Javaansche Zamenspraken, Winter Sr., 1882, #751 (Hlm. 001–048)

Javaansche Zamenspraken

--- iii ---

Voorberigt

De hier volgende Javaansche zamenspraken zijn door den Heer Winter opgesteld met het tweeërlei doel, vooreerst, om den beoefenaar der Javaansche taal beken te maken met de taal van het dagelijksch leven, zooals die in zamenspraken van menschen van allerlei rang en stand in de onderscheidene taal soorten gebruikt wordt, en met allerhande daarin voor komende uitdrukkingen en sprekwijzen, die uit andere boeken niet geleerd kunnen worden; en ten anderen, om den lezer tevens te onderrigten omtrent vele bijzonderheden betreffende Javaansche zeden, gewoonten, instellingen, geschiedenis, letterkunde, enz. Bij vele van deze zamenspraken in dit laatste, doel, zoo niet het eenige, dan toch het voornaamste. Welk een nuttig en belangrijk werk de Heer Winter hier mede geleverd heeft, zal ieder erkennen, die er voor zijn leering gebruik van zal maken.

Gemakkelijk zal men, ook in den uiterlijken vorm, eenig onderscheid bemerken tusshen de eerste dertig zamenspraken en de volgende vijf-en-veertig. De eerste, meestal korter en eenvoudiger, zijn vroeger door den Heer Winter opgesteld, en waren reeds een geruimen tijd afgedrukt, toen ik ook de volgende ter uitgaaf van den Heer Winter ontving. In deze vooral heeft de Heer Winter de losse trant van het dagelijksch gesprek op een gelukkige wijze nagebootst; en, waar dit wegens den aard van het onderwerp minder goed kon geschieden, daar zal men zich schadeloos gesteld venden door de belangrijkheid van de medegedeelde zaken.

Achter het werk heb ik gevoegd een Bijvoegsel op hen onlangs door mij uitgegeven Javaansch woordenboek ven den Heer Gericke, tot verklaring van die woorden en preekwijzen, die in deze zamenspraken voorkomen en in het voordenboek niet, of niet voldoende verklaarg zijn. Ik heb daarin tevens alles obgenomen, wat naar aan aleiding van deze zamenspraken tot verbetering van het woordenboek kon worden bijgedragen. Omtrent de beteekenis van die woordenen spreekwijzen, die mij van elders onbekend waren, heb ik den Heer Winter zelf geraadpleegd, zoodat ik die met zekerheid heb kunnen opgeven.

Delft, 25 Maart 1848. T. Roorda.

--- iv ---

Bij den tweeden druk is dat Bijvoegsel op het Javaansch woordenboek van Gericke door de uitgaaf van een Supplement op dat woordenboek overbodig geworden. Voorts is in deze tweede uitspraak, zooals bijvoorbeeld op bl. 1 in wêsta, kêtingal, sêkikil, sêdulur, kêkalih, en sêtunggil, in de plaats van wasta, katinggal, sakikil sadulur, kakalih en satunggil. In samenspraken vooral is zulk een spelling naar de uitspraak zonder twijfel verkieslijk, en voor eerstbeginnenden nuttig, om hen aan een goede uitspraak te gewennen. - De nommers van de bladzijden van de eerste uitgaaf zijn bij de tweede aangeteekend op den kant.

Op verzoek van den Uitgever heb ik mij met de zorg voor den derden druk belast en getracht de vorige uitgaaf van de nog daarin aanwezige drukfouten te zuiveren.

Op bl. 60, r. 8, verzuimde ik evenwel larang te herstellen, dat in de eerste uitgaaf stond, maar waarvoor in de tweede uitgaaf abusievelijk arang was in de plaats gekomen.

Een paar veranderingen heb ik mij veroorloofd; vooreest stuitte mij het op bl. 68, 13 (1 ste uitgaaf 132, 11) voorkomende dika sida mêyang saniki têng omahe enz. Daar te Mechelen mijn bezwaar deelde, heb ik het veranderd in dika sida saniki têng omahe enz.

Ten tweede heb ik op bl. 88, 16 (eerste druk 170, 3) dipun mahat veranderd in dipun pahat. In de eerste editie nl. van Gericke's Woordenboek vindt men onder mahat specerijen mengen, distileeren. - mahatan gedistileerd. Doch in de tweede editie heeft Roorda het gebracht op het grondwoord pahat, zooals ook Winter en Wilkens in hun Woordenboek opgeven: nl pahat = mahat - pahatan. Alleen behoudt Roorda mahatan in plaats van pahatan. Hoe dit zij, beide nemen aan mahat, werkwoordsvorm van pahat, en dan kan in loco het Passief niet anders zijn dan dipun pahat. Ik heb dan ook niet geaarzeld het er voor in de plaats te stellen.

Leiden, Maart 1882. A. C. Vreede.

--- v ---

Punika Pawicantênan Têmbung Ngoko, Madya kalihan Krama, Minăngka Têturutanipun ingkang Amarsudi badhe Sumêrêp Têmbung Jawi.

1. korte gesprekken in de onderscheidene taalsoorten over verschillende onderwerpen.

Jênêngmu sapa. Wêsta kula pun Saridin. Omahmu ngêndi. Griya kula ing dhusun Jombor, ingkang kêtingal punika. Desa ing Jombor iku milu sapa lan karya pira. Dados lênggahipun Ngabèi Wirapatra ing nêgari, cacah sabin tigang jung. Jênênge dêmange utawa dêkêle sapa. Bêkêlipun awêsta Kyai Wiranaya, bapa kula piyambak. Patuhe bapakmu pira. Ingkang dados patuhipun bapa kula namung sêkikil. Desa têlung jung mau mêtu pajêg pira. Têngahanipun mêdal jung kawan reyal, angênêm likur uwang. Bapakmu olèhe dadi bêkêl wis pira lawase. Sampun wolulas taun punika. Apa kowe isih duwe biyung. Êmbok kula sampun pêjah, antawis gangsal taun punika, ananging pun bapa sampun rabi malih. Apa kowe duwe sêdulur. Gadhah, jalêr kêkalih, èstri têtiga, punika sami tunggil bapa biyung. Apa biyungmu kuwalon wis patutan karo bapakmu. Sampun, jalêr sêtunggil, èstri kêkalih. Mungguh sêdulurmu lima kang tunggal bapa biyung mau, sing tuwa dhewe sapa. Ingkang sêpuh piyambak kula. Umurmu saiki pira. Umur kula sawêg pitulas taun. <2> Dadi lairmu sawise bapakmu dadi bêkêl. Inggih. Apa kowe uwis rabi. Sampun. Bojomu anake sapa. Anakipun bêkêl ing Bêra. Anakmu pira.

Kula dèrèng gadhah anak, awit angsal kula rabi sawêg kalih wulan punika.

--- 2 ---

2. Dalan iki anjog mênyang êndi. Anjog dhumatêng wana ing Krêndhawahana. Alas ing Krêndhawahana iku bawah ngêndi. Bawah ing Kêmangkunêgaran. Alase apa gêdhe. Botên, namung wana têrataban kemawon. Ing alas iku apa ana macane. Têrkadhangan inggih wontên, ingkang mêsthi wontên, namung kidang akalihan sangsam tuwin cèlèng. Apa ora ana larangane wong ambêbêdhil ing alas iku. Mênawi tiyang ambêbujêng ing wana wau, bobên[1] têrang saking ingkang kagungan wana, dipun awisi, sêrta kacêpêng sênjatanipun. Apa ana Wêlănda kang wis tau amburu ing alas kono. Inggih asring wontên. Apa nyata mungguh ing pawêrta, yèn alas iku angkêr. Pawêrtosipun inggih mêkatên. Apa kowe wis tau ngambah alas ing Krêndhawahana. Sampun. Sarèhne alas iku angkêr, apa ana kang wani ambêburu mrono. Mênawi <3> tiyang Jawi, awis ingkang purun, namung Wêlandi tuwin băngsa sabrang sanèsipun kathah ingkang purun. Kêpriye cêritane mungguh kang dadi sabab angkêre alas ing Krêndhawahana. Cêriyosipun mila angkêr, awit dados kayanganipun Bathari Durga. Durung têrang sumurupku mungguh angkêre alas iku, apa tinêmune marang wong kang ambêburu mrono. Mênggahing cêriyos, lêpatipun mantuk edan, inggih ical wontên ing wana ngriku. Ilange iku apa mati. Botên, dados ical kapêndhêt ing lêlêmbat. Apa kowe ngandêl kang mêngkono iku. Kadospundi ênggèn kula botên pitajêng, awit sampun wontên kênyataanipun, tiyang ingkang mantuk edan saking wana wau, utawi musna wontên ing ngriku.

3. Sidin. Kula. Jaranku dhawuk kêrokên sing rêsik, lan mêngko sore jam lima abah-abahana, arêp dak tunggangi. Titihan sampeyan dhawuk pincang. Dhèk kapan olèhe pincang, lan sabab dening apa. Pincangipun sawêg wau enjing kemawon, ingkang dados sabab, kula botên sumêrêp. Pariksanên tracake, mênawa kêlêbon kêrikil. <4> Sampun kula pariksa tracakipun, botên wontên punapa-punapanipun. Apa pincang tanpa kêrana, amêsthi ana sababe. Tingal kula dhêngkulipun suku [su...]

--- 3 ---

[...ku] kiwa ingkang ngajêng ragi abuh. Saiki kotambani apa. Kula urut akalihan wêrak panas. Jaranku dragêm bae mêngko sore jam lima abah-abahana. Inggih sandika. Sing dak ênggo mêngko sore, lapak anyar. Kagungan sampeyan lapak ingkang enggal dèrèng mantuk. Ana ngêndi. Kala wingi sampeyan sambutakên dhumatêng Radèn Ngabèi Citranaya, ing sapunika dèrèng kaantukakên. Yèn mêngkono, kowe mênyanga ing omahe Radèn Ngabèi Citranaya, jalukên lapakku. Pêmirêng kula Radèn Ngabèi Citranaya tindak dhumatêng Ngampèl, ing dintên punika dèrèng kondur, ewadèntên inggih kula lampahi dhawah sampeyan. Yèn Radèn Ngabèi Citranaya durung mulih, takona marang sing wadon, apa lapakku diênggo mênyang Ngampèl. Yèn ora, jalukên, warahên yèn arêp dak ênggo mêngko sore. Inggih sandika.

4. Apa nyata pawêrtane, yèn dêmang ing Candhi mau bêngi dikècu. Pawêrtosipun inggih mêkatên. Sing wawêrta mêngkono iku mênyang kowe sapa. <5> Sêdhèrèk kula jalêr, ingkang dados bêkêl wontên ing dhusun Ngadipira. Kêpriye mungguh pawêrtane. Pawêrtosipun, kathahing durjana kècu tiyang 50, kêlêbêt benggolipun. Barang gadhahanipun Dêmang Candhi têlas kapêndhêt ing kècu, sêrta griyanipun kabêsmi. Kêjaba saka ing êntèke barang, sing duwe omah apa ora kêtiwasan. Dêmang ing Candhi tatu waos baunipun ingkang têngên, rencangipun jalêr pêjah sêtunggil. Kècune apa ora ana kang mati, utawa kacêkêl. Durjananipun kècu ingkang pêjah sêtunggil, ingkang tatu kêkalih, ingkang kacêpêng sêkawan. Sing tatu loro mau apa digawa ing kancane, apa milu kacêkêl. Tumut kacêpêng. Kècu kang kacêkêl iku kabèh saiki ana ing êndi. Sampun sami kaladosakên dhumatêng parentah. Kang dadi benggol pira, lan apa gênah jênênge. Ingkang dados begol[2] kêkalih, sêtunggil dêmang ing Pijenan, awêsta Kramajaya, kalih dêmang ing Ngijêm, awêsta Dipajaya. Pênunggalaning kècu, kang durung kacêkêl apa ora digolèki. Manawi sampun gênah ing nama, saking aturipun ingkang sami kacêpêng wau, amêsthi dipun upadosi. Sapa sing kêjibah anggolèki lan anyêkêl. Dêmang utawi rêdi, ingkang ambawahakên <6> dhusun panggenaning prakawis. Apa paukumaning kècu. Mênawi kècu mawi rajapêjah, sêrta kantênan ingkang anglampahi raja pêjahwau, paukumanipun [pau...]

--- 4 ---

[...kumanipun] inggih kisas, bilih botên mawi raja pêjah, namung kabucal dhumatêng sabrang, laminipun wolung taun. Kèh-kèhing kècu nganti wong pira. Ingkang kathah ngantos tiyang suwidak utawi pitung dasa. Wong sêmono iku apa padha nganggo gêgaman kabèh. Inggih, sagadhah-gadhahipun, wontên ingkang ambêkta sênjata, wontên waos utawi pêdhang. Apa bedane kècu lan begal. Kècu mêkatên ingkang nêmpuh griya utawi dhusun, dhatêngipun dalu, begal angadhang tiyang wontên ing mêrgi, utawi wontên ing wana, lampahipun siyang utawi dalu. Yèn wong lêlungan nunggang prau, apa ana mutawatire bab kècu utawa begal. Mutawatosipun tiyang kêkesahan numpak baita sami ugi kalihan ingkang mêdal dharat. Awit baita ingkang kèndêl nyipêng wontên ing babagan, inggih asring dipun kècu, mênawi lumampah, têrkadhang inggih wontên ingkang kabegal. Kêpriye pratingkahe ambegal wong nunggang prau, apa begale anyêguri. Botên, ingkang ambegal inggih numpak baita.

5. Sesuk aku arêp lunga ambêbêdhil. Mênyang êndi. Mênyang ing desa <7> Grogol. Kowe mrana arêp ambêdhil apa. Ayam alas lan manuk burcèt, apa kowe gêlêm milu. Bangêt kêpinginku, nanging aku ora duwe bêdhil. Aku gêlêm nyilihi bêdhil siji, apa kowe awas ambêdhil. Biyèn aku wis sinau ambêbêdhil, aku arêp idhêp bêdhilmu. Lagi dirêsiki, mêngko awan dak kirimake marang kowe. Kowe apa duwe obat lan mimis. Ora, lungamu dharat apa nunggang jaran. Aku bakal nunggang jaran, kowe apa duwe jaran. Ora, ananging yèn siji bae aku bisa nyilih. Lapak lan kêndhali aku bisa nyilihi. Aku mulih dhisik. Aja lali angirimake bêdhilmu. Ora. Olèhmu bakal mangkat sesuk wayah apa. Wayah jam lima. Yèn mêngkono têkaku ing kene sêtêngah lima.

6. Ana pawêrta apa (utawa: apa kowe ngrungu pawêrta barang-barang. Utawa: <8> kowe ngrungu pawêrta apa). Aku ora ngrungu pawêrta pisan-pisan. (utawa: aku ora sumurup ing pawêrta, utawa: aku ora ngrungu pawêrta).

