie van een hooger geplaatste (Ar. [Arab] v. d. B.), ook zva. panjurung, en pangèstu, zegenende goedkeuring; zegen. — ngidini, of ngidèni, (Bab. Jo. I, 677) zijn toestemming enz. geven aan iem. of op iets AS., BTDj. pass. kaidèn, BTDj. 76, 520; ML. 282; L. 65.
- udan
- N. (oud-jav. hudan KS. 71; Fi. 18b, zoo ook KA. 8) jawuh, RP. 97 en gew. jawah, K. jawoh, poët. regen; regenen JZ. II (hiervoor ook ana udan.). udan woh, of ° awoh, ° uwuh, ° wuh, hagel, hagelen Wk. udan plêthèk. regen bij zonneschijn (ook wel ° kêthèk?) Wk. ampèl, n. v. e. krissoort. ° sore, Waj. II, 226 en ° asih, Waj. I, 153; II, 210, n. v. e. gêndhing. ° mas. vuurregen v. e. vuurwerk Wk. udan-udan, jêjawah, (en jêjawuh, Wk.) in de regen gaan staan voor pleizier of om een regenbad te nemen; in deze bet. volg. Rh. udan-udanan, maar udan-udan, regenachtig v. h. weder. — ngudani, (zie ook bij udani) anjawuhi, anjawahi, regenen op, beregenen, ook iem. treffen met e. regen v. pijlen Men. VII, 237; AS. 182, 209. — kodanan, kêjawuhan, kêjawahan, beregend, door de regen overvallen (Pr. 2) of nat geworden; in de regen bv. op weg zijn R. — ngudanake, anjawahakên, of ° wuhakên, Wk. doen of laten regenen; met iets, bv. met bloemen, regenen. ngudan-udanake, KN. in de regen zetten of laten staan. — udan-udanan, (vlg. Wk. K. jawahan, JZ. II, 288) naam van een corps prajurits in de Kraton te Surakarta JZ. I, 51.
-
--- 1 : 77 ---
- udun
- zie wudun, Gr. L.
- edan
- (oud-jav. idan KS. 81) poët. medan, Rs. KN. (zie endhan) gek, zot, krankzinnig JZ. II (vrg. owah, volg. Wk. ewah, KI.). edan taun, oude gek C. 2151, bl. 226a, An. Zie echter LK. 232. edan eling, bij tusschenpoozen krankzinnig ZG. XII, 318. — ngedan, zich opzettelijk als gek of krankzinnig gedragen. — ngedani, iemand gek, verzot, verliefd maken of makend; verzot zijn op (pass. dikedani) Wk. kedanan, verzot BTDj. 20; WP. kaedanan, BTDj. 142, 281. — ngedanake, voor een gek houden of voor gek verklaren. — edan-edanan, een weinig gekrenkt v. geestvermogens Rh. (zóó? BG. 276); een troep hansworsten in de bruiloftsstoet van een bloedverwant van den Vorst Wk.
- adèn-adèn
- zie adi.
- udani
- ook udaani, KW. en Bantamsch, zva. waspada, en wêruh, (vrg. udannya). — ngudanèni, ngudani, (RL. 36a) mudaani, mangudani, KW. en KI. zva. ngawruhi, en nguningani.
- udannya
- KW. zva. eling, aan iets denken, zich herinneren (vrg. udani). — ngudannya, zva. nguningani, Wk.
- udanagara
- zie yuda °.
- adri
- dri, gew. ardi, Par. 82. KW. rêdi, K. zva. gunung, berg (Skr. adri) Tj. Sěngk. 7. wanadri, zie bij wana.
- adar
- KW. zva. asor, (Skr. adhara, inferieur?). — madar, ngadar, zva. ngasorake, Wk.
- idêr
- KN. (poët. èdêr, Wk.) omtrek, omloop; en met eetwaren bij de huizen rondgaan om die te verkoopen. — midêr, rondloopen, lanterfanten; ook midêr-midêr, id. zva. mubêng-mubêng, Par. 21, 62. — ngidêri, (poët. ngèdêri, Wk.) omringen, omgeven BG. 310, 342; iets omwandelen, omrijden, omloopen, omtrekken JZ. II; een rijstveld drie of vier gangen aan de kanten omploegen, vóór anjangêt, Wk., ook ter bepaling van de grenzen der ontginning ER. II, 189. Ook bep. om een huis of sawah met wierook, ter bezwering der booze geesten SG. kai (ke of ki) dêran. pass. midêr kaèdêran? Waj. II, 325. — ngidêrake, (rondbrengen om te verkoopen Wk.) of ngidêr-idêrake, rondleiden, rondloopen of rondstappen met. — idêran rondreizend of rondtrekkend persoon (vrg. ubêngan, en lêlana) AS.; WP.; bij de huizen rondgevent goed; omloop, kreits. sa ° één rondgang met de ploeg langs den kant van een sawah, vgl. jangêtan. Wk.; in Rěmbang heeten de sawah's in gemeen bezit sawah idêran. ER. I, 60; II, 186. idêr-idêran. RP. 163 intr. ronddraaien; vrg. mubêng-mubêng. — pangidran. KW. zva. pangubêngan. Wk.
- udur
- KN. 1. twist om gelijk te willen hebben, redetwist. rêbut ° over een punt met een ander redetwisten Wk. udur, dial. zva. aral. v. d. Br. zie nudur. — ngudur, redetwisten enz. over; een geschilpunt tot klaarheid zoeken te brengen Wk. kudur, KW. redetwisten, woordewisselen G.; zie ook kudur. — ngudurake, KN. in discussie brengen, door discussie tot klaarheid laten brengen Wk.; JBr. 442; AS. — udur-uduran, met een ander of met elkander disputeeren of kibbelen JBr. p. 143 (undur-uduran[1]). — 2. ngudur, zijn hoofd helpen in de sawah-arbeid SG. Zie kudur. — uduran = sambat-sinambat. ER. III, 259; II, 87. In Pěkal. ook udur, ER. II, 351.
- èdêr
- zva. idêr.
- odor
- KN. een term bij het bênthik, spel; de beurt hebben om met de bênthong, naar de janak, te werpen. — ngodor, zóó werpen Wk. Tj. III, 222.
- udara
- KW. zva. awang-awang, (Skr. udâra, opstijgende nevel?) wêtêng, (Skr. udara, buik) ook dara, en dhara, (Skr. dharâ, uterus). Een ander dara, en dhara, zie beneden. — maudara, (zva. mumbul, lêpas, Wk. en) zva. mêtêng, zwanger, zwanger worden (dit laatste ook mangudara, BS. en ngudara, Wk.); ook naam van een corps prajurits van den Vorst te Surakarta JZ. I, 52, 54. — saudara, of sudara, zie beneden.
- udrata
- KW. = makutha, Wk.
- udarati
- (Skr. udarathi, zee) KW. = mega, (W. adarati).
- Idris
- of Idris, (Ar [Arab]), eign. van Henoch in de koran en bij de Mohammedanen.
- udrus
- Bab. Jo. I, 18 = ondrus, BS. 627 (odrus).
-
--- 1 : 78 ---
- odrus
- verkeerde spelling voor ondrus, BvB.
- udrasa
- of udrayasa, G. KW. zva. tangis, BS. 163, en nangis, Vrg. păncadrasa. — maudrasa, zva. nangis, Wk.
- udarasa
- K. udaraos = udakara. — ngudarasa, K. ngudaraos = ngudakara, Wk.
- adrêswasadana
- naam van een tooverformulier om zich onzichtbaar te maken, vgl. aji siluman. (Skr. adrçyasâdhana, middel om zich onzichtbaar te maken PK.), ontbr. W.
- udrayasa
- = udrasa, Vlg. Wk. = wuwungan, payon lancip.
- udrêg
- KN. klanknab. v. h. gedreun der voeten bij worstelen Wk.; worstelen door elkander heen en weêr te trekken, zie pinggan. — udrêg-udrêgan, (poët. udrêg-udrêg. Wk.) zoo met elkander worstelen; worsteling. Vrg. dêdrêg.