--- 5 ---

Apa kang dadi rêrasane sajroning nêgara. Ora ana rêrasan barang-barang. Iku pawêrta bêcik. (utawa: iku pawêrta ala). Apa kowe ngrungu bab wong kêkecon. Aku ora ngrungu barang-barang bab iku, kang dadi rêrasane: bab begalan, pawêrtane, si anu kêtaton, suwênèh ngarani yèn mati. Iya mêngkono pawêrtane, nanging iku kabar angin, nyatane ora, si anu amung tatu sêthithik. Iku kirane iya kudu dinyatakake. Olèhmu ngrungu saka ing sapa. Olèhku ngrungu saka ing wong kang kêna diandêl. Iku mung awagan bae, ora kêna koantêpi, yèn mungguh aku ora ngandêl.

7. Apa kowe arêp ngijolake jaranmu. Karo apa. Karo <9> jaranku. Iya arêp, nanging kowe tombok pira. Kowe anjaluk tombok pira. Sèkêt rupiyah. Jaranmu koajèni pira. Karo bêlah rupiyah. Ora payu pêngaji sêmono, iku jaran tuwa. Iya bênêr, nanging isih rosa. Aku ora nganggo nomboki apa-apa, jaranku bêcike padha karo jaranmu, aku măngsa kêna kobêlithuk. Ora pisan aku mêngkono, aku ora sumêdya mêngkono. Jaranmu olèhmu tuku ngêndi. Olèhku tuku ing pasar. Olèhmu tuku pira. Satus suwidak rupiyah. Rada kêlarangên, saiki murah jaran, apa iku jaran Kêdhu tulèn. Apa kowe isih sumêlang, kowe kêna akon mêriksani mênyang wong kang sumurup.

8. Dagangan dika larang têmên, kula botên wani nganyang. Kula ênggih ngarani larang, nanging lawas-lawas sangsaya larang. Kopi dika rongpuluh dhacin, napa êmpun payu. Êmpun, sing tuku sêdulur dika dhewe, malah wingi: yèn kula botên luput, diduduhake mênyang dika. Kula botên sumurup pisan-pisan <10> ing atase niku, êmpun patang dina niki kula botên kêtêmu karo sêdulur kula, napaa dika botên tutur ing kula. Mulane botên kula tuturake, awit êmpun kula pêsthèkake: yèn dika bakal nêpsu.

--- 6 ---

9. Sapa sing anjupuk ladingku. Kula ingkang mêndhêt. Saiki ana ngêndi. Kula dèkèkakên ing meja. Yagene kodokokake ing meja. Saking dhawahipun putra sampeyan. Jaranku apa wis kotatahi tracake. Dèrèng, kula kêsupèn. Kowe iku lalèn têmên, tatahana saiki, yèn uwis, nuli mênyanga ngomahe Si Kêrti, warahên yèn aku butuh dhuwit, utange disaurana ing dina iki. Wingi kula sampun nampèni yatra pitung dasa rupiyah saking pun Kêrti, nanging kêsupèn, botên kula saosakên ing sampeyan. Mêngkono bangêt bungahku, sabab aku bisa nyauri utangku.

10. Kasim. Kula. Apa kowe wis awèh dhuwit mênyang gêrji Cina, sumurup pêtukuning sangkêlat biru. Dèrèng, ingkang mawi kagungan sampeyan yatra sampun têlas. Yèn tanpa dhuwit, wis mêsthi kowe ora bisa nyênyauri, <11> mêngko yèn Cinane mrene nagih, konên nyarèhake nganti mêngko sore jam lima. Inggih sandika. Kowe saiki gawe apa. Kula sawêg angrêsiki sêpatu sampeyan, mênawi sampun, lajêng badhe dhatêng pêkên, tumbas kambangan. Yèn kowe mênyang pasar, mampira ngomahe Si Patra, warahên, utange sing têlung puluh rupiyah disaurana sêdina iki. Inggih sandika, ananging pêndugi kula botên sagêd nyaur, ingkang mawi sambutanipun dhatêng tiyang sanès kathah.

11. Aji Saka pira lawase ênggone nyêlani jumênêng ratu ana ing Mêndhang Kamolan, lan sapa kang anggêntèni Aji Saka. Olèhe nyêlani dadi ratu mung têlung taun, banjur nêgara ing Mêndhang Kamolan dirêbut ing Radèn Daniswara, anake Dewata Cêngkar, iya iku kang jumênêng ratu turun-tumurun, ora ana sing nyêlani. Sapa kang ambêbaluhi pangrêbute nêgara ing Mêndhang Kamolan. Kang ambêbaluhi Raja Angin-angin, kang angkêdhaton[3] ing Sêgara Kidul, lan widadari lêlima, kang pinaringake ing dewa marang Radèn Daniswara dadi garwane.

--- 7 ---

Kowe iku elingan, wangsulanamu bênêr kabèh, sapa jênênge bapakne Dewata <12> Cêngkar. Prabu Sindhula. Ing êndi nagarane. Ing Galuh. Dewata Cêngkar wêkas-wêkasane dadi apa. Wêkas-wêkasane salah kêdadèn, dadi baya putih.

12. Sidin. Kula. Layang-layangku wacan apa wis kopasrahake mênyang sêdulurku wadon. Angsal kula masrahakên botên dhatêng sêdhèrèk sampeyan èstri, dhatêng sêdhèrèk sampeyan jalêr. Yagene ora kopasrahake mênyang sêdulurku wadon, têka kopasrahake mênyang sêdulurku lanang. Mila mêkatên, awit sêdhèrèk sampeyan èstri botên wontên ing dalêm. Apa kowe wis mênyang omahe Si Kêrti. Sampun, nanging kagungan sampeyan titihan kawangsulakên. Apa ora tutur sababe dibalèkake. Inggih dipun sanjangakên, ingkang sêpisan, dèrèng gadhah yatra, kaping kalih botên gadhah kêdhogan.[4]

13. Saridin. Kula. Aku jupukna kêrtas kang bêcik, kalam sing bêcik, lan mangsi kang irêng, aku arêp nulis layang. Inggih sandika. Kêrtas <13> iki bêcik, nanging kalame kabèh ala, meja pêsagi kae prènèkna, iki kêdhuwurên. Inggih sêndika. Pêngaretan kiye kêthul, jupukna liyane sing landhêp. Inggih sandika. Pêngaretan anyar, olèhku tuku wingi, ana ngêndi. Kula botên sumêrêp, kala wau kula tingali wontên ing meja ijêm punika. Golèkana, elingku dhèk wingi dakwènèhake ing kowe, dak kon ngasah. Inggih sandika. Jidaran kiye bengkong, sing kayu sana jupukên mrene. Inggih sandika. Mangsi kiye kêkênthêlên, jogên wêrak sêthithik. Inggih sandika. Kêrtase ambêlobor, ora kêna ditulis. Anjupuka liyane sing bêcik. Kagungan sampeyan kêrtas sampun têlas. Tukua mênyang Pacinan sêdhela. Inggih sandika.

--- 8 ---

14. Ing wulan Rabingulakir ngajêng punika kula badhe dhatêng ing Toyamas. Prêlunipun punapa. Tuwi paman kula, ingkang dados jêksa wontên ngrika. Sarêngan sampeyan lumampah sintên. Kyai Ngabèi Pranacitra. Punapa sampeyan namung badhe tindak dhatêng ing Toyamas kemawon, botên ngêrsakakên dhatêng ing Roma, tuwin ing Jatinêgara, aningali panggenan damêl gêndhis. <14> Niyat kula, botên namung badhe dhatêng ing Roma, tuwin ing Jatinêgara kemawon, malah badhe dhatêng ing Bagêlèn, sêrta dhatêng ing Prabalingga, awit kula gadhah sêdhèrèk wontên ing panggenan kêkalih wau. Tindak sampeyan dhatêng ing Toyamas numpak kapal punapa numpak tandhu. Niyat kula badhe ambêkta kapal akalihan tandhu, kenginga kadamêl gêntosan, mênawi wontên sayah kula. Kêrsa sampeyan makatên punika kula sangêt amrayogèkakên.

15. Dika niku lagi napa. Kula lagi maca. Napa sing dika waca. Layang Rama, kalane Anoman kacêkêl ontên pêtamanan nêgara ing Ngalêngka, banjur diobong. Wingi kula maca Layang Panji, besuk-esuk kula bakal maca Layang Menak. Dika niku dhêmên têmên maca. Kula dika arani dhêmên maca, satêmêne botên, sing kêna dika arani dhêmên maca, sêdulur kula lanang, sabên-sabên kula mênyang omahe, kêtêmu lagi maca, nanging sabarang sing diwaca botên ngêrti. Napa nyata. Inggih, mulane kêrêp kula gêguyu.

16. over gebruiken en instellingen betreffende het huwelijk. Vrg. De verhandeling van den Heer Winter: instellingen gewooten en gebruiken der Javanen te Soerakarta, in het Tijdschrift voor Neêrlands indië, 5de jaargang, 1ste deel, bl. 458-608 en bl. 564-608

Apa kowe sumurup laku-lakune wong Jawa ngomah-omahake anake. <15> Kêdhik-kêdhik inggih sumêrêp. Kêpriye laku-lakune. Tiyang gadhah anak jalêr, yèn sampun akil balèg, tumuntên bapakipun ngupados tiyang ingkang gadhah anak èstri, yèn wontên ingkang dipun sênêngi, lajêng anglampahakên pacuk, angêthuk-êthukakên. Yèn kang duwe anak wadon sêmu parêng, kêpriye banjure. Ingkang gadhah anak jalêr tumuntên anglampahakên congkok, anakèkakên. Yèn kang duwe anak wadon wis awèh, kêpriye. Lajêng nontoni. Sasuwene nontoni, apa nganggo cêcaturan bab olèhe [o...]

--- 9 ---

[...lèhe] bakal bêbesanan. Botên. Saulihe nontoni kêpriye. Lare jalêr dipun pitakèni, rêmên akalihan botênipun dhatêng lare èstri ingkang sampun katingalan. Yèn wus kêduga dhêmên, kêtêmu rujuke kang padha bakal bêbesanan kêpriye. Lajêng maningsêti, amawi lamaran. Bocah wadon apa nganggo ditari, yèn bakal dilakèkake. Botên. Namung samangsanipun badhe ningkah kemawon kasêrêpakên, <16> kang sarta botên kenging mopo. Saupama bocah lanang sawise nontoni, ora dhêmên marang bocah wadon. Dhaupe sida apa ora. Botên. Bapaking lare jalêr lajêng suka uninga dhatêng bapaking lare èstri. Apa têgêse tukon. Têtumbasan punika wêrni yatra, saking bapakipun lare jalêr, kasukakakên dhatêng bapakipun lare èstri. Apa mêsthi nganggo tukon. Botên. Sawise maningsêti kêpriye banjure. Lajêng anasrahi, yèn mawi têtumbasan kasarêng kalihan sasrahan. Sasrahan iku saka ing sapa. Saking bapakipun lare jalêr. Sasrahan iku wêrna pira, lan apa arane. Wêrni tiga, 1. bubak kawah, 2. tumpak ponjèn, 3. sasrahan ingkang sampun kalampah. Yèn wis nasrahi, banjur apa. Lajêng nonjoki. Wong nonjoki iku mênyang sapa. Dhatêng sanak sêdhèrèk tuwin kêwanuhanipun. Wong mêmanton apa nganggo awèh apa-apa marang dhêdhuwurane. Mawi, anama pakêpêl. Wong mêmanton nganggo jagongan iku kêpriye. Ing nalika nonjok wau, mawi ngatur-aturi nêdha eca. Jagongan kang wêkasan, utawa kang amung sawêngi, esuke ningkah apa jênênge. Midadarèni. Sawise midadarèni banjur kêpriye. Enjingipun ningkah. Mênyang êndi olèhe <17> ningkah. Wontên ingkang dhatêng suranatan, wontên ingkang dhatêng mêsjid Agêng, wontên ingkang dhatêng griyanipun pêngantèn èstri, mawi-mawi kang ambawahakên bapaking èstri. Pêngantèn wadon apa milu diningkah. Botên. Sapa kang ngêlumpuk ana ing panggonan bakal ningkah mau. pêngulu, sêksi kêkalih, pêngantèn jalêr, wali. Wali iku saka ing pêngantèn lanang apa saka ing pêngantèn wadon. Saking pêngantèn èstri, tiyang jalêr botên susah mawi wali. Sawise ningkah banjur kêpriye. Pêngantèn jalêr sasampuning ngujung dhatêng ingkang kaprênah sêpuh, lajêng mantuk dhatêng griyanipun. Kêpriye banjure. Wanci jam sêkawan sontên pêngantèn jalêr dhatêng griyanipun pêngantèn èstri, badhe kapanggihakên. Kêpriye pratingkahe nêmokake. Pêngantèn jalêr sarêng dumugi griyaning marasêpuh, kapêthukakên ing pêngantèn èstri wontên ing paringgitan. Lajêng balangan gantal. Pêngantèn èstri [è...]

--- 10 ---

[...stri] lajêng angwisuhi sukuning pêngantèn jalêr. Yèn wis katêmokake banjur kêpriye. Pêngantèn èstri kabêkta dhatêng griyanipun pêngantèn jalêr. Yèn pêngantèn lanang wadon wis padha lumêbu ing kobongan[5] kêpriye. Antawis sajam kaoboran, sêdalu ngantos kaping tiga. Ngundhuh mantu iku apa. Pêngantèn èstri sasampuning nyipêng sêdalu ing griyanipun marasêpuh, sontênipun mantuk akalihan ingkang jalêr. Ana ing omahe bapaking <18> wadon, pêngantèn apa nganggo kaoboran manèh. Botên.

17. Wong rabi nyantri iku kêpriye. Tiyang gadhah anak jalêr, rumaos katir ing kasinggihan, tuwin kasugihanipun, akalihan ingkang gadhah anak èstri, ingkang badhe kapêndhêt mantu, punika kapasrahakên dhatêng bapakipun pêngantèn èstri, punika ingkang mragadi pikramènipun. Yèn ana wong ningkahake anak, ora banjur katêmokake, iku apa arane. Punika dipun wêstani gantung kawin. Yèn ana wong ngomah-omahake anake lanang utawa wadon, loro tuwin luwih saka ing loro, kabarêng ningkah satêmune pisan. Iku apa arane. Punika dipun wêstani ambanon rêbah. Yèn ambata rubuh iku besan mung siji, padha duwe anak lanang siji, wadon siji, kadhaupake iku apa arane. Punika dipun wêstani ambanon rêbah anglumah ngurêbakên. Dhaup ambanyu mili iku apa. Tiyang ngemah-emahakên anak jalêr utawi èstri sabên taun. Yèn ana pêngantèn katêmokake, sawise balangan gantal, sing lanang kacêkêlan tumpêr, sing wadon anyiram banyu saka ing kêndhi, iku sabab dening apa. <19> Punika panggihing pêngantèn dhudha akalihan prawan. Yèn pêngantèn katêmokake, kang lanang nganggo macul tumpêng, iku sabab dening apa. Awit awunipun sêpuh ingkang èstri. Yèn pêngantèn katêmokake, kang lanang nganggo macul pipisan, iku sabab dening apa.Sabab kapanggih sami misanan. Yèn ana pêngantèn kang lanang anjajari lumaku ngarêping pêngantèn wadon, mandhi tumbak ligan, iku sabab dening apa. Sabab tiyang alit angsal putraning pangeran, utawi putraning ratu.