- odrog
- KN. 1. zware draf. — 2. een soort boor Wk. ZG. XXVII, bl. 282.
- adiraga
- KW. ngadiraga, en ngadiragi = nganggo sarwa anyar, agêgănda, Wk.
- udaraga
- zva. buntal. bont. sabuk ° een bonte buikband Wk. C. 2061, bl. 186; RL. 19b.
- adrêng
- KN. dringend, onweerstaanbaar, gejaagd, volijverig Wk.; drang, sterke aandrang. ° karsane, BG. 505; dringend of sterk verlangen Gr. L. 161. adrênging ati, sterke aandrang van het hart (ook voor nieuwsgierigheid, nl. aku adrêng arêp sumurup, ik ben zeer verlangend of zeer nieuwsgierig te weten G.). — kadrêng, (of kadêrêng, Wk.) sterke aandrang of sterk verlangen gevoelen WP. — kapidêrêng, kapiadrêng, id. Wk. AS. 16, 17.
- êdak
- (ook ngêdak, Wk.) KN. hoogmoedig, trotsch. ê (of ngê) dak mênang, volstrekt gelijk willen hebben, vgl. dir, en êndhak. — ngêdak, zich trotsch gedragen, willekeurig handelen K. 20, 87. — ngêdaki, hoogmoedig, trotsch behandelen Wk. — ngêdakake, vernederen, in geringschatting brengen, als min beschouwen Wk., Waj. I, 202; wellicht TP. zva. ngorakake, v. ora.
- idak
- idêk, idêg, of pidak, pidêk, vgl. icak, KN. het treden, het trappen met den voet Wk. pidak jêmpol, zva. ° sikil, Wk. JZ. II. — ngidak, enz. met de voet (of poot WP. 362), op iets treden of trappen BTDj. 72; vertrappen JZ. II. angidak piyangkah, Bl. CP. 166. ngidêk-idêk, (ook ngidak-idak, Wk.) freq. vertrappen, ook bij wijze van pijêt, op iem. die ligt, zachtjes trappen om zijn vermoeide ledematen op te wekken; iets, zooals een geplant boompje, met de voet vasttrappen Wk. kidak, kidêk, kedak, kèdêk, kapidak, kapidêk. getrapt, vertrapt, Wk.; bij ongeluk getrapt worden, vgl. kapêcak. — ngidêki, mv. JZ. II. — ngidakake, enz. trappen met Wk. — pidak, KW. zva. tindhih. KN. pidak, of bidak, een pion in het schaakspel (Ar. [Arab] voetganger). kêmiri pidak, een bijzonder soort van kěmiri-noten, die men om een weddenschap op elkander legt (en met een kêbuk, geknepen houdt) en dan met een hamertje (kênul) er op slaat; vgl. pidêkan, volg. Rh. ook K. V. kêmiri. wong pidak, een gemeen mensch = ° cilik, als zijnde menschen die te voet gaan, tegenover de grooten die rijden CP. in TBG. XXIX, bl. 138. ° bidak, id. L. 146. pidak pêdarakan, iemand van het laagste gemeen. — pidakan, de voorslip van een dodot, Wk.
- adaka
- zva. andaka zie daka, Wk.
- udaka
- (en udhaka, Wk.) KW. zva. banyu, volgens de Dåså-nåmå water dat zich in een kom bevindt (Skr. udaka) T. 48a; RL. 11a: sang prabu ... makauddhakèng bumi. — ngudakani, zva. ngilèni banyu, Wk.
- udika
- pangudikan, zva. pangangên-angên, Wk.
- adikara
- zie bij adi.
- udakara
- N. udakawis, K. naar gissing, op het oog, ongeveer. (Vrg. wêtara) T. 23b. — ngudakara, ngudakawis, ten naasten bij met het gezicht schatten of op het oog bepalen. Vlg. watara, Gr. L. en unakara.
- udakawis
- zie udakara.
- êdêd
- KN. sterke draaiing, zooals van een tol, op hetzelfde punt, zoodat hij als 't ware stil staal; ook zva. idid. jêng gusti ngujung pangusyaning ngêdêd. Bab. Jo. I, 942? — mêdêd, sterk draaien of ronddraaien (ook zva. midid Wk.). — ngêdêd, gieren, van een sterke wind G, (ook zva. ngidid [ngi...]
-
--- 1 : 79 ---
- [...did] Wk.). ngêdêd, of mêdêd, ook sterk waaiend, stijf, pal staan v. d. wind.
- idid
- KN. het sterk waaien van de wind, vgl. êdêd. — midid, waaien of ngidid, (Bab. Jo. I, 402) sterk gaan waaien, opsteken v. d. wind. ayo padha lumêbu ing omah, angine midid, laat ons nu naar binnen gaan, (want) de wind steekt op JZ. I, 92 (vrg. ngêdêd). — ngididi, bewaaien Waj. I, 75.
- udud
- I. gewl. udut, KN. êsês, (Wk., K. of) KI. rooken JZ. II; BTDj. 611; ook wat gerookt wordt, tabak? in Rs. 353 adol ° ook Tj. I, 267. tambako udud, rooktabak (grondv. dud, R.). — ngudud, ngêsês, rooken GJ. (iets ° R.). — ngududi, (of nguduti, Wk.) ngêsêsi, te rooken geven aan, rooken tegen een of andere kwaal Wk. — ngududake, (of ngudutake, Wk.) ngêsêsake, iets te rooken geven, laten rooken. — ududan, (of udutan, soms ook êsêsan, KI. Wk.) wat gerookt wordt of te rooken is, bv. tabak. sa ° zooveel als genoeg is om in éen keer opgerookt te worden, hetzij ergens in opgerold als sigaar, of in een pijp gestopt Wk. Ook n. v. e. vroegere tabaksbelasting (Těgal) ER. III, 142. udud-ududan, of udut-udutan, het gerookt worden, zich laten rooken Wk. — bêdudan, of wêdudan, KN. (ook wel pangudutan, pangududan, paududan, Wk.). watangan, of lantaran, KI. (did laatste volg. Wk. K.) amfioenpijp. — II. KN. een werktuig om kleine visschen te vangen, nl. een holle stam v. e. pandanheester, waaraan een icir, gehecht wordt; ook schoorsteen of schoorsteenpijp als die van een fabriek Wk.
- odod
- gewl. odot, KN. het ergens uitkomen, uitsteken, uithangen van iets, zooals van een uitstekende pin of van iets dat van zelf langer of korter kan worden. odoting napas, het uitstooten van de adem Wk. — modod, of modot, uitkomen, uitsteken, zooals van de klauwen van een tijger; uitschieten, zooals van de tanden, ook v. een boom Sri T. 59b; ook uitschieten, zoodat iets langer wordt. — kodod, enz. zva. konus, van unus, doch geheel of gedeeltelijk Wk.
- udadi
- KW. zva. sêgara, (Skr. udadhi) T. 28a.
- adat
- ook wel ngadat, AS. Waj. I, 69. KN. gewoonte, gebruik; oud gebruik; tot gewoonte hebben, gewoon zijn; gewoonlijk Gr. L. 2, in zwang (Ar. [Arab] v. d. B.) adate, gewoonlijk. adat kang wis kêlakon, gebruikelijke gewoonte, doorgaand gebruik. adatipun lampahing nagari, 's lands wijs BTDj. 686. — padatan, gewoonte, gebruik. Vgl. kaprah, lumrah, luri, enz.
- udut
- zie udud.
- odot
- zie odod.
- aditya
- KW. (of ditya, Wk.). zva. srêngenge, (Skr. âditya) RL. 61a.
- adas
- (als inuman, BG. 274) ook ° Wêlănda, KN. anijs of venkel, Foeniculum vulgare Grtn. Nat. fam. der Umbelliferae Fil. ° Cina, Illicium Anisatum L. Nat. fam. der Magnoliaceae, steranijs. ° manis, de gewone anijs, Pimpinella Anisum L. Fil. Vgl. sêmbur en JZ. II. — adas-adasan, volg. CP. een grassoort (met een vierhoekige steel Wk.). Fil. geeft op: Gomphrena globosa L. Nat. fam. der Amarantaceae, sierplant. De bladeren als groente gegeten Fil.