--- 11 ---

18. Wong ningkah apa kêna wakil. Kenging. Sapa kang asring ningkah nganggo wakil. Kathah-kathahipun priyantun, ubawi[6] tiyang agêng, angsal tiyang alit. Apa kang ginawe tăndha kagawakake ing wakil. Kalimrahanipun dhuwungipun ingkang adamêl wakil. Bab agama Muhammad, kênane wong lanang amèk bojo pira. Namung sêkawan. Yèn wong wis duwe bojo papat, măngka dhêmên ing liyane kêpriye. Bojo sêkawan salah sêtunggil kasambut kawinipun, kadamêl angawin tiyang ingkang dipun rêmêni wau. <20> Ngawin mêngkono iku apa arane. Punika dipun wêstani nguluk. Bojo kang disilih kawine mau apa kêna kadukul. Botên, bilih dèrèng kawangsulakên kawinipun. Wong dikuluk, upama banjur katêtêpake dadi bojo, iku kasaratan nganggo kaningkah apa ora. Mawi.

19. Yèn wong pêpêgatan kang wis sah, măngka sumêdya bakal ajêjodhon manèh, apa kêna banjur ningkah manèh. Botên, kêdah mawi êlêt, yèn sampun kapêgat dhatêng kang kadamêl êlêt wau, kenging ningkah kalihan bojonipun lami. Yèn wis kapêgat ing êlêt mau, apa kêna ningkah sakal karo bojone lawas. Botên, kêdah mawi edah[7] tigang wulan sêdasa dalu. Bataling êlêt apa. Yèn botên andukul. Saupama kadukul banjur mêtêng, apa kêna kaningkah ing bojone lawas, sawising edah mau. Botên. Kêdah mawi ngantosakên lairing lare. Apa anggêr uwong kêna digawe êlêt. Botên. Kêdah ingkang pancèn kenging aningkah kalihan èstri kang kaêlêtan wau.

20. <21> Saupama ana wong wadon mêtêng, ora karuwan kang ngêtêngi, ora ana kang diakoni katêrka, sapa kang wajib ningkah. Ratu, ananging sarèhning ratu ing bab khukum ningkah kagungan wakil pêngulu, dados wajibipun dhatêng pêngulu, pêngulu anjibahakên [anjibah...]

--- 12 ---

[...akên] dhatêng lurah: utawi bêndaranipun èstri kang mêtêng wau. Ningkah mêngkono iku apa arane. Dipun wêstani ningkah tambêlan. Apa pêkolèhe utawa prêlune ningkah tambêlan. Amung anak sampun dados nama kowar. Yèn kang mêtêng mau ana kang katêrka ngêtêngi, khale mungkir kêpriye. Yèn kêncêng pamungkiripun, kang katêrka kaimbar, ingkang kajibah ningkah lurahipun. Yèn kang katêrka ngakoni kêpriye. Punika kajiyad lajêng dipun kèn ningkah. Saupama ana wong wadon mêtêng ora karuwan kang ngêtêngi, kawruhan ing parentah, sadurunge kaningkah ing lurah, kêpriye. Punika lurahipun kenging ing patrapan dhêndha ing samurwat, sêrta kajibah ningkah.

21. over de besnijdenis van een kind. Vrg. t. a. pl. bl. 706-708

Bocah lanang umur pirang taun ditêtaki. Kêlimrahanipun umur 15 <22> taun. Yèn bocah wadon umur pirang taun disunati. Nêm utawi pitung taun. Sing nêtaki bocah lanang utawa nyunati bocah wadon apa padha bae. Botên. Yèn lare jalêr inggih tiyang jalêr, yèn lare èstri inggih tiyang èstri.

22. over de begrafenis van een doode. Vrg. t. a. pl. bl. 708 vlg.

Wong Jawa yèn mati pamêndhême mujur ngêndi. Mujur ngalèr, kairingakên majêng ngilèn. Panggonan kang kagawe mêndhêm apa nganggo dituku. Yèn pancèn pêndhêmipun piyambak, botên. Yèn botên gadhah pêndhêm mawi tumbas panggenan. Apa akèh patukune. Kêdhikipun sêka, kathahipun sêrupiyah. Apa arane wong tuku panggonan, ginawe mêndhêm jisim. Dipun wêstani ngêsur tanah.

23. over de trappen en titels van adel. Vrg. t. a. pl.bl. 722-725

Apa kowe sumurup pranataning nêgara bab jêjuluking pangeran. Kêdhik-kêdhik <23> kados sumêrêp. Jêjuluking pangeran nganti tumurun ping pira. Namung têdhak kaping kalih, kaetang saking kangjêng susuhunan. Yèn turun ping têlu, apa ora kêna jênêng pangeran. Kenging, yèn wontên kêrsaning ratu, punika nama ganjaran. Yèn turun ping têlu ora bisa dadi pangeran, jênêng apa. Nama radèn mas riya. Pangeran kang lagi turun sêpisan,

--- 13 ---

jênêng apa. Nama pangeran putra. Yèn turun ping pindho utawa luwih, aran apa. Nama pangeran sêntana. Putraning pangeran putra, kang mêsthi anggêntèni jênêng pangeran pira. Namung sêtunggil, ingkang sêpuh piyambak utawi kang saking ngajêng. Saupama pangeran putra mau kagungan putra sêpuh saka ing buri, ênèm saka ing ngarêp, êndi sing wajib anggêntèni. Ingkang ênèm saking ngajêng. Putrane kangjêng susuhunan saka ing ngarêp kang miyos kakung, timure aran apa. Nama radèn mas gusti utawi gusti timur. Yèn wis jumênêng, aran apa. Ingkang putra sêpuh piyambak <24> nama Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunêgara, Sudibya Raja Putra Narendra Mêtaram, ingkang ênèm nama kangjêng gusti. Putrane kangjêng susuhunan saka ing buri, kang miyos kakung, timure aran apa. Nama radèn mas, yèn sampun jumênêng, nama kangjêng pangeran. Putrane kangjêng susuhunan saka ing ngarêp miyos putri, timure aran apa. Nama radèn ayu, yèn sampun krama, nama ratu. Putrane kangjêng susuhunan saka ing buri miyos putri, sêpuh dhewe, timure aran apa. Nama radèn ajêng, yèn sampun krama, nama ratu alit utawi ratu anggèr. Putrane kangjêng susuhunan saka ing buri, miyos kakung sêpuh dhewe, timure aran apa. Nama radèn mas, yèn sampun jumênêng nama pangeran ngabèi. Mungguh putrane kangjêng susuhunan saka ing buri miyos putri sêpuh dhewe mau, apa mêsthi aran ratu alit utawa ratu anggèr. Botên, namung yèn wontên kêrsanipun kangjêng susuhunan angganjar nama mêkatên, yèn botên kaganjar nama, namung nama radèn ayu. Putrane kangjêng susuhunan saka ing buri miyos putri ênèm, timure aran apa. Nama radèn ajêng, yèn krama nama radèn ayu. Sêpira watêse kang aran radèn ayu. Watês buyuting ratu. Turuning buyut mau aran apa. Alitipun nama radèn rara, yèn krama nama radèn ngantèn. Radèn rara mau apa ora kêna aran radèn <25> ayu. Kenging, yèn krama pangeran utawi priyantun agêng. Wangsulanamu mau apa kêna dak ugêmi kabèh. Pangraosing manah kula kenging.

24. over het recht van opvolging in een post. Vrg. t. a. pl. bl. 729 vlg.

Apa kowe sumurup pranataning nêgara, bab ing kêpriyayèn. Kêdhik-kêdhik kados sumêrêp. Yèn ana priyayi mati, kêlungguhane apa tumurun ing waris. Inggih. Sapa kang wajib anggênteni. Anakipun [A...]

--- 14 ---

[...nakipun] jalêr ingkang sêpuh piyambak. Saupama duwe anak lanang tuwa mêtu saka ing buri, ana kang ênom saka ing ngarêp, êndi kang wajib anggêntèni. Ingkang ênèm mêdal saking ngajêng. Yèn priyayi kang mati mau ora duwe anak lanang, sapa kang anggêntèni. Anakipun èstri, yèn dèrèng laki, mawi dipun êmbani, mênawi sampun laki, bojonipun ingkang minăngka êmban, yèn sampun gadhah anak jalêr, punika ingkang wajib anggêntosi. Yèn ana priyayi mati ora tinggal anak lanang utawa wadon, kêpriye. Ingkang wajib anggêntosi sêdhèrèkipun jalêr, utawi sêdhèrèking bapa, kapenakan pancêr jalêr, nak-sanak pancêr jalêr, sêdhèrèking kaki, pundi ingkang sampun dados parênging parentah, kadugi sagêd anggêntosi. Yèn priyayi pocot amêrga dosa ing ratu: utawa dosa ing nêgara, apa ahli warise <26> wajib anggêntèni. Botên. Apa sarupaning kalungguhan mêsthi tumurun ing waris. Botên. Êndi kang ora mêsthi tumurun ing waris. 1. radèn adipati, 2. pêngulu, 3. jêksa. Wangsulanamu kabèh iku bênêr, lan kêna dak ugêmi. Pêngraos kula kenging, ewasapunika, mênawi panjênêngan sampeyan têksih kagungan pênggalih sumêlang, mugi andangu dhumatêng sanèsipun.

25. over de geschiedenis van Java sedert de stichting van het rijk van Mådjåpaït

Kowe apa sumurup babading tanah Jawa. Kêdhik-kêdhik inggih sumêrêp. Aku arêp sumurup gancare, apa kowe bisa nurut wiwit saka ing adêge kêraton ing Majapait tumêka adêge kêraton ing Surakêrta. Sagêd, ananging mênggah ingkang badhe sampeyan sumêrêpi, punapa wiwit saking panjênênganipun Prabu Sêsuruh punapa saking panjênênganipun ratu ing Maospait ingkang wêkasan. Mung wiwit saka ing panjênêngane ratu ing Majapait kang wêkasan bae, nanging aku arêp sumurup adêge kêraton ing Majapait iku dhèk taun apa. Adêgipun kala ing taun 1301, ingkang jumênêng ratu Prabu Sêsuruh, putranipun Sri Pamêkas ratu ing Pêjajaran. Sabab <27> dening apa diarani Majapait. Mila dipun wêstani Majapait, kabêkta saking namanipun ing uwit maja, isinipun pait. Kêpriye cêritane. Sasirnanipun Sri Pamêkas, amêrgi dipun kêlêm dhumatêng ingkang putra anama Siyung Wanara utawi Banyakwidhe, Prabu Sêsuruh wau sumêdya malês dhumatêng Siyung Wênara, ngantos sami pêpêrangan. Ananging Prabu Sêsuruh kawon, kèngsêr saking Pêjajaran ngungsi dhumatêng Ajar Cêmara Tunggal, pitêdahipun ajar wau, [wa...]

--- 15 ---

[...u,] Prabu Sêsuruh kapurih angupadosana wana, ingkang wontên uwitipun maja sêtunggal, uwohipun namung sêtunggal, isinipun pait, mênawi sampun pinanggih, lajêng adhêdhêkaha wontên ing panggenanipun uwit maja wau, Prabu Sêsuruh angèstokakên pitêdahing ajar, amanggih uwit maja sêtunggal, anêtêpi wicantêning ajar, lajêng adhêdhêkah wontên ing ngriku lami-lami dados nêgari, anama Majapait. Ing layang babad ana nêgara Majalêngka iku apa seje karo Majapait. Punika sami ugi, inggih Majapait inggih Majalêngka utawi Majalangu tuwin Wilatikta. Sabab dening apa nagara siji jênênge nganti papat. Punika namung kadamêl guru lagunipun sêrat ingkang mawa sêkar, lêngka akalihan tikta punika sami têmbung Kawi, têgêsipun pait. <28> Suwênèh pujăngga amêstani lêngka wau langu. Apa têgêse wila. Wila punika inggih têmbung Kawi têgêsipun maja. Mêngko ta, sadurunge kowe nutugake cêritamu, aku arêp sumurup sababe, dene Siyung Wênara angêlêm kang rama. Sababipun mêkatên, sarêng Siyung Wênara lair, dipun pêca dhatêng para nujum yèn ing têmbe badhe nyedani ingkang rama, saking sumêlanging pênggalihipun Sri Pamêkas, bokmênawi pamêca wau kayêktosan, Siyung Wênara lajêng kalabuh dhatêng lèpèn ing Krawang, nanging botên ngantos pêjah, awit dipun wadhahi kêndhaga, sarta nuntên dipun panggih ing tiyang, anama Kyai Buyut. Apa Kyai Buyut iku sing mulasara marang Siyung Wênara. Inggih, malah dipun pêndhêt anak. Dados anggènipun ngêlêm ingkang rama wau dhapur malês. Siyung Wênara kêpriye olèhe sumurup, yèn kalane isih bayi dilabuh dening ingkang rama. Kados inggih wontên ingkang nyêrêpakên. Olèhe ngêlêm kang rama apa sêrana wêsesa, apa sêrana akal. Sêrana akal. Kalane Sri Pamêkas angabdèkake marang Siyung Wênara, apa ora sumêrêp yèn putrane. Botên, saupami sumêrêpa, kados botên kêrsa ngabdèkakên, utawi lajêng dipun pêjahi. Kang ngratoni nagara ing Majapait pira, wiwit ing taun 1301 nganti ing sasirnane. Engêt kula pitu, 1. Prabu <29> Sêsuruh, 2. Sri Anom, 3. Sri Adaningkung, 4. Sri Hayam Wuruk, 5. Lêmbu Amisani, <29> 6. Sri Tanjung, 7. Brawijaya. Rusake kêraton ing Majapait dhèk taun apa. Risakipun kala ing taun 1403. Rusake amêrga dening apa. Amêrgi dipun risak dhatêng putranipun Prabu Brawijaya piyambak, ingkang nama Radèn Patah. Sabab dening apa ngrusak kêratoning bapa. Radèn Patah wau sampun manjing ing agami Islam, ingkang rama têksih Buda, sarêng ingkang rama kaaturan ngagêm agami Islam, botên kêrsa, lajêng

--- 16 ---

kawêsesa, kêlampahan dipun lurugi, ananging sarêng bêdhahipun nagari ing Maospait, Prabu Brawijaya sasêntananipun botên pinanggih wontên salêbêting kêdhaton. Kêpriye dene ora kêtêmu ana sajroning kêdhaton, apa tinggal nêgara. Botên, ingkang kasêbut ing babad, Prabu Brawijaya sasêntananipun murud dhatêng kêdewatan. Umure kêraton ing Majapait dadi pirang taun. Umuripun kêraton ing Maospait namung 102 taun. Sarusake nêgara ing Majapait, Radèn Patah apa anggênteni kêratoning bapa. Botên, lajêng jumênêng ratu wontên ing Dêmak. Adêge kêraton ing Dêmak dhèk taun apa. Adêgipun kêraton ing Dêmak tunggil taun kalihan risakipun ing Maospait. Dadi adêge kêraton ing Dêmak ing taun 1403. Inggih. Pira umure <30> kêraton ing Dêmak. Umuripun kêraton ing Dêmak 100 taun. Ratune pira. ratunipun têtiga, 1. Radèn Patah, 2. Pangeran Sabrang Lèr, 3. Sultan Bintara, Radèn Patah akalihan Pangeran Sabrang Lèr wau inggih jêjuluk Sultan Bintara. Rusake kêraton ing Dêmak dhèk taun apa. Risakipun kala ing taun 1503. Apa kang dadi jalaraning rusak. Jalaranipun mêkatên, adipati ing Pêngging, anama Andayaningrat punika kapundhut mantu dhumatêng Prabu Brawijaya, kaangsalakên putranipun, anama Ratu Pêmbayun, patutan kêkalih, 1. Kêbo Kênanga, 2. Kêbo Kanigara, Kêbo Kênanga wau pêputra Radèn Mas Karèbèt, inggih nama Jaka Tingkir, Jaka Tingkir angabdi dhumatêng Sultan Bintara, lajêng kapundhut mantu, saha kaangkat dados adipati ing Pajang, kala têksih panjênênganipun Sultan Bintara, Jaka Tingkir adamêl kêdhaton wontên ing Pajang, sarêng ingkang rama marasêpuh seda, lajêng jumênêng sultan wontên ing Pajang, kêraton ing Dêmak nuntên risak piyambak. Dhèk taun apa adêge kêraton ing Pajang. Nunggil taun kalihan risakipun kêraton ing Dêmak. Dadi adêge kêraton ing Pajang ing taun 1503. Inggih. Ing layang babad ana kang jênêng Kyai Agêng Pêmanahan iku sapa. Kyai Agêng Pêmanahan punika putranipun Kyai Agêng Ênis, kapêndhêt putra dhatêng sultan ing Pajang. Saka i[8] Prabu Brawijaya <31> Kyai Agêng Pêmanahan iku dadi têdhak ping pira. Kyai Agêng Pêmanahan saking Prabu Brawijaya dados têdhak kaping gangsal. Kêpriye urut-urutane. Urut-urutanipun mêkatên. Prabu Brawijaya pêputra Radèn Bondhan Kêjawan, Radèn Bondhan Kêjawan pêputra Kyai Agêng Gêtas Pêndhawa, Kyai Agêng Gêtas Pêndhawa pêputra Kyai Agêng Sêsela, Kyai Agêng Sêsela pêputra Kyai Agêng Ênis, Kyai Agêng Ênis pêputra Kyai Agêng Pêmanahan.

--- 17 ---

Tuturmu mau putrane Prabu Brawijaya aran Radèn Patah, saiki Bondhan Kajawan. Putranipun Prabu Brawijaya sumêrêp kula sêdaya wolu, 1. Ratu Pambayun, 2. Arya Damar, 3. Radèn Patah, 4. Lêmbu Pêtêng, 5. Bathara Katong, 6. Radèn Bondhan Kajawan, 7. Jaran Panolih, 8. Radèn Gugur, nanging ingkang anêdhakakên para ratu ing tanah Jawi: Radèn Bondhan Kajawan wau. Saiki wis têrang sumurupku, mara tutugna cêritamu bab adêge kêraton ing Pajang. Sarêng Jaka Tingkir madêg sultan wontên ing Pajang, Kyai Agêng Pêmanahan akalihan Kyai Panjawi, sami tumut dhumatêng Pajang. Ing Pajang iku ngêndi prênahe. Sakilènipun nêgari ing Surakêrta, ragi èncèng-èncèng ngidul. Pira dohe saka ing nêgara. Wêtawis kalih pal utawi tiga têngah pal. <32> Sing jênêng Pangeran Arya Jipang iku sapa. Punika wayahipun Radèn Patah. Apa Pangeran Arya Jipang iku sing kacêrita ora gêlêm nungkul marang sultan ing Pajang. Inggih punika, malah anggadhahi pêngangkah badhe dados ratu piyambak. Ngantos kêlampahan amêjahi putranipun Sultan Bintara kêkalih, anama Sunan Prawata, akalihan Ratu Mas Kalinyamat. Sabab dening apa dipatèni. Amêrgi dipun dugi amakèwêd anggènipun badhe dados ratu. Pangeran Arya Jipang mau apa nganti bisa dadi ratu ing Panjang. Botên, sampun adamêl rêrêsah, sumêdya ngrêbat kêraton ing Pajang, ananging botên kêlampahan, awit kenging dipun paeka dhumatêng Kyai Agêng Pêmanahan, akalihan Kyai Panjawi, wusana dipun pêjahi dhumatêng Radèn Ngabèi Salèring Pêkên. Radèn Ngabèi Saloring Pasar iku sapa. Punika putranipun Kyai Agêng Pêmanahan, pawingkingipun anama Panêmbahan Senapati. Kalane Pangeran Arya Jipang agawe rêrusuh mau ing taun apa. Kala ing taun 1531. Sapatine Pangeran Arya Jipang, Kyai Agêng Pêmanahan lan Kyai Panjawi apadene Radèn Ngabèi Saloring Pasar, apa ora diganjar dening sultan ing Pajang. Inggih dipun ganjar, Kyai Agêng Pêmanahan kaganjar siti ing Mêtawis, Kyai Panjawi kaganjar tanah ing Pathi. Radèn Ngabèi Saloring Pasar apa ora diganjar. Botên dipun ganjar piyambak, ananging sarèhning ingkang rama sampun kaganjar, prasasat tampi piyambak. <33> Kêpriye banjure cêritamu. Sasedanipun Kyai Agêng Pêmanahan, Radèn Ngabèi Salering Pêkên yasa kêdhaton wontên tanah ing Mêtawis, lajêng anama Panêmbahan Senapati. Pênggawene kêdhaton ing tanah Mêtaram apa ora andadèkake sumêlange sultan ing Pajang. Inggih andadosakên sumêlangipun, awit Panêmbahan Senapati kagalih badhe jumênêng ratu. Apa iya nyata mêngkono kêrsane Panêmbahan Senapati. Kados [Kado...]

--- 18 ---

[...s] inggih mêkatên, ananging dèrèng wontên kayêktosanipun. Ewadèntên sampun kaanggêp mêngsah. Apa nganti pêpêrangan. Mênggahing cêriyos têtiyang ing Mêtawis sampun ajêng-ajêngan akalihan têtiyang ing Pajang, ananging dèrèng ngantos tanglêd, anuntên têtiyang ing Pajang giris lumajêng piyambak. Iku sabab dening apa. Amêrgi Panêmbahan Senapati wau dipun biyantoni dhatêng êjin, anama Nyai Rara Kidul, balanipun sami êjin sêdaya. Kang mêngkono iku apa nyata. Duka sampeyan, ingkang kasêbut ing sêrat babad mêkatên. Saundure bala ing Pajang banjure kêpriye. Saunduripun têtiyang ing Pajang, botên antawis lami sultan ing Pajang seda, kagêntosan dhumatêng ingkang putra mantu, anama adipati ing Dêmak. Apa sultan ing Pajang ora kagungan putra kakung, dene kêratone digêntèni ing mantu. <34> Kagungan putra kakung sêtunggil, anama Pangeran Banawa, ananging ingkang kapilih dhumatêng Sunan Kudus anggêntosi kêraton, adipati ing Dêmak wau. Sunan Kudus iku sapa. Punika wali, gurunipun sultan ing Pajang. Apa Sunan Kudus iku anduweni pênguwasa, dene wênang amilih kang anggêntèni kêraton. Botên, ananging kala ing jaman sêmantên para wali kaèstokakên sapitêdahipun, kados para Nabi ing jaman kina. Apa adipati ing Dêmak mau iya jênêng sultan. Botên, namung nama adipati ing Pajang kemawon. Kêlungguhane dadi adipati ing Pajang apa nganti tumurun marang anake. Botên, malah botên ngantos lami, lajêng kamantunan dhumatêng Panêmbahan Senapati, amêrgi saking panggubêlipun Pangeran Banawa, saha lajêng kawangsulakên malih dhumatêng ing Dêmak. Anuntên Pangeran Banawa wau kagêntosakên ingkang rama, ananging nama adipati kemawon. Sabab dening apa dimarèni. Amêrgi saking rêsahing kêlakuanipun, angêmpakakên sawênang-wênang. Sapa sing anggêntèni Pangeran Banawa. Sasedanipun Pangeran Banawa, ingkang anggêntosi sêdhèrèkipun ênèm Panêmbahan Senapati, anama Pangeran Tumênggung Gagak Bahni, sasedanipun Pangeran Tumênggung Gagak Bahni, kagêntosan ingkang putra, anama Pangeran Pajang, inggih namung nama adipati kemawon. Dadi sing jênêng sultan ana ing Pajang <35> mung siji. Inggih namung sêtunggil. Panêmbahan Senapati apa nganti jumênêng ratu ana ing tanah Mêtaram. Botên, namung kasêbut nama panêmbahan kemawon, nanging pênguwasanipun sampun prasasat ratu. Rusake kêraton ing Pajang dhèk taun apa. Risakipun kala ing taun 1540. Dadi umure kêraton ing Pajang mung 43 taun. Inggih mêkatên. Apa kang dadi jalaran rusake kêraton ing Pajang.

--- 19 ---

Cêriyosipun mêkatên, Panêmbahan Senapati wau èngêt dhatêng riwayatipun Sunan Giri, benjing têdhakipun Kyai Agêng Mêtawis wontên sêtunggil ingkang badhe angêpêl tanah Jawi, anuntên Panêmbahan Senapati anyuwun idin dhumatêng Sunan Giri anggènipun badhe jumênêng ratu. Mêngko dhisik, aku nyêlani takon ing kowe, sing jênêng Kyai Agêng Mêtaram iku sapa. Inggih punika Kyai Agêng Pêmanahan, ingkang rama Panêmbahan Senapati. Uwis, tutugna cêritamu. Inggih, sarêng Panêmbahan Senapati nuwun idin badhe bumênêng[9] ratu, Sunan Giri gadhah pitêdah, Panêmbahan Senapati kapurih anênêlukna tanah bang wetan rumiyin, Panêmbahan Senapati angèstokakên, lajêng anglurug dhumatêng tanah bang wetan, saha kathah anggènipun anênêlukakên. <36> Mêngko dhisik, aku anyêlani takon ing kowe, apa têgêse bang, aku kêrêp bae ngrungu wong cêcaturan, ngarani bang wetan utawa bang kulon, nanging aku ora sumurup têgêse. Sawêg wulangipun guru kula, wêtahipun têmbung bang punika imbang, têgêsipun imbang: pinggir utawi timbang, mênawi katunggilakên akalihan têmbung wetan utawi kilèn, anggadhahi makna pinggir, dados bang wetan wau têgêsipun pinggir wetan. Yagene têmbung iku nganggo dipêgat mêngkono, apa ora bêcik diwutuhake bae. Lêrêsipun inggih prayogi kawêtahakên kemawon, ananging sarèhning kêlantur kangge ing kathah, dados lêrês wau kawon dening kêlimrahan, mênggah sakathahing têmbung Jawi ingkang ical aksaranipun ngajêng, para pujăngga amastani têmbung wancah, botên têmbung pêgat. Apa sakehing têmbung Jawa kêna diwancah. Kengengipun mêkatên inggih kenging nanging botên têrtamtu kangge sêdaya, kados ta kathah kawancah dados thah, tatas dados tas, sapênunggilanipun ingkang botên limrah, punika botên kenging. Uwis, tutugna cêritamu. Sarêng tanah bang wetan sampun kathah ingkang nungkul dhumatêng Panêmbahan Senapati, lajêng tanah bawahipun kêraton ing Pajang sami katêlukakên, punika ingkang andadosakên risakipun kêraton ing Pajang. Sedane Panêmbahan Senapati dhèk <37> taun apa. Èngêt kula kala ing taun 1553. Sing anggêntèni sapa. Ingkang anggêntosi putranipun, anama Panêmbahan Krapyak. Panêmbahan Krapyak mau pira lawase olèhe jumênêng. Èngêt kula lamine angsalipun jumênêng namung sêwêlas utawi kalih wêlas taun, awit sedanipun kala ing taun 1565. Sapa sing anggêntèni Panêmbahan Krapyak. Ingkang anggêntosi putranipun, anama Kangjêng Sultan Agung. Olèhe anggênteni kang rama dhèk taun apa. Inggih kala ing taun 1565 wau. Sing jênêng Kangjêng Sultan Kêrta iku sapa.