- ados
- zie adi.
- udasmara
- zva. pikir, of unadika, Waj. II, 152, 186. — pangudasmara, zva. pangrungrum, Wk.
- udawa
- eign. van een Patih van Dwåråwati (Skr. Uddhawa.)
- udawiyah
- KN. stijl van een brief, en de vorm van het hoofd van een brief. Waarschijnlijk het Ar. [Arab] belletrie? Vrg. adangiyah.
- adal
- KN. 1. adal-adal de eerste, voorste zijn in het gaan G.; vlg. Wk. voor alad-alad? — 2. Een kleine boom, de Croton Tiglium L. fam. der Euphorbiaceae; het hout, de bladeren en zaden worden gebruikt om visschen te bedwelmen; de wortel wordt tegen waterzucht aangewend, terwijl de zaden en olie sterk drastisch werken Fil. ontbr. Ks. zie cêrakèn, Tj. I, 135; II,539. — 3. adal-adalan, (Waj. I, 359; II, 38, en Wk. adal-adal) naam van een verdicht of fabelachtig beest, naar men zegt een soort van olifant RP. 27.
- adil
- ook wel ngadil, KN. rechtvaardig, rechtvaardigheid [recht...]
-
--- 1 : 80 ---
- [...vaardigheid]; recht Ar. [Arab] v. d. B. vrg. ukum). adil kukum, BTDj. 260? vgl. AS. 260. ratu adil, de rechtvaardige vorst, die vlg. de meening van vele Javanen met het einde der wereld of van deze wereldperiode zal optreden Zg. XXXII, bl. 123. — ngadili, berechten. kaadilan, pass. en rechtvaardigheid. — pangadilan, rechtspraak R., rechterlijke uitspraak G.; gerecht, gericht; rechtbank.
- adul
- adul-adul, zie bij wadul.
- êdal
- zie bij wêtu.
- udal
- KN. I. uit de grond opborrelen van water Wk. (vrg. wêdal, bij wêtu, umbul, en ubal. — mudal, opwellen, van vuiligheid G., uitbreken van zweet. ° kringête kumyus, Tj. III, 406; aan de oppervlakte v. h. water komen van bedwelmde visschen Waj. I, 7; opstijgen van rook N. 332, vgl. mubal. — ngudal, opwellen van een gedachte JR. gêni lir dèn udal-udal, BG. 304 zva. dèn unggar? kodal, naar buiten komen, te voorschijn komen (zich bewegen G.); de gewenschte uitkomst hebben, slagen. ora kodal, meer bep. geen uitwerking hebben van de jênu, zoodat de visschen niet naar boven komen drijven, zie o. a. L. 181; uitgedreven, verdreven, door een vijand; ingenomen, van een vesting. ora kodal, geen uitwerking hebben Bl. CP. 174, ook van een medicijn R.; impotent, van een man R. — udalan, wel, bronader. — II. atas udal, een desa-rechtsterm wil zeggen: een opzettelijke daad om de tegenpartij te nopen het eerst den weg van rechten in te slaan Wk.
- udul-udulan
- (udulan, Rh.) volg. CP. een grassoort.
- adap
- zie adab.
- idêp
- KN. ooghaar, de haartjes van de oogleden. idêp-idêp, de pennen van het vischtuig icir, en de deurtjes van de wuwu, R. (vrg. ijêp-ijêp, en wudhu). vlg. Wk. slechts: de naar binnen gekeerde pennen van de opening van een fuik.
- edap
- KN. een wonder, iets wonderbaars G. (vrg. edab).
- Idajil
- zie Ngidajil.
- adya
- zie adi.
- udaya
- (ook udhaya, Wk.) KW. zva. pucuk, dhuwur, lambunging gunung, en zva. sagara. bêbayaning udaya, kayangan sang wisnumurti, BG. 434, RL. 57a. (Skr. udaya, verheffing, opkomst, opgang van de zon en planeten, en de oosterberg, waarachter de zon opgaat). ngudaya, zva. ing udaya.
- adyai
- KW. zva. wong wadon, Wk.
- udyana
- ook wel ujana, KW. zva. taman, (Skr. udyâna, tuin, vorstelijk park) Bab. Jo. I, 354; C. 2061, bl. 27b. udyanawana, naam van een tuin.
- adyaksa
- n. v. e. ambtenaar KA. 18 (Skr. adhyakṣa, opzichter, inspecteur).
- idayat
- Ar. [Arab] leiding op de rechte weg van God door zijn openbaring. Vrg. widayat.
- adnyana
- KW. = akal, vgl. agnyana.
- Adam
- eign. Adam (Ar. [Arab]).
- èdêm
- KN. het half ontloken zijn van een bloem. — mèdêm, half ontloken zijn; half rijp zijn v. e. vrucht; al tamelijk gevorderd zijn van een leerling Wk.; ook uithagen v. d. endeldarm te M.; ook zacht in den bek door dressuur, v. paarden Tj. I, 249, Rh. vgl. êkar. — mèdêmake, en ngèdêmake, caus. Wk.
- udama
- ngudamani, Wiw. 18: durung a ° maring wong wawêtêkipun,[2] (zva. ngina? van Skr. adhama, de geringste?).
- adum-aduman
- ook adhum-adhuman, met elkander spreken, meestal van geheimen; vgl. dhêm, sidhem.
- adimukya
- KA. 10, puik (Skr. adhi + mukhya, eerste, voornaamste).
- udamala
- KW. zva. araning godhong, Wk.
- udamamah
- KN. vlot, zonder haperen of stooten in 't spreken Wk., vgl. lantèh. — ngudamamahi, een taal met gemak spreken. Ook ° ake, Wk.
- adêg
- KN. het staan, opstaan; opstand, hoogte, van een staand voorwerp; oprichting BTDj. 48; stichting van iets (yasa, KI.) KA. 25; het opkomen op het tooneel van een nieuw personage bij een Wayang- vertooning WP., ook v. e. plaats bij verandering v. tooneel IS. 3; L. 21. ° sabrang, ° gunung, ° madukara, technische benamingen voor de opvolgende tooneelen v. d. wayang ZG. 1872, 245; aanrichting van een feest JBr. bl. 140 (jumênêng, KI.) aanstelling, verheffing, van een ambtenaar, aanvaarding van de regeering; het staan, het zijn in eene waardigheid (grondv. dêg, vrg. dêdêg). sadêg sanyêt [sanyê...]