--- 20 ---

Inggih punika Kangjêng Sultan Agung. Sabab dening apa kasêbut jênêng Kangjêng Sultan Kêrta. Amêrgi angsalipun akêdhaton wontên ing Kêrta. Tuturing wong ing Kêrta iku ora ana pêtilasaning kêdhaton. Inggih botên wontên. Ing Kêrta wau sampun wiwit dipun yasani kêdhaton, nanging dèrèng ngantos rampung, kêsêlak Kangjêng Sultan Agung seda. Sedane Kangjêng Sultan Agung dhèk taun apa. Sedanipun kala ing taun 1578, kagêntosan ingkang putra, anama Kangjêng Susuhunan Mangkurat, akêdhaton wontên ing Pêlèrèd. Kang diarani Kutha Gêdhe iku ngêndi. Ingkang nama Kitha Agêng punika botên têbih saking nêgari ing Ngayogya, inggih punika ingkang minăngka kêdhatonipun Kyai Agêng Pêmanahan, akalihan Panêmbahan Senapati, punapadene Panêmbahan Krapyak. Kang diarani kutha Bacingah <38> iku ngêndi. Inggih Kitha Agêng, inggih kitha Bacingah. Dhèk panjênêngane Kangjêng Susuhunan Mangkurat ing Pêlèrèd apa ora ana pêrang. Wontên. Apa iku sing diarani pêrang Pacina. Dede, pêrang Pacina mêkatên kala panjênênganipun Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping kalih ingkang akêdhaton ing Kêrtasura, kala panjênênganipun Kangjêng Susuhunan Mangkurat ing Pêlèrèd wau mêngsahipun pêrang anama Trunajaya. Dhèk taun apa anane pêrang iku. Wontênipun pêrang punika kala ing taun 1600, Kangjêng Susuhunan Mangkurat ngantos kèngsêr dhumatêng ing Têgil. Ingkang andhèrèk putranipun kêkalih, sêtunggil Kangjêng Pangeran Adipati, kalih Kangjêng Pangeran Pugêr. Trunajaya iku wong apa. Pawêrtosipun tiyang Madura. Kutha ing Pêlèrèd apa kongsi karêbut manèh marang Kangjêng Susuhunan Mangkurat. Inggih ngantos karêbat malih, mênggah cêriyosing pangrêbatipun mêkatên. Sarêng Kangjêng Susuhunan Mangkurat sampun wontên ing Têgil, ingkang putra Kangjêng Pangeran Pugêr wau kautus wangsul, andikakakên ngrêbat kitha ing Pêlèrèd, lampahipun Kangjêng Pangeran Pugêr angsal damêl, kitha ing Pêlèrèd kenging karêbat, ananging lajêng kapêndhêt piyambak, saha jumênêng ratu, anama Susuhunan Ngalaga. Kangjêng Susuhunan Mangkurat mau apa ora kondur <39> mênyang Pêlèrèd. Botên, awit lajêng seda wontên ing Têgil. Sedane dhèk taun apa. Sedanipun kala ing taun 1601. Layone dipêtak ana ngêndi. Inggih kasarèkakên wontên ing Têgil. Kang kasêbut aran Kangjêng Susuhunan Têgal Arum iku sapa. Inggih punika Kangjêng Susuhunan Mangkurat wau, malah inggih kasêbut nama Kangjêng Susuhunan Mangkurat Agung, mila kasêbut nama Kangjêng Susuhunan Têgal Arum, awit kasarèkakên wontên ing Têgil. Barêng jumênênge Kangjêng Pangeran Pugêr

--- 21 ---

ana ing Pêlèrèd, kang Raka Pangeran Adipati mau apa ora kondur. Inggih kondur, lajêng jumênêng ratu, ananging mawi dipun pitulungi ing băngsa Wêlandi. Olèhe jumênêng ratu iku anggêntèni kang rayi, apa kang rayi isih kalulusake bumênêng ratu. Jumênêngipun punika anggêntosi kang rayi, Kangjêng Susuhunan Ngalaga kalungsur panjênênganipun dhumatêng băngsa Wêlandi. Sabab dening apa băngsa Wêlănda mau mrêduli bab panjênênganing ratu ing tanah Jawa. Amêrgi dipun têdhani pitulung dhumatêng Kangjêng Pangeran Adipati wau. Jumênênge Ratu Kangjêng Pangeran Adipati, agêntèni[10] ingkang rama, dhèk taun apa. Jumênêngipun têksih salêbêting taun 1601, anama Kangjêng Susuhunan <40> Mangkurat, sarêng ing taun 1603, ngalih akadhaton wontên ing Kêrtasura. panjênêngane Kangjêng Susuhunan Mangkurat apa nganti lawas. Èngêt kula panjênênganipun 25 taun, awit sedanipun kala ing taun 1627, kagêntosan ikang putra, anama Kangjêng Susuhunan Mangkurat Mas. Apa Kangjêng Susuhunan Mangkurat Mas iku kang kasêbut rusuh sêrta siya-siya ambêke. Inggih, saking sangêting rêsah sêrta pênganiayanipun ingkang paman Kangjêng Pangeran Pugêr ngantos lolos saking nêgari tindak dhumatêng ing Sêmawis. Lolose dhèk taun apa. Lolosipun kala ing taun 1628, ingkang angrojongi Pangeran Cakraningrat ing Madura, kalih adipati ing Surapringga, tiga adipati ing Sêmawis. Apa kang dadi kêrsane lolos mênyang Sêmarang iku. Kêrsanipun lolos wau badhe anêdha pitulung dhumatêng băngsa Wêlandi, anglungsur panjênênganipun ingkang putra nak-sanak, amêrgi saking rêsahing tindakipun, sêrta anêdha anggêntosi ingkang putra wau. Băngsa Wêlănda apa têtulung marang Kangjêng Pangeran Pugêr. Inggih, malah Kangjêng Pangeran Pugêr têksih wontên ing Sêmawis sampun kaangkat dados ratu, anama Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping sêpisan. Sawuse dijunjung dadi ratu, banjure kêpriye. Sasampunipun kaangkat dados ratu, nêgari ing Kêrtasura lajêng kabêdhah dhumatêng Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 1 wau, mawi dipun <41> bêbaluhi ing băngsa Wêlandi, anuntên Kangjêng Susuhunan Mangkurat Mas kabucal dhumatêng Selong. Bêdhahe ing Kêrtasura dhèk taun apa. Bêdhahipun ing Kêrtasura kala ing taun 1630. Kangjêng Susuhunan Mangkurat Mas mau apa nganti kondur manèh mênyang tanah Jawa. Botên, lajêng seda wontên ing Selong. Sedane Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 1 dhèk taun apa. Sedanipun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 1 kala ing taun 1642, kagêntosan ingkang putra, anama Kangjêng Susuhunan Prabu Mangkurat, sarêng ing taun 1651, Kangjêng Susuhunan Prabu Mangkurat [Mang...]

--- 22 ---

[...kurat] wau seda, kagêntosan ingkang putra anama Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping kalih. Tuturmu mau anane pêrang Pacina dhèk Pakubuwana ping loro. Inggih, ingkang badhe kula cêriyosakên inggih punika, sarêng ing taun 1667, nêgari ing Kêrtasura kabêdhah dhumatêng Susuhunan Kuning, akanthi băngsa Cina. Susuhunan Kuning iku putrane sapa. Èngêt kula, putranipun Pangeran Têpasana, wayahipun Kangjêng Susuhunan Mangkurat Mas ingkang Kaselong wau, sabêdhahipun nêgari ing Kêrtasura, Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 2 wau lolos dhumatêng Pranaragi, sarêng ing taun 1668, kondur saking Pranaragi, jumênêng malih wontên ing Kêrtasura, ingkang nama Susuhunan Kuning wau kacêpêng, lajêng kabucal dhumatêng Selong. Pêngalihe <42> Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 2 akêdhaton ing Surakêrta dhèk taun apa. Kala ing taun 1670, sarêng ing taun 1673 Kangjêng Pangeran Arya Mangkubumi lolos saking nêgari, lajêng ngraman. Kangjêng Pangeran Arya Mangkubumi iku kapêrnah apa karo Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ping 2. Kangjêng Pangeran Arya Mangkubumi punika ingkang rayi, sarêng ing taun 1675, Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 2 asèlèh kêprabon dhumatêng ingkang putra Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 3, botên antawis lami lajêng seda. Sing diarani kangjêng susuhunan sumare ing Lawiyan iku sapa. Ingkang dipun wêstani kangjêng susuhunan sumare ing Langkungan, inggih punika Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 2, mila kasêbut nama mêkatên, awit kasarèkakên wontên ing Langkungan. Kêpriye banjure mungguh pêngramane Kangjêng Pangeran Arya Mangkubumi mau. Sasedanipun ingkang raka, Kangjêng Pangeran Arya Mangkubumi têksih anglajêngakên anggènipun ngraman. Kêrsa kèndêl anggènipun adamêl rêrêsah, mênawi kaparingan sêpalihipun pulo Jawi sêrta nama sultan. Sarèhning Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 3 namung anggalih têntrêming nêgari, sampun ngantos kêlajêng risaking kagunganipun pasitèn. Amarêngi ingkang dados pênyuwunipun Kangjêng Pangeran Arya <43> Mangkubumi wau, tanah Jawi lajêng kapalih, ingkang sêpalih kaparingakên dhumatêng ingkang paman. Pêmarone tanah Jawa dhèk taun apa. Pêmalihipun kala ing taun 1682, sarêng Kangjêng Pangeran Arya Mangkubumi sampun anampèni sêpalihipun tanah Jawi, lajêng bumênêng sultan wontên nêgari ing Nyayogyakêrta, anama Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 1. Sing yasa kêdhaton ing Nyayogyakêrta kang saiki sapa. Ingkang yasa Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 1 wau. Sing diarani Sultan Mangkubumi iku sapa. Inggih punika Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 1. Panjênêngane Kangjêng

--- 23 ---

Susuhunan Pakubuwana ping 3 apa lawas. Panjênênganipun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 3 èngêt kula dumugi wêkasanipun ing taun 1714, anuntên ing taun 1715 kagêntosan dhumatêng ingkang putra, anama Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 4. Apa kowe sumurup taune dhèk sedane Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana ping 1. Sumêrêp, sedanipun kala ing taun 1718, kagêntosan ingkang putra anama Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 2. Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara ping 1 kang lolos saka ing nêgara, iku sapa. Punika wayahipun Kangjêng Susuhunan Prabu Mangkurat, kapundhut mantu dhumatêng Kangjêng Sultan Hamêngku <44> Buwana kaping 1. Sing pêputra Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara mau sapa. Ingkang pêputra Kangjêng Pangeran Arya Mangkunêgara ing Kêrtasura. Sedane Kangjêng Pangeran Arya Mangkunêgara ping 1 dhèk taun apa. Sedanipun kala ing taun 1722, kagêntosan ingkang wayah Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara kaping 2. Sing diarani Kangjêng Sultan Sêpuh iku sapa. Ingkang dipun sêbut nama Kangjêng Sultan Sêpuh, punika inggih Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 2, sakonduripun saking sabrang dhumatêng nêgari ing Nyayogya anama kangjêng sultan sêpuh. Apa iya iku sing kasêbut aran Kangjêng Sultan Kendhang. Inggih. Kalane kendhang mênyang sabrang dhèk taun apa. Kendhangipun dhatêng sabrang kala ing taun 1739, kagêntosan ingkang putra Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 3, sarêng ing taun 1741 Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 3 wau seda, kagêntosan ingkang putra, anama Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 4. Panjênêngane Kangjêng Susuhunan Pakubuwana ping 4 apa lawas. Panjênênganipun Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping sêkawan 31 taun. Sedane dhèk taun apa. Sedanipun kala ing taun 1747, kagêntosan ingkang putra Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 5. Sedane Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana ping 4 dhèk taun apa. <45> Sedanipun kala ing taun 1750, kagêntosan ingkang putra Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 5, ingkang jumênêng ing sapunika. Dhèk lolose Kangjêng Pangeran Arya Dipanêgara saka ing Nyayogyakêrta banjur ngraman, sapa kang jumênêng sultan. Kala lolosipun Kangjêng Pangeran Arya Dipanêgara saking nêgari ing Nyayogyakêrta, ingkang jumênêng Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 5 nanging kala sêmantên têksih timur. Kangjêng Pangeran Arya Dipanêgara mau putrane sapa. Putranipun Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana kaping 3. Panjênêngane Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 5 apa lawas kaya kang rama.

--- 24 ---

Panjênênganipun Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 5, namung tigang taun. Sedane dhèk taun apa. Sedanipun kala wêkasanipun ing taun 1750, sarêng ing taun 1751, kagêntosan ingkang putra Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 6, dumugi ing taun 1757, Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 6, kendhang dhumatêng Ambon, kagêntosan ingkang paman Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 7. Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 7, iku putrane sapa. Putranipun Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana kaping 4, kala dèrèng jumênêng anama Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Purabaya. Sedane Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara ping 2 dhèk taun apa. Kala ing taun 1762, kagêntosan ingkang wayah, anama Kangjêng Pangeran Adipati <46> Arya Mangkunêgara kaping 3. Cêritamu iku kabèh apa kêna dak pêsthèkake bênêre. Pêngraosing manah kula: mênawi uruting gancar kenging sampeyan pêsthèkakên lêrêsipun, ananging mênggah sangkalanipun ing taun, ingkang sampun kula pratelakakên wau, punika asring wontên ingkang sulaya, kados ta adêgipun kêraton ing Dêmak, wontên ingkang mêstani ing taun 1400, suwênèh mêstani ing taun 1403, kados atur kula wau, sampun kathah anggèn kula ningali sêrat sangkalanipun ing pulo Jawi, awit saking Aji Saka, ingkang sami sulaya utawi botên gathuk. Iku sabab dening apa. Sawêg pêndugining manah kula, namung saking sêmbrananipun ingkang nyêrat, utawi ingkang nêdhak. Amêrgi tiyang Jawi punika mênawi nêdhak sêrat, asring purun angewahi ungêl-ungêlanipun. Yagene têka nganggo diowahi. Pêngraosipun ingkang nêdhak, babonipun lêpat, mila sêrat Jawi punika kathah ingkang botên cocog. Yèn wong bisa ngowahi layang, amêsthi dhèngêr bênêr luputing unèn-unène. Ingkang lêrês inggih mêkatên, ananging pêmanah kula anggènipun gumampil angewahi wau botên waton sumêrêp, namung wontên dugi-dugi kemawon, kados ta têmbung paduka asring dipun owahi dados panduka, rema dados rikma, rota danawa dados rata danawa. Apa bedane rema karo rikma. Ing sasumêrêp kula <47> sanès sangêt, têgêsipun rema: rambut, têgêsipun rikma êmas. Mungguh rota lan rata, apa bedane. Wulangipun guru kula rota têgêsipun galak, rata têgêsipun kêreta. Dadi rota danawa iku têgêse buta galak. Inggih mêkatên, punika sampeyan galih piyambak, angsalipun botên dhawah ing lêpat kadospundi, mungêl danawa galak dipun ewahi dados kareta danawa. Yèn wong durung êntèk sumurupe marang têmbung [tê...]

--- 25 ---

[...mbung] Kawi utawa têmbung Jawa, samăngsa dikon nurun layang, bênêre nurut saunining babon. Lêrêsipun inggih mêkatên, nanging kathah-kathahipun botên. Wondening têtiyang ingkang asring purun mêmaoni, utawi ngêngewahi, punika ingkang tanggêl sumêrêpipun dhatêng Kawi tuwin Jawi.

26. over de verschillende Pradjoerits van den Vorst van Soerakarta

Apa kowe sumurup pratelane prajurit dalêm kang bêlanjan lan kang sawahan. Sumêrêp. Mara pratelakna kang aran prajurit bêlanjan. Ingkang nama prajurit bêlanjan, 1. tamtama, 2. kawandasa cêmêng anirwèsthi, <48> 3. kawandasa cêmêng anirpringga, 4. kawandasa abrit anirmala, 5. kawandasa abrit anirwikara, 6. macanan anirbraja, 7. jayèngastra, 8. dorapati, 9. talangpati, 10. jagapura, 11. jagapraja, 12. prawirèng, 13. carangan, 14. udan-udanan. Apa têgêse tamtama. Têgêsipun tamtama: sampun utama. Apa gawene prajurit tamtama, gêgamane apa lan kèhe pira. Damêlipun rumêksa kêdhaton, patênggakanipun wontên ing srimênganti êlèr, bangsal ingkang wetan, dêdamêlipun sênjata, waos, kêstul, pêdhang, kathahipun 125, kêlêbêt mayor upsir tambur sulingipun. Wiwite ana prajurit tamtama dhèk apa. Wiwitipun wontên prajurit tamtama kala kêraton ing Dêmak. Apa têgêse patang puluh irêng anirwèsthi. Mila nama kawandasa cêmêng, ingkang wau cacahipun kawan dasa, rasukanipun cêmêng, têgêsipun anirwèsthi: tanpa kuwatos. Apa gawehane prajurit patang puluh irêng anirwesthi iku, apa gêgamane lan pira cacahe. Damêlipun jagi pagêlaran êlèr bangsal ingkang kilèn kalih jagi pêngkêran, dêdamêlipun sênjata, kathahipun 125, kêlêbêt mayor upsir tambur sulingipun. Sapa sing yasa prajurit patang puluh irêng anirwèsthi iku. Ingkang yasa panjênênganipun Sinuhun Pakubuwana kaping 3. Apa têgêse patangpuluh irêng anirpringga. <49> Têgêsipun anirpringga: tanpa pakèwêd. Mênggah barangipun prajurit kawandasa cêmêng anirpringga, sami akalihan prajurit kawandasa cêmêng anirwèsthi wau. Apa têgêse patangpuluh abang anirmala, apa gawene, apa gêgamane lan pira cacahe. Mila nama kawandasa abrit, ingkang wau cacahipun namung 40, rasukanipun abrit, têgêsipun nirmala: tanpa mêmala, utawi tan kenging ing tatu, damêlipun jagi pagêlaran êlèr bangsal ingkang wetan, kalih jagi [ja...]

--- 26 ---

[...gi] pêngkêran. Sapa sing yasa prajurit patangpuluh abang anirmala iku. Ingkang yasa inggih Sinuhun Pakubuwana kaping 3. Apa têgêse patangpuluh abang anirwikara iku. Têgêsipun anirwikara: tanpa sumêlang, utawi tanpa rêringa, mênggah barangipun prajurit kawandasa abrit anirwikara, sami akalihan prajurit kawandasa abrit anirmala wau, sarêng panjênênganipun Sinuhun Pakubuwana kaping 4, prajurit kawandasa cêmêng akalihan kawandasa abrit wau, ing samayor-samayoripun kanamanan piyambak-piyambak. Samayor anirwèsthi, samayor malih anirpringga, samayor malih anirmala, samayor malih anirwikara. Apa têgêse macanan anirbraja, apa gawene, apa gêgamane lan pira cacahe. Têgêsipun anirbraja: botên pasah ing lêlandhêp, punika prajurit kêraton, damêlipun jagi pêngkêran, dêdamêlipun sênjata, kathahipun 125, kêlêbêt <50> mayor upsir tambur sulingipun. Apa têgêse jayèngastra. Têgêsipun jayèngastra: mênang kalawan jêmparing, punika prajurit kêraton, yasanipun Sinuhun Pakubuwana kaping 4, dêdamêlipun sênjata sêdaya, kathahipun 125, kalêbêt mayor, upsir, tambur sulingipun, damêlipun jagi srimênganti kidul. Apa têgêse dorapati. Têgêsipun dorapati: botên kenging pêjah, punika prajurit kêraton yasanipun Sinuhun Pakubuwana kaping 3, dêdamêlipun waos sêdaya, kathahipun 120, kêlêbêt mayor upsiripun, damêlipun anjajari putri ing kêdhaton, utawi mênawi wontên pêngantèn ingkang nama putra sêntana dalêm. Apa têgêse talangpati. Têgêsipun talangpati: tadhahing pati, dêdamêlipun pêdhang sêdaya, kathahipun 125, kêlêbêt mayor upsir sêlomprètipun, damêlipun jagi mêriyêm. Apa têgêse jagapura. Têgêsipun jagapura: rumêksa kêdhaton, dêdamêlipun sênjata, kathahipun 125, kêlêbêt mayor upsir tambur sulingipun, damêlipun sami akalihan prajurit kawandasa wau, prajurit jagapura wau yasanipun Sinuhun Pakubuwana kaping 6. Apa têgêse jagapraja. Têgêsipun jagapraja: rumêksa nêgari, punika inggih yasanipun Sinuhun Pakubuwana kaping 6, mênggah dêdamêl pêdamêlan utawi kathahipun sami akalihan <51> prajurit jagapura wau. Apa têgêse prawirèng. Têgêsipun prawirèng: prawira digdaya, dêdamêlipun sênjata akalihan waos. Kathahipur[11] 50, damêlipun ambêksa rêrakitan. Ananging ing sapunika sampun botên wontên. Apa têgêse carangan. Têgêsipun carangan, êpang, inggih punika tamtama ing kadipatèn, yasanipun Sinuhun Pakubuwana

--- 27 ---

kaping 3, dêdamêlipun pêdhang akalihan kêstul, kathahipun 125, kêlêbêt mayor upsir tambur sulingipun, damêlipun jagi srimênganti kidul. Apa têgêse udan-udanan. Punika namung kabêkta saking wiwitan namanipun, kados ta nama udan sanyata, udan minangsi, ing saurutipun nama wiwitan udan sêdaya, dêdamêlipun sênjata, kathahipun 125, kêlêbêt mayor upsir tambur sulingipun. Damêlipun jagi kêmandhungan, sawetaning pêjagènipun prajurit lêgundêr. Apa ora ana manèh prajurit bêlanjan. Sasumêrêp kula botên wontên malih. Saiki aku arêp sumurup kang aran prajurit sawahan, mara pratelakna. Prajurit Kasunanan ingkang sabinan, wiwit kêratonipun Ingkang Sinuhun Kangjêng Sultan Agung ing Mêtawis, kanamanan kaparak kiwa, kaparak têngên, 1. saragêni, 2. nirbaya, 3. brajanala, <52> 4. wisamarta, 5. sangkragnyana, 6. kanoman, 7. martalulut, 8. singanêgara, 9. priyantaka, 10. sarasêja, 11. nyutra, 12. maudara, 13. mandhung, 14. miji pinilih, 15. tanuastra, 16. nrangbaya, 17. miji pinilih lêbêt. Apa têgêse saragêni. Têgêsipun saragêni: dêdamêl latu, kathahipun 54, damêlipun mênawi ingkang sinuhun miyos, anjajari wontên ing ngajêng sabanderanipun, sami anyêpêng sênjata. Apa têgêse nirbaya. Têgêsipun nirbaya: tanpa mêmaras utawi tanpa pakèwêd, damêlipun nyêpêng tiyang, ing sapunika tanpa dêdamêl, kathahipun 44. Apa têgêse brajanala. Têgêsipun brajanala: manah landhêp. Damêlipun rumêksa kori gapit êlèr utawi kidul, ing sapunika tanpa dêdamêl, kathahipun 22. Apa têgêse wisamarta. Têgêsipun wisamarta: nyirêp upas, damêlipun rumêksa kori gapit êlèr utawi kidul, ing sapunika tanpa dêdamêl, kathahipun 22. Apa têgêse sangkragnyana. Têgêsipun sangkragnyana: sangêt prayatna, damêlipun rumêksa kori srimênganti êlèr utawi srimênganti kidul, dêdamêlipun lamêng akalihan tamèng, kathahipun 22. Apa têgêse kanoman. Têgêsipun kanoman, kapilihan ingkang anèm-anèm, damêlipun rumêksa kori têngah, dêdamêlipun towok akalihan tamèng, kathahipun 34. Apa têgêse <53> martalulut. Têgêsipun martalulut asih ing adil, damêlipun anêlasi tiyang dosa pêjah ingkang sampun kinisas ing khukum, tinuwêk ing dhuwung, pêdhang utawi waos. Priyantun martalulut wau botên mawi dêdamêl, kathahipun 15 golongan kêparak têngên. Apa têgêse singanêgara. Têgêsipun singanêgara: simaning nêgari, damêlipun [damêli...]

--- 28 ---

[...pun] angêthok guluning tiyang, ingkang sampun kinisas ing khukum, utawi anjonjang tangan tuwin suku, kathahipun 14 golongan kêparak kiwa. Sing digawe gêgaman angêthok gulu, anjonjang tangan tuwin sikil apa. Ingkang kadamêl ngêthok gulu, utawi anjonjang tangan tuwin suku, pêdhang. Ing saiki apa isih ana paukuman jonjang. Ing sapunika sampun botên wontên, icalipun èngêt kula kala alamipun Guprêmèn Enggris. Apa têgêse priyantaka. Têgêsipun priyantaka: lêlananging pati, damêlipun ngampil upacara dalêm, bawat sapênunggilanipun, kathahipun 34. Apa têgêse sarasêja. Têgêsipun sarasêja: ngajêngakên lêlandhêp. Damêlipun rumêksa kori sakiduling pamagangan. Ing sapunika tanpa dêdamêl, kathahipun 44. Apa têgêse nyutra. Têgêsing nama punika namung kabêkta saking prabotipun, prabotipun sarwa sutra, damêlipun mênawi ingkang sinuhun miyos, anjajari kiwa têngên, dêdamêlipun jêmparing <54> sêdaya kathahipun 24. Apa têgêse maudara. Têgêsipun maudara: rumêksa ing gusti, suwêneh pujăngga amêstani têgêsipun udara: awang-awang, maudara: dhatêng awang-awang. Mungguh kowe dhewe kêpriye. Kula punika tiyang dede pujăngga, Kawi malih yèn sumêrêpa, Jawi kemawon dèrèng nêlas, nanging yèn kula condhongakên akalihan sêrat Căndrasêngkala, utawi têmbung Kawi ingkang sampun kula sumêrêpi, maudara wau kenging dipun têgêsi rakêt, dèrèng eca yèn katêgêsan rumêksa ing gusti. Kêpriye dene kotêgêsi mêngkono. Mila kula têgêsi mêkatên, awit ing Căndrasêngkala wontên ingkang mungêl dhara, têgêsipun wêtêng, Kawinipun wêtêng inggih dhara, bokmênawi lêrêsipun ingkang wau udhara, kêlantur dados udara, katêlahipun ing basa malih dados dhara, dados saudhara wau pinanggihing pêmanah kula têgêsipun sawêtêng, utawi tunggil sawêtêng, mila wontên têmbung saudara, utawi sudara, têgêsipun sêdhèrèk, dados prajurit maudara, ingkang kula pratelakakên wau, têgêsipun prajurit rakêt, amrasasati sêdhèrèk. Yèn dak condhongake karo kramaning wêtêng, pêngrasaku bênêr kowe. Kula sumăngga ing pênggalih sampeyan. Kramaning wêtêng apa ora pêdhaharan. Inggih, nanging punika krama inggil. Kiraku iya bênêr kowe, liruning dha dadi da, mênawa <55> saka ing kêlanture bae. Kados inggih mêkatên. Apa têgêse mandhung. Têgêsipun mandhung: tiyang mina. Prajurit mandhung punika kathahipun 11, tanpa dêdamêl. Damêlipun rumêksa kori kêmandhungan. Apa têgêse miji pinilih. Têgêsipun miji pinilih: [pini...]

--- 29 ---

[...lih:] misah pinilih, utawi macung pinilih, damêlipun nabuh jam agêng, kathahipun 22. Apa têgêse tanuastra. Têgêsipun tanuastra: botên kenging ing jêmparing, patênggakanipun ing kori srimênganti kidul. Ing sapunika tanpa dêdamêl, kathahipun 11. Apa têgêse nrangbaya. Têgêsipun nrangbaya: nêrajang pêkèwêd, prajurit nrangbaya, utawi nrangpringga, ing sapunika sampun botên wontên. Apa têgêse miji pinilih lêbêt. Wau sampun kula têgêsi, punika ingkang wau pêthilan saking prajurit sabinan, kapêndhêtan ingkang sami sabinipun nigang jung, kauworakên kalihan tamtama carangan. Pamêthilipun kala panjênênganipun Sinuhun Pakubuwana kaping 4, sapriki têksih, dêdamêlipun sênjata waos sulam, kêstul, pêdhang, kathahipun 125, kêlêbêt mayor upsir sêlomprètipun.

27. over de rechtspleging te Soerakarta. Vrg. de verhandelingen van den Heer Winter: Rechtspleging over de onderdanen van Z.H. den Soesoehoenan van Soerakarta, in het Tijdschrift voor Neêrlands Indië, 6de Jaargang, 1ste deel, bl. 99 vlgg.