-
--- 1 : 81 ---
- [...t], op staanden voet. adêg-adêg kantêp, (staat het op, dan valt het op zijn achterste) benaming van een kind van die ouderdom, dat het leert op zijn beentjes te staan; ook adêg-adêg, een stijl, standerd, vgl. jênêng, de middelstijl van een tralievenster S.; en benaming van een zeker schrijfteeken, vgl. ada-ada. Ook zva. kisi, Wk. — madêg, KN. (poët. umadêg, Wk. BTDj. 142) jumênêng, KI. een stand of waardigheid bekleeden, gezag voeren, regeeren, bv. als Regent of Vorst (eigenl. de regeering aanvaarden) BS. 125; optreden (als Vorst BG. 128); opstaan van zijn stoel BTDj. 6; zich opwerpen, bv. als kraman, (Bab. Jo. II, 300). umadêg Jumungahe, (GB. I, 360 waar de BTDj. zie ben. ngadêg, heeft). umadêg baris, zva. pacak baris, Rm. 187. madêg, ook opkomen, ontvlammen, bv. v. moed. ° suraning driya, Waj. II, 335. — ngadêg, jumênêng, staan, gaan staan, opstaan, in erectie zijn v. d. penis BTDj. 484. angadêg ratu, vorst worden KA. 13, 15. 18; v. e. leger op de been zijn (slagvaardig zijn) BTDj. 290; optreden (ook madêg) v. e. wayangpop Pr. 34, 55; ML. 60, 84, 85. ° tiwikramanipun, WP. 194: zijn wondermacht ontwikkelde zich; zich in stand houden PL. I, 198; tot stand komen, bij Wk. madêg. badhe jumênêng karaton, BTDj. 46; gesticht worden, ingesteld worden? ngadêg Jumungahipun wontên ing Pêngging, er werd een godsdienstoefening op Vrijdag ingesteld te Pěngging BTDj. 53. nam ngadêg, een wijze van bamboe-vlechten. — ngadêgi, ook ngêdêgi, (R. n. N. 99, 100, 147) KN. anjênêngi, KI. assisteeren bij BG. 128, 163; een plechtigheid, bv. een bruiloft, bijwonen JZ. I, 242, JBr. bl. 381; staan over, het opzicht of gezag voeren over JBr. 392, PL. I, 183. ° prang, zich opstellen om te vechten, bv. van troepen. ngyasani, KI. ergens iets oprichten Bab. Jo. II, 28. lèpèn wau botên kenging kaadêgan krêtêg, PL. I, 187; op iets, op een grond (iets) stichten. — ngadêgake, of ngêdêgake, KN. anjumênêngake, doen staan, zetten, oprichten, overeind zetten, opzetten BG. 44; KA. 13: ° tumbak, ib. 18: ° kutha. ° kang bale, JBr. bl. 462; BTDj. 34. ngadêgkên pikire, zich zetten tot nadenken? Men. IV, 452; aanrechten, aanstellen, installeeren KA. 25; een sayêmbara, instellen BG. 49; A. 15; WP. 157, 160; ML. 207, 222. diadêgake, of didêgake, pass. — adêgan, staande (op het veld staande) rijst Waj, II, 126. JBr. bl. 409, AS.; bedrijf in een lakon Wk. tinggal mungsuh adêgan, vóór den strijd den vijand ontvluchten Wk. adêg-adêgan, ook dêg-dêgan. KI. jumênêngan, Gr. L. BG. 254 staande, al staande iets doen; plechtige aanstelling, installatie van een ambtenaar, vlg. junjungan. — pangadêg, ('t gaan staan Wk.) lengte, hoogte van staande zaken Wk. oprichting, daarstelling, uitrusting; (de kleêren voor een reis in gereedheid brengen G.) installatie A. 7, 11, 14, 48; KA. 24, 31; een stel of pak kleêren; ook zva. jênêng, de scheringlatten in bamboe-vlechtwerk. kepang °, of kepang ngadêg, nm. v. bamboe-vlechtwerk voor gêdhèg, CP. dêdêg-pangadêg, statuur en stand (of gestalte) van iemand JZ. II; WP. bl. 436. pangadêg, alleen KA. 16. — mangadêg, opstellen, daarstellen, tot stand brengen G.; en van een pak kleêren voorzien L. 232, 250, 499; oud-pass. pinangadêg, GB. II, 43; Bab. Jo. I, 476. — pangadêgan, KA. 27, 29, andere naam, alias?
- êdêg
- zie bij adêg.
- idêg
- zie idak.
- udag
- ngudag-udag, nazetten, vervolgen.
- adab
- of adap, (Ar. [Arab] tucht, beschaving). Mal. beleefd, minzaam, hoffelijk Wk. beschaafdheid, zeden; beschaafde manieren hebben R.
- edab
- (Ar. [Arab]). KN. zich verwonderen Wk. ook idab. — ngidabi, ngedabi, met verwondering beschouwen, bewonderen Wk. ngidab-idabi, verbazing wekkend? Tj. III, 322. — ngidabake, ngedabake, bewondering, verwondering baren Wk.
- adbuta
- zie atbuta.
- idung-idung
- KW. zva. sêngsêm.
- adangiyah
- (of dangiyah, Wk.) KN. het hoofd van een Javaansche brief (Ar. [Arab], invocatie, deprecatie, of verbastering van udawiyah.).
- at
- KW. zva. bangêt, Wk. vgl. dahat. Zie ook RK. 19.
- êt
- KW. zva. singidan, (oud-jav. hět, höt, zie Kern in Bijdr. 4e R. I, 521; Juynb. ib. 6e R.
-
--- 1 : 82 ---
- I, 86 noot). — umêt, zva. umpêtan. — mahêt, ngumêt, zva. andhêlik. — ahêt-hêtan, zva. singidan, T. 51b. — ngêt, zva. singsêd. Wk. — ngêti, KN. met ijver, klem, kracht, uiterste inspanning doen Wk.
- ut
- KW. zva. palang, en palangan. hindernis, verhindering, beletsel WS. 205. KN. een uitroep om te verbieden, of van spijt of schrik (vrg. hu). — nguhut, KN. zva. ngambah, betreden; volg. W. zva. mêthik, en ngelikakên. — nguhuti, en umuhuti, zva. ngidêki, malangi, en mêngingi, op iets treden of trappen; verhinderen, beletten, dwarsboomen; volg. W. zva. mêthiki, zie ook ngaut, ben.
- ata
- KW. wordt verklaard door kunêng, en is waarschijnlijk het Skr. atha, vervolgens, nu volgt PK. KS. 114, 132. KN. sapi °, een bastaard van een koe en een banthèng; vgl. rambon, bij rambu, Wk. aschgrauw v. d. hoornen, neus en voeten van vee CP.
- ati
- (oud-jav. hati KS. 117; Kern in Bijdr. 3e R. IX, 147). 1. KN. het zachte hart of merg van sommige boomen; ook fig. kern, pit van een wetenschap; vgl. isi, galih, zie atèn-atèn, ben. en vgl. pulung, (atining tangan, de muis van de hand. ° sikil, de binnenzijde v. d. voet Wk.). Voorts N. manah, K. galih, KI. (ook pênggalihan, WP. en Bab. Jo. II, 348 Madur.) hart, gemoed JZ. II (inborst, aard Wk.). satru ati, ° batin, K. ° manah, ° batos, hartsvijand of -vijandin, personen tusschen wie geheime vijandschap bestaat Wk. (ook moed Men. VIII, 50. tămpa °, moed krijgen? en verder overmoedig worden BG. 139) ook de zetel van het verstand of denkvermogen; geestkracht, zinnen Wk. (Skr. manas hart, gemoed, verstand) ook de lever. sajroning ati, in zijn hart, in zijn binnenste, bij zich zelf, bv. spreken. muwun °, BTDj. 47. olèh ati, hart verwerven, in de gunst komen bij iemand. mara ati, K. mara manah, zijn goeden wil toonen, vgl. prak-ati, Wk. dadi atine, het gaat hem ter harte. aja dadi atimu, N. (WP). sampun dados galih sampeyan, KI. (dit volg. Rh. K. en ° dalêm, KI.) laat het je (of u) niet verontrusten! trek het je niet aan! neem het niet kwalijk, wees er niet boos om; vgl. yya dadi tyasira, BG. 162. apa wis dadi tyasira, BG. 30: zijt gij er mee tevreden? bet. ati, dan wellicht ook gevoeligheid, kwaadheid? tyas, althans wel, zie bij kondur, op undur, en JZ. II. ati bêgar, wangs. voor gambir, [gambira] JZ. II, 267. — ngati-ati, N. ngatos-atos, K. oplettend, op zijn hoede, voorzichtig; oplettend, op zijn hoede zijn BTDj. 84; met oplettendheid doen, attent zijn op, er zorg voor dragen. diati-ati, pass. G. dingati-ati, mod. volunt. — ngatèn-atèni, iem. moed inspreken Men. VIII, 48; vrijheid geven, toegeven, vrijgevig behandelen, om vrijmoedig te maken. Aan een bamboe het binnenste gedeelte ontnemen Wk. — pangati-ati, pangatos-atos, oplettendheid, behoedzaamheid, zorgvuldigheid, vgl. wiweka, surti. — atèn, N. manah, K. galih, KI. in samenstellingen als: kakon atèn, kakênan manah, wrevelig van gemoed, ongeduldig, en cugêtan atèn, cugêtan manah, licht geraakt, panastèn, zie panas. — atèn-atèn, KN. het binnenste van de bamboe nl. de bast van de schil ontdaan Rh. gêdhèg °, of tali atèn-atèn, schutting, omwanding of touw van het gevlochten binnenste gedeelte van de bamboe, vgl. kulitan. Wk.; en N. (mê)manahan, K. (gê)galihan, KI. aard, geaardheid van iemand. JBr. ook pêgalihan, of pênggalihan. II. ati, atya, (T. 13b). matya (zie ook ben.). anti, antya, (Bab. Jo. I, 867) mantya, (mantyani, zva. ngluwihi) mantyan, tya, tyi, KW. Wk. zva. luwih, BG.403: pêlêm kang matêng ati? uitermate, bijzonder, over-, zooals in overgroot (Skr. ati) in samenstellingen ook ti, zooals in ati bisana, of ti bisana, (zie bisana), ti suba, zeer schoon Rm. 537. atyanta, T, 49b; antyanta, T. 18b; atianta, antianta, matianta, matyanta, (C. 2061, bl. 706) atiyanta, (C. 2061, bl. 16a). mantianta, mantyantya, mantyanta, kamatya, kamatyan, kamantyan, sakamantyan, BS. 275; bovenmatig, zeer (Skr. atyanta). atyarsa, êntyarsa, Bab. Jo. I, 1117; II, 21; AD. 4; C. 2061, bl. 38a; T. 16a; RL. 50a. ati-ati têmên, KN. wat zou het iets bizonders [bi...]