<56> Apa kowe sumurup laku-lakune wong kang padha anjaluk bênêr marang panggonan pêngadilan khukum ing nêgara Surakêrta. Sumêrêp. Kowe iku barang-barang sumurup. Tiyang gêsang mêkatên, anggêripun tabêri têtakèn, inggih kathah sumêrêpipun. Pira kèhing panggonan pêngadilan ing Surakêrta. Tiga. Apa arane siji-sijine, lan ing êndi panggonane. 1. ing surambi, 2. ing balemangu, 3. ing pradata, surambi panggenanipun ing mêsjid Agêng, balemangu ing kêpatihan, pradata salèripun kori mêsjid Agêng. Sapa kang dadi panggêdhene pêngadilan siji-sijine. Pêngagêngipun ing surambi mas pêngulu, pêngagêngipun ing pradata wêdana jêksa, pêngagêngipun ing balemangu kangjêng radèn adipati. Sapa kancane angrêmbuk prêkara. kangjêng radèn adipati akanthi wêdana wolu, akalihan jêksa nêgari, mantri sêdasa, wêdana jêksa akanthi jêksanipun wêdana wolu, sêrta jêksa pradata, mas pêngulu akanthi kêtib akalihan ngulami. Sing digawe kêrampungan waton apa. Ing balemangu waton sêrat Anggêr Agêng, akalihan sêrat Anggêr Sêdasa, ing pradata waton <57> nawala pradata, ing surambi waton kitab. Sêrat Anggêr Agêng wau inggih kadamêl waton ing pradata. Ing pradata ngrampungi prêkara apa. Bab sambut-sinambut sapênunggilanipun, ingkang lêlawanan Jawi sami Jawi. Ing balemangu angrampungi prêkara apa. Bab prêkawis siti dhusun, akalihan

--- 30 ---

ingkang lêlawanan băngsa kulit pêthak. Ing surambi angrampungi prêkara apa. Bab salaki rabi, bab waris sêrta khukum kisas. Dina apa pêsebane pêngadilan têtêlu mau. Ing pradata, akalihan ing surambi, Sênèn akalihan Kêmis, ing balemangu Rêbo akalihan Sêptu. Kêpriye mungguh undha-usuking pêngadilan têtêlu mau. Ing surambi, ing balemangu, ing pradata. Wong said pote pirang dina. Kawan dasa dintên. Said iku wêrna pira. Wêrni kalih, said wara, akalihan said tata. Said wara punika, yèn botên amêstani durjananipun, said tata, yèn amêstani durjananipun. Yèn wong uwis said, olèh apa. Angsal sêrat pisaid wara, utawi pisaid tata. Yèn kasèp olèhe said, didhawuhi apa. Mênawi bab amal, botên kêtampèn. Yèn bab rajatatu utawi rajapêjah, kapatrapan dhêndha. Kêpriye lakuning pisaid. Yèn ing nêgari dhatêng lurahipun, lurah anglajêngakên dhatêng jêksa, katuripun ing pradata, yèn ing dhusun dhatêng mănca sêkawan mănca gangsal, lajêng dhatêng rêdi tumuntên dhatêng lurah tabehn,[12] <58> punika ingkang angirid dhatêng lurahipun. Wong ing nêgara yèn arêp anggugat mênyang sapa jujuge. Dhatêng lurahipun, kabêkta dhatêng jêksa, kalajêngakên dhatêng pradata. Wong anggugat nganggo layang, apa ijoan bae. Kenging kalih pisan. Yèn kang anggugat lan kang ginugat wis padha seba ing pradata, kêpriye pratingkahe mêriksani. Ingkang anggugat kadhawahan lumêbêt ing kêndhêng, sasampuning ngaturakên prêkawisipun, lajêng kaugêran, mêkatên ugi ingkang ginugat. Yèn sing anggugat ora têka, kêpriye. Yèn ngantos tigang pratikêl, prêkawisipun kadamêl ebra. Yèn kang ginugat ora têka kêpriye. Yèn ngantos tigang pratikêl, jêksanipun kapatrapan dhêndha, mênawi botên dhatêng ing tigang pratikêl malih, kasuwak pêsowanipun. Yèn kang anggugat morod kêpriye. Yèn morod prêkawisipun kadamêl ebra, ingkang ginugat kacêpêngan sêrat ebra. Yèn kang ginugat oncat kêpriye. Yèn oncat sajawining sêrêgan, botên katêmpah ing lurah bêkêlipun. Mênawi minggat salêbêting sêrêgan, jêksanipun kacêpêngan sêrat buran, katêmpah angupadosi. Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara apa kagungan panggonan pêngadilan. Kagungan, panggenanipun salêbêting cêpuri, kaprênah <59> sakilèning regol dalêmipun. Prêkara apa kang dirampungi ing kono. Prêkawis ingkang lêlawanan sami abdinipun piyambak. Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara apa wênang ngêtrapake paukuman kisas [kisa...]

--- 31 ---

[...s] utawa pasah. Botên. Kêpriye yèn ana abdine kang anglakoni rajapati. Mênawi botên kenging dipun pirukun, kaaturakên ing kangjêng tuwan residhèn. Kangjêng tuwan residhèn lajêng amasrahakên dhumatêng Kangjêng Residhèn Adipati, kainggahakên ing surambi. Kêpriye pamasahe wong salaki rabi abdi ing Kamangkunêgaran. Ingkang masah mas pêngulu. Apa kêna pêrkara dirapungi kêlawan pirukun. Kenging. Apa sarupaning prêkara kêna dirampungi kêlawan pirukun. Wontên ingkang botên kenging, kados ta prêkawis sri sakit rajapêjahipun băngsa kulit pêthak, utawi ingkang lêlawanan bawahipun kangjêng guprêmèn, punika sami botên kenging dipun pirukun. Kêpriye mênawa ana wong anggugat Wêlănda, Cina, utawa padha Jawa, dipakewuh ing lurah utawa ing bêbênêran. Tiyang ingkang dipun pakèwêd kenging sowan ing kangjêng tuwan residhèn. Wong duwe prêkara arêp anggugat, apa kêna wakil. Kenging. Apa sarupaning wong kang duwe prêkara arêp anggugat kêna wakil. Botên wontên <60> watêsipun priyantun ingkang kenging wakil. Watês priyayi apa kang kêna wakil. Putra sêntana, wêdana, kêliwon. Liya saking punika botên kenging wakil, kêdah sowan piyambak. Apa kêna sok wonga digawe wakil. Botên, kêdah ingkang mawi songsong lênggah lante. Yèn kang wakil kabênêr supata, apa wakile kêna diimbar. Botên, ingkang kaimbar ingkang gadhah wakil, kalarag dhatêng griyanipun. Yèn wêdana jêksa lara, sapa sulure. Kêliwonipun, akalihan jêksa nêgari. Yèn mas pêngulu lara sapa sulure. Kêtib akalihan ngulami. Yèn Kangjêng Residhèn Adipati gêrah, sapa sulure. Wêdana wolu ing salah sêtunggil, pundi ingkang kakêrsakakên dhatêng ingkang sinuhun. Kêpriye pratingkahe andhawuhake kêrampungan. Pratingkahipun mêkatên, ingkang anggugat akalihan ingkang ginugat sami sowan ing pradata, sêrat kêrampungan kaungêlakên ing jêksa. Sapa kang kêna dadi sêksi. Tiyang jalêr kêkalih utawi sêtunggil, yèn namung sêtunggil, amêsthi kaimbar, tiyang èstri kêkalih, yèn namung prêkawis dandosan. Sapa kang ora kêna dadi sêksi. Sanak sêdhèrèk, kulawarga, sêrta tiyang durjana, tiyang èstri yèn namung sêtunggil, punika sami botên kenging dados sêksi. Kêpriye pratingkahe wong ngimbar. Pratingkahipun mêkatên, pêngulu lênggah majêng <61> ngetan, ingkang badhe kaimbar lênggah majêng ngilèn, sawingkinge ingkang badhe dipun imbar, kêtib sêtunggil ngadêk ngungkuli Kur'an. Paukuman kisas ing Surakêrta wêrna pira. Wêrni kalih, katuwêk akalihan kakêthok. Paukuman

--- 32 ---

kêna disêrantèkake. Kenging. Êndi rupane kang kêna disêrantèkake. Kados ta, yèn tiyang èstri pênuju wawrat, kasêrantosakên salairing lare, mênawi tiyang sakit sangêt utawi ewah, tuwin anyuwun sare ing sêwêtawis. Apa ana sabab kang bisa murungake tibaning paukuman. Wontên, kados ta: tiyang sakit ewah, ingkang sampun antawis botên saged saras. Sapa kang duwe kêrampungan mujangake. Ing pradata akalihan ing surambi. Apa pêkolèhe titir. Pikantukipun, yèn ing nêgari, supados kabainatan ing tăngga têpalih, yèn ing dhusun, supados kasêksèna ing mănca sêkawan mănca gangsal. Yèn wus titir, sêrta kabainatan ing akèh, tuwin katêkan gandhèk, apa nganggo said ing pradata. Mawi. Ing êndi kang ora kêna ngunèkake titir. Salêbêting pagêr siti kêraton. Yèn wus kasêksèn ing măncapat mănca lima, apa nganggo said ing pradata. Mawi. Wong desa yèn kailangan kêbo, sapi, jaran, utawa wêdhus, kêpriye. Mawi angungêlakên gêndhong. Yèn khewan kang ilang mau katêmu <62> ana ing wong liya, apa kêna dijaluk. Kenging, nanging mawi anyukani sarat ingonipun. Kêpriye lakune yèn ana Wêlănda sapêpadhane anggugat marang abdi Kasunanan. Gugatipun katur ing kangjêng tuwan residhèn lajêng kaparingakên ing kangjêng radèn adipati. Kêpriye yèn abdi Kasunanan anggugat marang wong Wêlănda sapêpadhane. Gugatipun katur ing Kangjêng Adipati, lajêng kasaosakên ing kangjêng tuwan residhèn. Sapa kang gawe kêrampungane, yèn Wêlănda anggugat marang abdi Kasunanan. kangjêng radèn adipati utawi mas pêngulu, mawi-mawi prêkawisipun. Yèn abdi Kasunanan anggugat marang Wêlănda utawa Cina, sapa kang angrampungi. kangjêng tuwan residhèn yèn kenging dipun pirukun. Mênawi botên kenging, inggih kapasrahakên dhumatêng kangjêng radèn adipati. Kêpriye lakune, yèn abdi Kêmangkunêgaran anggugat marang abdi Kasunanan.

Gugatipun katur ing tuwan residhèn, lajêng kaparingakên dhumatêng kangjêng radèn adipati. Kêpriye lakune, yèn abdi Kasunanan anggugat marang abdi Kêmangkunêgaran. Gugatipun kaparingakên dhatêng Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara, mêdal saking kangjêng tuwan residhèn. Kêpriye lakune yèn abdi Kasunanan anggugat marang abdi Kasultanan. Gugatipun kakintunakên dhatêng kangjêng tuwan residhèn ing Ngayogyakêrta, mêdal saking kangjêng tuwan residhèn ing Surakêrta, lajêng kaparingakên dhatêng <63> kangjêng radèn adipati ing Ngayogyakêrta. Kêpriye lakune yèn abdi [a...]

--- 33 ---

[...bdi] Kasultanan anggugat marang abdi Kasunanan. Gugatipun kakintunakên dhatêng kangjêng tuwan residhèn ing Surakêrta, mêdal saking kangjêng tuwan residhèn ing Ngayogyakêrta, lajêng kaparingakên dhatêng kangjêng radèn adipati ing Surakêrta. Kêpriye lakune, yèn abdi Kasultanan anggugat marang abdi Kamangkunêgaran. Gugatipun saking kangjêng tuwan residhèn ing Nyayogyakêrta, kakintunakên dhatêng kangjêng tuwan residhèn ing Surakêrta, lajêng kapasrahakên dhatêng Kangjêng Pangeran Adipati Arya Mangkunêgara. Kêpriye lakune yèn abdi Kamangkunêgaran anggugat marang abdi Kasultanan. Gugatipun saking kangjêng tuwan residhèn ing Surakêrta, kakintunakên dhatêng kangjêng tuwan residhèn ing Nyayogyakêrta, lajêng kapasrahakên dhatêng kangjêng radèn adipati ing Nyayogyakêrta. Yèn abdi Kasunanan anglakoni kêdursilan ana bawahing Ngayogya, kacêkêl sakal kêpriye. Lajêng kakintunakên dhatêng Surakêrta, sêrta karampungan wontên ngriki. Yèn ora kacêkêl sakal kêpriye. Kacanthèlakên dhatêng ingkang dipun ungsèni, yèn suka, katêdha, yèn botên suka dipun kèn nanggêl. Yèn abdine kangjêng guprêmèn wong Jawa anglakoni kêduesilan <64> ana bawahing Surakêrta, kacêkêl sakal, kêrampungane ana ing êndi. Wontên ing Surakêrta. Saupama ora kacêkêl sakal, kêpriye. kangjêng tuwan residhèn ing Surakêrta agadhah panêdha dhatêng kangjêng tuwan residhèn ingkang ambawahakên abdinipun kangjêng guprêmèn wau, anyêpêng ingkang anglampahi kêdursilan. Yèn bawahing Surakêrta anglakoni kêdursilan ana ing bawahe kangjêng guprêmèn, kêpriye lakune. Mênawi kacêpêng sakal, inggih karampungan wontên ing bawahipun kangjêng guprêmèn. Yèn abdi Kamangkunêgaran anglakoni kêdursilan ana ing bawahe kangjêng guprêmèn, kacêkêl sakal kêpriye lakune. Inggih karampungan wontên ing bawahipun kangjêng guprêmèn. Yèn ora kacêkêl sakal, kêpriye. Mênawi ngungsi dhatêng bawahing Surakêrta, inggih katêdha saking kangjêng tuwan residhèn kang ambawahakên. Wong kang wus nyêkêl layang buran, bêburone katêmu, kêpriye pratikêle. Inggih lajêng kacêpêng. Saupama mogok, utawa ana kang ngukuhi bêburon mau, kêpriye banjure. Anyuwun pitulung ing parentah.

28. over eenige plechtige boodschappen van den Vorst door de Gandek's

<65> Sing sok andhawuhake timbalan dalêm miyosan utawa wiyosan, iku priyayi apa. Punika priyantun gandhèk. Kêpriye yèn andhawuhake [a...]

--- 34 ---

[...ndhawuhake] timbalan dalêm. Ingkang sampeyan dalêm punika mênawi andhawahakên timbalan dalêm miyosan punapa wiyosan. Iya karo pisan. Mênawi andhawahakên miyosan, mêkatên, Radèn Adipati Sasradiningrat pakênira tămpa timbalan dalêm. Dhawuhing timbalan dalêm, pakênira kapatêdhan hajat dalêm jatingarang, tingalan wiyosan, sêrta pakênira dongakna dhatêng mas pêngulu, yèn sampun kadonganan, wilujênge panjênêngan dalêm, anuntên pakênira bagea kang wêradin, saabdi dalêm sêdaya. Tingalan dalêm iku wêrna pira. Wêrna tiga, 1. tingalan wiyosan, 2. tingalan wukon, 3. tingalan panjênêngan. Yèn andhawuhake tingalan dalêm wukon kêpriye. Mêkatên, Radèn Adipati Sasradiningrat, pakênira tămpa timbalan dalêm. Dhawuhing timbalan dalêm, pakênira kapatêdhan hajat dalêm, tingalan dalêm wukon, sêrta pakênira dongakna dhatêng mas pêngulu, yèn sampun kadonganan, wilujênge panjênêngan dalêm anuntên <66> pakênira bagea kang wêradin saabdi dalêm sêdaya. Yèn andhawuhake timbalan dalêm panjênêngan kêpriye. Mêkatên, Radèn Adipati Sasradiningrat, pakênira tămpa timbalan dalêm. Dhawuhing timbalan dalêm, pakênira kapatêdhan ajat dalêm tumpêng sèwu, tingalan dalêm panjênêngan, sêrta pakênira dongakna dhatêng mas pêngulu, yèn sampun kadonganan, wilujênge panjênêngan dalêm, anuntên pakênira bagea kang wêradin, saabdi dalêm sêdaya. Kêpriye yèn andhawuhake timbalan dalêm adêg-adêgane abdi dalêm priyayi kêliwon. Mêkatên, Radèn Adipati Sasradiningrat, pakênira tămpa timbalan dalêm. Dhawuhing timbalan dalêm, satilaripun abdi dalêm Ngabèi Anu, anakipun ingkang nama Anu, kakêrsakakên kinawulawisudha, kajunjung saking ngandhap, kasêngkakakên ing aluhur, kakêrsakakên anggêntosi lampahanipun Ngabèi Anu, dhawuhing timbalan dalêm, pakênira dhawuhna, yèn sampun kadhawahakên, pakênira mufakatna saabdi dalêm ing Surakêrta sêdaya. Mênawa putra sêntana kakêrsakake dadi abdi dalêm wêdana utawa kêliwon, kêpriye olèhe andhawuhake. Inggih sami akalihan yèn andhawahakên adêg-adêganipun abdi dalêm priyantun kêliwon. Kaotipun namung botên mawi anyambutakên kinawulawisudha. Yèn gandhèk andhawuhake <67> timbalan dalêm miyos Sênèn Kêmis lan Sêptu, kêpriye. Mêkatên. Tuwan residhèn, ijêngandika kapatêdhan tabe dalêm, ingkang tabe Kangjêng Ratu Pakubuwana, ingkang tabe Kangjêng Ratu Kêncana, ingkang tabe rayi-rayi dalêm, putra dalêm putra putri sêdaya, lan malih tuwan residhèn, ijêngandika kapatêdhan uninga, yèn ingkang sinuhun kangjêng susuhunan kêrsa miyos. Yèn ingkang Sinuhun [Si...]