-
--- 1 : 83 ---
- [...zonders] zijn! wat zou het een ding wezen! indien enz. Waj. II, 173. — pati, patos, stevig, goed vast, bv. iets binden nl. met twee knoopen. pati, en kêpati, (sprkt. patèk, Wk.) N. patos, (ook wel pantos, WP.) en kêpatos, K. (kapêjah, KD.) zva. ati, KW. JZ. II; bv. Sri. T.: nyandhêr kêpati, in vollen ren, zich half dood loopen. ora pati, (of ora patia, WS. 92, vgl. PL. II, 11) niet bijzonder, niet al te. ora pati, of botên patos, ook niet bijzonder veel. sare kêpatos, zeer vast slapen, in een diepe slaap liggen. ayya kêpati turu, BG. 279. dèrèng patos karan BTDj. 466; zie aran. — kêpati-pati, (ook wel kêpatihan? Rs. 352 en pati-pati, Wk.). kêpatos-patos, (en patos-patos Wk.) uitermate, zeer, sterk, WP. 84; AS. 129.
- êti
- KW. zva. wingit, W. of zva. nyingid, Wk.
- ita
- KW. zva. luwih, zeer; (mensch G.).
- iti
- en ite, KW. zva. iki, êntèk, (vlg. W. dit laatste alleen iti). Ook aan 't eind van geschriften gebruikt gevolgd door de naam van 't werk (Skr. iti, aldus) WS. 43, KA. 32.
- itu
- KW. Mal. zva. iku, en vgl. ithu.
- uta
- KW. zva. lintah, Wk. Tj. Sěngk. = 3 G.
- uti
- KW. zva. cacing, worm T. 35a? vrg. oti, ook zva. nigas, en Tj. Sěngk. 3 Wk.(ontbr. W.).
- utu
- KN. een nieuweling-lastdrager (?Wk.). — ngutu, zonder om te zien recht toe loopen Wk., moedig of driftig voortgaan, zonder op gevaren of beletselen acht te geven J., BJ. 58, 21; vlg. Rh. nl. met 't hoofd vooruit en 't lichaam gebogen, zooals Bima wanneer hij amok maakt, vgl. unyur.
- ute
- zie ° tala.
- ètu
- KW. zva. luwih, bêcik, karana, mula, Wk. (Skr. oud-jav. hetu, reden) WS. 120; KS. 64; zva. sangêt, W. T. 13b.
- ete
- KN. de toestand van mete, Wk. — mete, en mete-mete, een weinig uitsteken v. d. tong, of uitpuilen v. d. oogen Wk.; vgl. odod, ele, èlèt, pêtete.
- ota
- KW. zva. piranti, adon-adon, Wk.
- oti
- KW. noemt men waterdieren, die geen visschen zijn Wk. (aardworm, regenworm G., vrg. uti).
- oto
- een borstlap, kleedingstuk van een kind, dat met banden om de hals en buik wordt vastgemaakt.
- atah
- KW. zva. bêcik, Wk.
- utah
- zie wutah, RL. 90a?
- etuh
- KW. zva. banyu, volgens de Dåså-nåmå het water of vocht, dat zich in vruchten bevindt (ontbr. W.).
- atianta
atianTzie ati, II.- atèn
- zie ati, I.
- itèna
- KW. zva. sigêg, Wk.
- atanapi
- zie tanapi.
- utri
- KN. naam v. e. lekkernij, pari °, of pari brêkat, een soort onharige padi, kleiner dan pari gundhil.
- atêr
- KN. (êtêr, en têr, Wk.) geleide, voor de zekerheid of veiligheid; 't brengen of bezorgen, in samenst = ngatêr, Wk. KW. begeleiden. (De grondvorm is têr. Vrg. iring.). atêr tuwuh, het uitschieten van een spruit uit den grond naast de hoofdplant of van een afzetsel of stek, waarbij de hoofdplant dood gaat of dood gegaan is; met dat gevolg uitspruiten. atêr banyu, van waterpokken, ° nanah, etter bevatten van de natuurlijke pokken; vgl. ngêmu, Wk. atêr-atêr, KN. geleider, noemt men een kogel, die men op een geweer laadt, om een groote kogel, die men er op wil passen, desnoods er weêr uit te kunnen schieten. Zoo noemt men ook het op zich zelf niets beteekenend voorvoegsel ha, of een ander voorvoegsel, daar men geen beteekenis aan hecht R. (vlg. Wk. ieder voorvoegsel?). — ngatêr, (en ngêtêr, Wk.) andhèrèk, KI. BTDj. 68; L. 303 begeleiden, uitgeleide doen; brengen of bezorgen. têrên, imp.; pass. katêr, PL. I, 163. — ngatêri, (ook ngêtêri, Wk.) meêgeven aan om te bezorgen; brengen of bezorgen aan. ngatêr-atêri, bij het beproeven van een nieuwe kogel een atêr-atêr, aanwenden; een woord van een voorvoegsel voorzien Wk. — ngatêrake, (ook ngêtêrake, Wk. BTDj. 509; L. 26) een object ergens bezorgen JZ. I, 127, vgl. nog BTDj. 15, 60; imd. begeleiden KA. 18, 22. têrna, imd. andhèrèkake, KI.? Wk. vgl. ngiringake.
-
--- 1 : 84 ---
- atur
- (oud-jav. hatur KS. 107, 114). KW. en umatur, zva. upama. — maturakên, zva. ngupamakake, Wk. KN. I. saos, of caos, (niet bij Wk.) en unjuk, KI. (poët. ook tur, in samenst. BG. 183; BS. 357) wat een meerdere aangeboden, gezegd of te kennen gegeven wordt (in tegenstelling van dhawuh, dhawah, Wk.), aanbod, voorstel, adres, petitie, verklaring, mededeeling, opgaaf, verslag; in samenstelling met hetgeen aangeboden wordt er achter zva. ngaturi, bv. atur uninga, BG. 183. (Vgr. caos, en saos). atur prasabên, JBr. bl. 104; AS. atur wangsulan kula, mijn eerbiedig antwoord, vgl. BTDj. 73. atur tabe, ib. 154, doch ook atur tabe, o. a. eerbiedige groete; vgl. matur pitkèn, BTDj. 3, vroeg beleefd. atur-atur, (Wk.: unjuk-unjuk, KI.) geschenk, waarmeê iemand bij zijn meerdere komt; geschenken aanbieden (in dezen zin nyênyaosi, KI. Wk.); ten geschenk aanbieden WP. 224. — matur, (ook umatur, Par. 48, 64, 67, 77, 103) munjuk, zeggen, spreken tot een meerdere; ook mededeeling doen van een voorafgaand feid en derg. o. a. BTDj. 13. In samenst. naar 't mad. zva. ngaturi, bv. matur pitêgês, om uitlegging verzoeken; in WP. 224: matur bêkti, voor ngaturi °, (in 't Madur. gew. mator onengah, jav. atur uninga, voor ngaturi uninga). — kaatur, of katur, en konjuk, aangeboden, geadresseerd, ingediend, aangegeven, ter kennis gebracht; het aangeboden worden; geadresseerd aan, in opschriften van brieven. — ngaturi, nyaosi, (vlg. Wk. K.) ngunjuki, aanbieden, adresseeren, meêdeelen, voorstellen aan BTDj. 3 (iem. iets verzoeken BTDj. 5) of ter beschikking stellen van; uitnoodigen, inviteeren nl. om te komen, vgl. BTDj. 55 en BG. 115. ngaturi uninga, kennis geven; (of ngunjuki uninga) iem. aandienen Waj. I, 11; ook zich laten aandienen? JBr. 30. kaaturan, of katuran, pass. ook een uitnoodiging, en een uitnoodiging aannemen, op een uitnoodiging komen WP. R. sampun botên kenging dipun aturi, WP. 222 hij was niet te gezeggen. katuran, ook een ellipt. uitdr. voor ° pambage, of ° panakrama, ik bied U mijn groete aan WP. 256: ook voor ° inggih, of kêsinggihan, erg. ja op zeggen, of iets goedvinden? ngatur-aturi, den een en ander uitnoodigen, gasten inviteeren. — ngaturake, nyaosake, (vlg. Wk. ° kên, K.) ngunjukake, een object aanbieden, voorstellen, voordragen, indienen, ter beschikking stellen. ° pêjah gêsang, leven en dood; zich op genade of ongenade overgeven; iemand aandienen Bl. CP. 281; zich wenden of adresseeren tot een meerdere voor of over JBr. bl. 464; JW. 55; AS. kula ngaturakên lêpat kula, ik vraag eerbiedig verschooning Gr. L. ngaturake pêpati, een doodtijding brengen. — aturan, wat aangeboden, voorgesteld, gezegd, verklaard, meêgedeeld, bericht of ingediend wordt. sêrat aturan, een adres, bericht, enz. WP. — paturan, verklaring, meêdeeling, opgaaf, verslag, adres An. (vlg. Wk. is paturan = aturan). II. WJ. Sd. Ml. mad. — ngatur, regelen, in orde brengen, arrangeeren. — aturan, en pangaturan, regeling, arrangement R. S. vgl. tata.
- atèr
- KN. kalm, bedaard; zachtmoedig (vrg. antèr). — ngatèri, en ngatèrake, kalm maken, kalmeeren.
- ator
- ngator? omkappen van hoog hout (Banyum. Bagěl.) ER. II, 107, 131, vgl. totor.
- êtêr
- zie atêr.
- êtor
- KN. 1. naam van een kinderspel, bestaande in het gooien met steenen naar een op zijn eind gezette baksteen (tor, of bor-boran, gen Wk.) met het doel om die te raken en om te gooien. — 2. tor-toran, wedijveren in iets J. MR. II, Inl. — katoran, overwonnen worden? MR. II, Inl.
- utar
- utar-utaran, KW. zva. lêlancaran, Wk.
- utêr
- KW. zva. bundêr. KN. ronde schijf, plak, koek; rond gesneden blad; rond gesneden pisangblad, waarop men bij feestelijke gelegenheden het eten doet, vgl. samir. mata °, (misschien voor ° putêr, Wk.) mata dêruk, knoopsgat (zie itik). tatah °, een holle beitel. — ngutêr, tot een ronde schijf maken. — ngutêri, mv. en spijzen op rond-geknipte bladen schikken. — utêran, aan ronde schijven. — putêr, zie ben. Wk.
- ètèr
- KN. 1. een kramer in koper- en ijzerwerk
-
--- 1 : 85 ---
- en andere snuisterijen; daarin op de markt winkelen. ètèr-ètèr, naam van een soort van houtwormpje JR. — ngètèrake, zulke zaken uitstalen Wk. — ètèran, kraam of winkeltje van snuisterijen. Vrg. klithikan. — 2. naam van een ringetje aan het gevest van een kris, onder de mêndhak, Wk.
- otar
- otar-otaran, KW. zva. lêlancaran, Wk.
- otêr
- KW. KN. zva. orêg, en gumuruh, opschudding, tumult, geraas, getier BTDj. 543; RP. 134, vgl. patêr. — ngotêrake, zva. ngorêgake.
- atari
- KW. = mêngkana, Wk. (eigl. ata, Skr. atha + ri, I.).
- utara
- KW. zva. êlor, (Skr. uttara) ook eign. v. d. derden zoon v. d. Vorst v. Wiråthå. ° sêgara, of enkel utara, naam v. d. woonplaats van Bathårå Wisnu (volg. Wk. utarayana). — kotara, zva. utara, Rm. 3; Wk. — ngutara, noordwaarts Wk. pindha taman ngutara, BG. 341. sang rêtna nguntaratala, BG. 504.
- utarayana
- zie utara.
- atak
- vgl. RW. kědhir. een gulden koper. satak, honderd duiten; mad. id. satak sawe, 112 1/2 of 125 duit Wk. Zie ook KO. 31.
- itik
- 1. KW. zva. cumbu, tuman, en, pitik, (ontbr. W.). — 2. KI. van tuma, luis (vgl. K. 7, 106 waar var. iyik, schrijff.). mata itik, KN. knoopsgat, vgl. utêr. — ngitik-itik, opkweeken, opvoeden (eig. van kuikens?) vlg. G. om mak te maken, vgl. ingu. — itikan, obj. den., ook zva. mata itik, R. — pangitik-itik, opkweeking, opvoeding R.
- utak
- of utêk, KT. 2. (oud-jav. utěk). KN. de hersens, het brein JZ. II, (vrg. polo). lara utêk, (gewl. ngêlu) hoofdpijn hebben Wk. utêkmu, utêke, ellipt. verwenschingen LK. 129, 140.
- utik
- KW. 1. utik-utik, (W. utak-utik) zva. urakan. laag, gemeen. KN. bediende BG. 111; Wk. — 2. utik-utik, kleine zwarte stipjes in geplozen kapas Wk.
- otèk
- KN. gierst (vrg. juwawut. aan Rh. onbekend).
- atakara
- KW. zva. teja, W. luwih padhang, Wk. (miss. verbastering van skr. sitakara, de maan: si — takara).
- atat
- KN. of ° kêmbang, de Javaansche benaming van de nori, Tj. I, 136, Rh. Vgl. RAS.
- otot
- KN. pees, spier, zenuw, en slagader; (vgl. bayu) peezen, spieren hebben; gespierd zijn; gespierdheid v. d. hals door dikwijls te hebben gevochten; die bezitten (Rh.); den ouderdom (beter de kracht?) hebben om te vechten Wk. v. e. klophaan gezegd. otot wêsi, pezen van, of als, ijzer; gew. ° kawat, zóo Bab. Jo. I, 959 waar verder de hoedanigheden van een gehard strijder te vinden zijn: otot kawat, balung wêsi, kulit têmbaga. — ngotot, halsstarrig, niet van iets af te brengen zijn Wk.
- utetala
- een slingerplant. Pluknetia corniculata Pers. (fam. der Euphorbiaceae); het jonge kruid en de vruchten worden, in stoom gekookt, bij de rijst gegeten; de laatste hebben een zoetachtigen smaak Fil.
- atas
- KN. duidelijk, bv. zien; het is duidelijk, het spreekt van zelf, van iets dat uit zich zelf duidelijk is in te zien; ook bekrachtigd door een duidelijk teeken of blijk van hooger gezag. ° karsaning Allah, BTDj. 65; van een persoon, zulk een bekrachtiging hebben BS.; volg. Rh. ook hard, schel weêrklinkend, v. e. geluid. (De grondv. is tas, zie tatas en verg. têrang). atas, (of ° têrang) dhawuhe, met bekrachtiging en op last van. atase, onder het gezag van Bl. CP. 186. ing atase, N. ing atasipun, K. met het oog op, wat aangaat, voor. — ngatas, navraag of onderzoek doen, of iets bekrachtigd is, vgl. nêrang, bij têrang, Bl. CP. 245, 246 enz. Bab. Jo. II, 462, Waj. II, 187. — ngatasake, omtrent iets navraag of onderzoek doen, of het bekrachtigd is BS., voor iets bekrachtiging vragen. II. Ml. boven. ing atasangin, boven de wind, d. i. in 't westen; zie bawah, BTDj. 30.
- atus
- KN. 1. zie tus. — 2. honderdtal (Sd. Ml. ratus). satus, een honderdtal, honderd. satuse, satusipun, de honderd, het honderd. BTDj. 496: sidêkah satus dintênipun sang prabu kang sampun seda, offermaaltijd op den honderdsten [honderd...]
-
--- 1 : 86 ---
- [...sten] dag na 's vorsten dood. — nyabus elk honderd. nyatus dina, een offerhande op de honderdste dag na zijn overlijden doen voor G. (vlg, Wk. alleen nyatus, vgl. surtanah. — nyabusi, honderd man zetten aan; met honderd personen verrichten; (op de honderdste dag na zijn overlijden een offerhande doen voor G.). — nyatusake, iets honderd noemen, voor honderd houden. — atusan, honderden, bij de honderd, bij honderden; honderdtal? dhèk panggawene masjid ing Dêmak atusaning taun pira, welk is het honderdtal van het jaar der stichting van de moskee te Děmak? Wk. — panatus, n. v. e. thans nog in de Vorstenlanden en vroeger ook daarbuiten bekende ambstitel (letterl. = hoofd over 100 huisgezinnen). In Solo vormen de panatus, den 4 den rang van ambtenaren, volgende op panèwu. Een andere naam voor panatus is mantri, R. en T.
- atos
- zie tos, en ati, I.
- utus
- zie bij kon. ngutusi, een boodschap zenden aan BTDj. 677.
- utsaha
- KW. zva. upajiwa, panggaota, (Skr. utsâha, krachtsinspanning, poging). mautsaha, ngutsaha, zva. anggaota, Wk.
- otsawa
- KW. zva. utsaha, (ontbr. W.). — maotsawa, zva. anggaota, Wk. T. 2a.
- atawa
- gew. utawa, N. utawi, K. voegwoord om het volgende met het voorafgaande te verbinden als iets anders: en anders, of anders, of, of wel, als ook, en ook, ook, (Ml. [Arab], Skr. atho, en ook; atha-wâ, of; uta-wâ, of). In de spreektaal zegt men ook wel tawa.
- ituwa
- KW. zva. luwing, vgl. uti.
- utawaka
- KW. zva. gêni, (Skr. hutawaha, Agni) Tj. Sěngk. 3 (ontbr. W.).
- utawis
- zva. wêtawis, zie watara.
- itwal
- Ar. [Arab] uitstel; — geven Waj. II, 134.
- atiwega
- (Skr. atiwega, met groote vaart) KW. zva. sêdhiya, Wk. enggal, W. tiwega, zva. sêdhiya, Wk. (W. ook enggal).
- atal
- KN. gele, op zwavel gelijkende kleiaarde, die tot verfstof gebruikt wordt, en waarvan men de borèh (een blanketsel) maakt. — ngatal, van oogen: als atal van kleur? Tj. v, 34, vrg. artala. met atal verwen, geel maken.
- atul
- gehard; onvermoeid in het loopen, renen of draven, van een paard; ongevoelig voor beleedigingen. — ngatulake, een paard gehard maken.
- itil
- KN. kalêntit, K. (vlg. JZ. II; vlg. Wk. KW.) prana, KI., de clitoris.
- util
- KN. ngutil, kleinigheden stelen bv. op de markt of uit een kraam of winkel Mn. I, 81, vgl. cêlêr, sêbrot, en Bab. Jo. I, 413 waar ook andere woorden voor stelen. — ngutili, mrv. en zoo iets ontstelen aan.
- otol
- KN. motol-motol, zich als een bal onder of in een kleed vertoonen bv. v. e. jěruq in een doek of in den zak gedragen; vgl. ondhol.
- etol-etol
- KN. zwaar, moeielijk gaan hetzij door zwaarlijvigheid of tengevolge v. e. zwaren last Wk. vgl. ketol.
- atêp
- KW. zva. sirap, houten dakpannen. KN. (Ml. atap) dek voor daken van huizen, te Surakarta van stroo van alang-alang (wêlit) elders van nipah-bladen; ook een daarmeê gedekt dak. ora nganti ngamohake atêp, niet zoolang dat het een dak van alang-alang verteert, d. i. geen jaar daarna; verder de steel van de alang-alang bv. als sogok, tandestoker gebruikt; ook ter reiniging der nagels v. e. lijk Wk. — ngatêp, atěp maken J.; vogl. Rh. ngatêpi, een huis met atěp dekken.
- atop
- ook wel atob, KN. sêgu, (of atèp? Wk.) KI. oprisping; oprispen, boeren. — ngatopake, de lucht, die men oprispt, (iemand) aanademen, vgl. sèb.
- êtup
- zie tub.
- utpana
- (Skr. utpanna, voortgekomen) KW. zva. sangănta-ănta? W. zva. anut, piturut, Wk. — ngutpana, zva. ngamèk, Wk.
- utipati
- ook wel otipati, (BG. 357) WP. een naam van Bathårå-Guru (uit Skr. huti, offer, en pati, heer). Zie ook Par. 68.
- utpala
- KW. zva. liwat pakolih, Wk. (door misverstand uit Skr. utpala, blauwe lotus?).
- atya
- KW. zva. ati, hart, gemoed, enz. en ati, II.
- atyanta
- zie ati, II.
-
--- 1 : 87 ---
- atianta
atiynTzie ati, II.- atyarsa
- zie ati, II.
- ati-ati
- zva. ati-ati, bij ati, I en II.
- atma
- KW. zva. nyawa, JZ. II. urip, (niet bij W.) anak, en têmah, en wusana, (ontbr. W.). (Skr. nomin. âtmâ, ziel, leven, zoon). Vrg. atmaka, atmaja, en yitma. BG. 517; Bab. Jo. I, 466 (sagung wargatma) ib. 486 (atma alit). prahatma, Bab. Jo. II, 25. ° jiwa, levensziel (Skr. nomin. jîwâtmâ). — matma, zva. atma, Rm. 5. — mahatma, zva. wêkasan. Wk.
- atam
- (ook katam, tam, Wk.). zva. waspada, Waj. I, 275; het zakelijke van hetgeen men gelezen (of gezien heeft? Waj. I, 275) in het geheugen hebben G. — ngatamake, het zakelijke van hetgeen men leest in het geheugen brengen of trachten te houden G. Zie verder katam.
- atêm
- zie antêm.
- itêm
- Ml. zwart. watu itêm, N. sela itêm, K. een fijne zwarte steen, die als toetasteen gebruikt wordt AS. 154, JZ. II. kitha itêm, ben. v. Batavia GB. VII, 255.
- utama
- KN. ook wel utami, K. best, voortreffelijk, volmaakt, deugdzaam, deugdelijk Gr. L. (Skr. uttama). nistha lan utami, BTDj. 70. utamane, utamènipun, (ook kang utama, ingkang utami, JZ. I, 79; Sw. LXXVII, 1 en 3, vgl. madya, tusschen utama, en nistha in) het best, het wenschelijkst; bovenal. — kotama, (ook sotama, Wk.) hetz. — ngutamakake, deugdzaam maken, tot volkomenheid brengen, volmaken. — kautaman, kautamèn, of kotaman, (poët. Wk.), het best, volmaaktheid; deugd; deugdzaam; wat boven de gewone bruidschat door de ouders aan de bruid wordt meegegeven JZ. II, 92. kautamane, vóór alles, vooral. — utamăngga, het hoofd; de hals Wk. of keel G. (Skr. uttamângga, het hoofd). Waj. I, 235, Ar. S. XXXIII, 12.
- utami
- zie utama.
- atmaka
- KW. zva. nyawa, en pati (Skr. âtmaka, doch alleen in samenstellingen; van âtma(n), atma). Zie ook KO. 5, 19.
- atmaja
- KW. zva. anak, Skr. (âtmaja).
- utamăngga
- zie bij utama.
- atag
- KN. aansporing. — ngatag, ook wel ngêtag, WP. 77 (matag, umatag, poët. Wk.) aansporen BTDj. 46; BG. 158; aanmoedigen, ook en veelal herh.: opwekken of aanzetten tot Rh. Zie ook KO. 30.
- atab
- voor atap, K. 19, 11.
- atub
- zie tub.
- atob
- zie atop.
- itbhat
- Ar. [Arab] bevestiging, bewijs.
- atbuta
- beter adbuta, KW. vreeslijk, schrikverwekkend; geweldig, verbazend (Skr. adbhuta). kaya buta, luwih gêdhe, Wk. — katbuta, ook kotbuta, (Bab. Jo. II, 76) hetzelfde. (oud-jav. kâdbhuta, verbaasd, zie Kern in Bijdr. 3e R. IX, 156).
- atêng
- zie matêng.
- itang
- KW. zva. ingkang, Wk. (door misverstaand uit oud-jav. i en tang KS. 124).
- itung
- etung, I. KW. zva. gêlar. itung, zva. cacah, (ontbr. W.). etung, zva. cacah, Wk. — II. of petung, N. etang, (oud-jav. hitang, vgl. KA. 3 kahitang) of petang, telling, rekening, berekening. itunge, naar zijn telling of rekening; men kan rekenen of zeggen dat JZ. II, 66; ook fig. in tel; ora, (of botên) etang-etung, niet tellen of rekenen; niets ontzien AS. etanging siti, wangs. voor karya, JZ. II, 265. — ngitung, ngetung, ngetang, tellen, rekenen; iets tellen, optellen, berekenen, vgl. krècèk, gunggung, nacahake, bij cacah, (overwegen WS. 131); in aanmerking nemen, ontzien, zich aan iets storen Wk. ngêngitung, ngangetang, het een of ander uitrekenen JZ. II. kaitung, kawilis, of kawilang, gerekend kunnen worden, men kan rekenen dat. ora kaitung, (datan na kaetung, BS. 410, 329) en ora ketung, niet geteld of gerekend, niet in aanmerking genomen worden, en zoo dan ook ketung, ketang, uithoorde AD. bl. 54. ketang, verder: in tel komen, geacht worden AS. 166. ore ketang,[3] niets geven om, bv. den dood Rh. tan ketang, fig. niet gerekend worden BG. 28; 303: hij telde niet. ora ketang, ook onaangezien, al was 't slechts, 't doet er niet toe, al is of was 't maar Waj. I, 69 (CP.). Zie ook WS. 131. ora petung, al was 't maar
-
--- 1 : 88 ---
- L. 146. kaetang kula, zva. etang kula, PL. II, 5. kaetang, waaraan men meer of min met ongerustheid of bezorgdheid denkt. — ngitungi, ngetungi, ngetangi, berekenen of optellen mv. — ngitungake, enz., berekenen enz. voor. — itungan, etungan, etangan, rekening, optelling, getal; te tellen, te rekenen, te berekenen PL. I, 8. tanpa ° talloos, onberekenbaar. layang ° een rekening, rekenboek. itung-itungan, etung-etungan, etang-etangan, het rekenen, de rekenkunst PL. II, 23; verrekening, afrekening; met een ander of met elkander rekenen of afrekenen. — itung-itungên, (Wk. etung-etungên) etang-etangên, berekenend, baatzuchtig. — pangitung, pangetang, het tellen, enz., rekening, oordeel; berekening; overleg G. — petung, N. petang, K. zva. etung, etang, berekening, uitrekening KT. 12; JW. 227. — metung, N. metang, K. iets berekenen, zva. ngetung, ngetang. — metungi, ook wel metangi, mv. Bab. Jo. I, 886. metangi, KN. door uitrekening waarzeggen (mitungi, Cod. 2151, 316b); door berekening waarzeggen aan; door berekening een waarzegging doen omtrent. metungi, ook wel metangi = ngetungake. — metangake, waarzeggen voor; laten waarzeggen Wk. — petungan, N. (vlg. Wk. KN. petangan, K. R.) zva. etungan, rekenschap, rekening en verantwoording; of pêpetangan, ook wel petungan, (zie S.) KN. waarzegging door berekening AS. 269. ahlul ° waarzeggers BTDj. 670 (ook tiyang petang BTDj. 176).
- utang
- (oud-jav. hutang KO. 23) N. sambutan, K. schuld in geld of voor verbruikleen; en utang, N. nyambut, ° yatra of ° arta, K. geldschuld hebben, schuld in geld of voor verbruikleen maken, schuldig zijn, geld leenen. olèhmu tuku kêncèng apa utang, hebt gij het contant of op crediet gekocht? Wk. wong utang sêsilih, verbruik- en bruikleen BG. 23, vgl. silih, srèmpèd. diutang, pass. JZ. I, 127. utang pati, doodschuldig, den dood verdiend hebben, door iemand het leven benomen te hebben Wk. utang pati nyaur pati, de zoodanige heeft zijn schuld met den dood terug te betalen, vgl. BTDj. 81. ° urip, zijn leven aan iemand verschuldigd wezen BS. 237. kang °, de schuldenaar. utang-utang, nyênyambut, bij den een of ander geld te leen vragen, op crediet koopen. — ngutangi, nyambuti, geld te leen geven of goederen op crediet geven aan KT. 193; ook geld leenen of goederen op crediet koopen van. — ngutangake, nyambutakên, geld te leen of goederen op crediet geven, geld leenen of goederen op crediet koopen voor. ngutang-utangake, nyambut-nyambutakên, aan dezen of genen geld leenen Wk. vgl. nganakake. — utangan, KN. obj. den.; verder N. para sambutan, K. (voor kapara °, Wk.) iemand die gewoon is op crediet te koopen; een schuldemaker. utang-utangan, sambut-sinambut, wederzijds schuldig zijn, op wederzijdsch crediet Wk. — potang, KN. (piutang, of piyutang, poët. Wk.) schuldvordering; (of a °) een schuld hebben. ° kasêngitan, BTDj. 542 (in K. nyambutakên, Wk.); ook potang, of kang potang, schuldeischer, de schuldeischer. kang potang, N. ingkang nyambutakên, schuldeischer, crediteur: zoo roept de rechter den schuldeischer aan, als hij hem niet bij zijn naam noemt Wk. apipotang of apiutang, een schuldvordering hebben. utang-apipotang, (of utang-apiutang, ook wel potang-apipotang, of potang-apiutang, G.) N. sambut-sinambut, (of nyambut-anyambutakên, Wk.) K. schuld en schuldvordering, de een den ander debiteeren en crediteeren; debet en credit. — motangake, KN. ook nyambutakên, K. geld of iets in verbruikleen geven KT. 68; borgen. — kapotangan, kautangan, kapiutangan, (KA. 7) kapiyutangan, kasambutan, verschuldigd, verplicht (BTDj. 113), onder een schuld of verplichting gebracht; verplichting. kapotangan urip, zijn leven verschuldigd zijn aan BS. 111.
- etang
- etung, zie itung.
- otèng
- KN. otèng-otèng, naam van een insect; volg. J. ons lievenheersbeestje? Een soort van wurmpjes, die gewoonlijk in elkander gekronkeld in den grond gevonden worden en aan de wortels van jagung, pari gaga, enz. knagen Wk. Well. olèng-olèng.
- utangala
- zie Allah, en Tangala.
| 1 | udur-uduran. (kembali) |
| 2 | wêwatêkipun. (kembali) |
| 3 | ora ketang. (kembali) |