--- 35 ---

[...nuhun] ora kêrsa miyos apa nganggo ngaturi uninga marang kangjêng tuwan residhèn. Mawi, sabên Sênèn Kêmis utawi Sêptu mawi utusan gandhèk kêkalih. Yèn andhawuhake timbalan dalêm ora kêrsa miyos kêpriye. Sami ugi kalihan yèn andhawuhakên timbalan dalêm, mênawi kêrsa miyos. Kaotipun namung ing wêkasan amratelakakên, yèn ingkang sinuhun kangjêng susuhunan boya miyos. Mungguh abdi dalêm gandhèk, yèn anglakoni ayahan dalêm mênyang Ngayogya, mundhi nuwala dhatêng, konjuk ingkang sinuhun kangjêng sultan, satêkane ing kêpatihan, kêpriye dhawuhe marang kangjêng radèn adipati ing Ngayogya. Dhawahipun mêkatên. Radèn Adipati Danurêja, kula suka uninga ing ijêngandika, yèn kula mundhi nuwala dalêm, konjuk ingkang sinuhun kangjêng sultan. Konjukipun kula sumăngga ing ijêngandika. Kêpriye wangsulane Kangjêng Radèn Adipati Danurêja. Wangsulanipun, <68> inggih sandika. Banjure kêpriye. Utusan dalêm gandhèk wau lajêng anyaosakên tabe-tabe utawi salam-salam. Kêpriye ature. Mêkatên, Radèn Adipati Danurêja, kula anyaosakên ingkang tabe kangjêng tuwan residhèn ing Surakêrta Adiningrat, katur ing panjênêngan sampeyan. Ingkang salam taklim Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, katur ing panjênêngan sampeyan. Ingkang taklim priyayi bupati wêdana ing Surakêrta jawi lêbêt sêdaya, katur ing panjênêngan sampeyan. Sauwise nyaosake tabe-tabe utawa salam-salam, banjur kêpriye. Priyantun gandhèk lajêng kairid ing Kangjêng Radèn Adipati Danurêja dhumatêng ing loji dalêmipun kangjêng tuwan residhèn. Satêkane ing loji, kêpriye ature marang kangjêng tuwan residhèn. Mêkatên, tuwan residhèn ingkang tabe ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, dhatênga ijêngandika, ingkang tabe Kangjêng Ratu Pakubuwana, ingkang tabe Kangjêng Ratu Kêncana, angkang[13] tabe Kangjêng Ratu Pêmbayun, ingkang tabe Kangjêng Pangeran Adipati Ngabèi, dhumatênga tuwan residhèn, kalih lampah kula amundhi nuwala dalêm, konjuk ingkang sinuhun kangjêng sultan, konjukipun kula sumăngga ing ijêngandika. Sawise mêngkono nuli kêpriye. Lajêng anyaosakên tabe-tabe, aturipun mêkatên, kangjêng tuwan residhèn, kula anyaosakên ingkang tabe Kangjêng Tuwan Residhèn <69> ing Surakêrta Adiningrat, katur kangjêng tuwan residhèn. Ingkang tabe Kangjêng Radèn Adipati Sasradinigrat, katur kangjêng tuwan residhèn. Ingkang tabe priyayi bupati wêdana ing Surakêrta jawi lêbêt sêdaya, katur kangjêng tuwan residhèn. Nuwala dalêm kang bakal konjuk kangjêng sultan mau, apa diunjukake dhewe ing priyayi gandhèk marang kangjêng sultan. Botên, Nuwala dalêm wau

--- 36 ---

lajêng katampèn ing kangjêng tuwan residhèn saking priyantun gandhèk, enjingipun kapundhut lumêbêt dhatêng panjênêngan dalêm ingkang sinuhun kangjêng sultan. Mungguh lêbuning nuwala iku apa ora nganggo milih dina. Lêbêting nuwala adat ingkang sampun kêlampahan, ing dintên Sênèn utawi Kêmis. Barêng nuwala dalêm konjuk ing kangjêng sultan, lan uwis diwaos, banjure kêpriye. Sasampuning kawaos, anuntên kangjêng radèn adipati ngatag dhatêng priyantun gandhèk, kapurih munjuka dhatêng kangjêng sultan. Pêngatage kêpriye. Namung mêkatên kemawon: prikănca. Wangsulane priyayi gandhèk kêpriye. Wangsulanipun namung: ênggèh. Kêpriye unjuke marang kangjêng sultan. Unjukipun panjang sangêt. Ewadèntên mênawi sampeyan badhe sumêrêp, inggih kula tirokakên. Iya, aku arêp sumurup. Priyantun gandhèk wau sasampuning nyêmbah, unjukipun mêkatên, kula nuwun, ingkang sinuhun kangjêng sultan, ingkang salam pêndonga rama dalêm ingkang sinuhun <70> kangjêng susuhunan, konjuk ing panjênêngan dalêm, ingkang salam rama dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm, dhumatêng ingkang rama, eyang dalêm Kangjêng Panêmbahan Mangkurat. Ingkang salam rama dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang putra: rayi dalêm Kangjêng Pangeran Adipati Mangkubumi, ingkang salam rama dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang eyang: eyang dalêm, Bêndara Pangeran Arya Mangkukusuma. Ingkang salam rama dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang rama: eyang dalêm Bêndara Pangeran Arya Adiwinata. Kula nuhun, ingkang taklim rama dalêm, kangjêng pangeran adipati ngabèi, konjuk ing panjênêngan dalêm. Ingkang salam taklim rama dalêm kangjêng pangeran adipati ngabèi, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang rama, eyang dalêm Kangjêng Panêmbahan Mangkurat. Ingkang taklim rama dalêm kangjêng pangeran adipati ngabèi, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang putra: rayi dalêm Kangjêng Pangeran Adipati Mangkubumi. Ingkang salam taklim rama dalêm kangjêng pangeran adipati ngabèi, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang eyang: eyang dalêm Bêndara Pangeran Arya Mangkukusuma. Ingkang salam taklim rama dalêm kangjêng pangeran adipati ngabèi, konjak[14] ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang rama: eyang dalêm Bêndara Pangeran Arya Adipati Nata. Kula nuwun, ingkang salam donga ibu dalêm Kangjêng Ratu Pakubuwana <71> konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang putra: rayi dalêm Kangjêng Ratu Kêncana. Ingkang taklim ibu dalêm konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang rayi: ibu dalêm Kangjêng Ratu Agêng. Ingkang salam taklim ibu dalêm konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang ibu, eyang dalêm Kangjêng Ratu Mas. Kula

--- 37 ---

nuwun, ingkang salam pêndonga ibu dalêm Kangjêng Ratu Kêncana, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang putra: rayi dalêm Kangjêng Ratu Kêncana. Ingkang taklim ibu dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang rayi: ibu dalêm Kangjêng Ratu Agêng. Ingkang salam taklim ibu dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang ibu, eyang dalêm Kangjêng Ratu Mas. Kula nuwun. Ingkang salam taklim ibu dalêm, Kangjêng Ratu Pêmbayun, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang putra: rayi dalêm Kangjêng Ratu Kêncana, ingkang salam taklim ibu dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm, dhumatêng ingkang rayi: ibu dalêm Kangjêng Ratu Agêng. Ingkang salam taklim ibu dalêm, konjuk ing panjênêngan dalêm dhumatêng ingkang ibu: eyang dalêm Kangjêng Ratu Mas. Kula nuwun, tabenipun tuwan residhèn ing Surakêrta Adiningrat, konjuk ing panjênêngan dalêm. kangjêng sultan amangsuli pangandika apa. Wangsulanipun ingkang sinuhun kangjêng sultan, adat andangu kêsugêngan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan punapadene ingkang <72> dados kêlangênan dalêm. Kalane Kangjêng Sultan Hamêngku Buwana ping 5 iki misih timur, yèn ana utusan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan amundhi nuwala kaya kang wus katuturake mau, kangjêng sultan apa mangsuli pêngandika dhewe. Botên, ingkang mangsuli bêndara pangeran ingkang dados wakil dalêm ingkang sinuhun kangjêng sultan. Kêpriye olèhe andhawuhake wangsulan. Dhawuhipun mêkatên, kănca gandhèk. Tumuntên priyantun gandhèk amangsuli, punapi, bêndara pangeran wakil ngandika malih, pêngandikanipun, dhawuh dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan sugêng. Wangsulanipun gandhèk, kula nuwun sugêng. Pangeran wakil ngandika malih, dhawuh dalêm, punapa kêlangênanipun ingkang sinuhun kangjêng susuhunan. Wangsulanipun gandhèk, kula nuwun, angêrsakakên nguningani abdi dalêm ingkang gêladhi abdi dalêm bêdhaya agêng alit, kalihan angêrsakakên nguningani abdi dalêm ingkang mangun ringgit purwa. Abdi dalêm gandhèk mau sawuse mulih mênyang Surakêrta kêpriye. Lajêng matur dhumatêng nyai tumênggung, aturipun mêkatên. Kula nuwun, sampun kula kêdhawahan timbalan dalêm, andikakakên mundhi nuwala dalêm, konjuk ingkang sinuhun kangjêng sultan. Kula nuwun sampun, dhatêng kula wontên ing Ngayogya sontên wanci jam 4, konjukipun kagungan dalêm sêrat ing dintên Sênèn wanci jam 10 enjing sarêng ing dintên Sêlasa, ku- <73> la katimbalan dhatêng loji, anampèni sêrat wêwangsul konjuk ingkang sinuhun kangjêng susuhunan. Ing sapunika sampun katampèn dhatêng tuwan residhèn. Sawise matur mêngkono, banjur kêpriye. Lajêng anyaosakên taklim-taklim tuwin tabe, kados ingkang konjuk ingkang sinuhun kangjêng sultan wau.

--- 38 ---

29. over den akkerbouw

Apa kowe sumurup mungguh laku-lakuning wong among tani. Kêdhik-kêdhik inggih sumêrêp. Mungguh panggonan utawa lêmah kang ditanduri, iku wêrna pira. Punika kathah wêrninipun. Mara aranana siji-sijine. Sasumêrêp kula 1. sabin, 2. pêgagèn, 3. patêgilan, 4. paèstrèn, 5. pakêbonan, 6. pêgajih, 7. karang kopèk, 8. pêkarangan, 9. babadan, 10. talun, 11. bêbêran. Kêpriye mungguh beda-bedane kang koarani iku kabèh. Sabin mêkatên, ingkang katanêman pantun, amawi galêngan, kailèn ing toya, utawi kadhawahan ing toya jawah. Sawah iku wêrna pira. Sabin punika wêrni kalih, 1. sorotan, 2. tadhahan, ingkang sorotan ing măngsa kêtiga kailèn ing toya saking bêndungan, pênyabinipun nama gadhu <74> nama sabin walikan. Sawêrnining sabin ingkang angsal toya saking bêndungan, anama sabin sorotan, kenging kawêstanan sabin gadhu walikan, têgêsipun katanêman ing măngsa kêtiga akalihan rêndhêng. Ingkang nama tadhahan, kengingipun katanêman pantun namung ing măngsa rêndhêng, kêdhawahan ing toya jawah, dados namung sêpisan sêtaun. Pêgagan iku sing êndi. Tiyang nanêm pantun angajêngakên măngsa rêndhêng, namanipun pantun gagi, pundi ingkang katanêman nama pêgagan. Patêgalan iku sing êndi. Patêgilan mêkatên ingkang dipun tanêmi krowodan, pala kapêndhêm, pala kêsimpar, tanêm tuwuh. Krowodan, pala kapêndhêm, pala kêsimpar lan tanêm tuwuh iku apa. Ingkang nama krowodan punika, kados ta gudhe: kacang sapênunggilanipun. Ingkang nama pala kapêndhêm kacang cina, kênthang, kêtela, pênunggilanaipun pala kapêndhêm, uwi, gêmbili, kimpul, talês, linjik, suwêg, ananging botên katanêman wontên ing têgil. Ingkang nama pala kêsimpar, sêmăngka, timun sapênunggilanipun. Ingkang nama tanêm tuwuh jagung, kapas, sapênunggilanipun. Paèstrèn iku sing êndi. Ingkang kawêstanan paèstrèn punika patêgilan ingkang wontên sapinggiring pemahan cakêt, katanêman krowodan, kados patêgilan wau. Pakêbonan iku sing êndi. Ingkang kawêstanan pakêbonan mêkatên sawingkinging griya, utawi sakiwa têngêning griya, <75> katanêman pala kapêndhêm, ingkang pancèn botên katanêm ing patêgilan wau, sêrta katanêman pala gumantung tuwin karang kirna. Pala gumantung lan karang kirna iku [i...]

--- 39 ---

[...ku] wowohan apa. Ingkang nama pala gumantung punika, uwit-uwitan ingkang botên lami umuripun, kados ta pisang, katès sapênunggilanipun. Ingkang nama karang, kêlapa, ingkang nama kirna, uwit-uwitan ingkang lami umuripun, kados ta pêlêm, năngka, kuwèni sapênunggilanipun. Kang aran pêgajih iku sing êndi. Pêgajih mêkatên panggenan sapinggiring lèpèn, kengengipun katanêman yèn kêtiga, amêrgi yèn rêndhêng, dados lèpèn, ingkang katanêm kados ingkang katanêm wontên ing patêgilan wau, krowodan ingkang katanêm wontên ing pêpèrèng, siti botên kawical ing cacah ngajêng, punika inggih nama pêgajih. Kang aran karang kopèk iku lêmah apa. Siti dhusun ingkang botên gadhah sabin, punika nama karang kopèk. Ingkang wontên namung patêgilan, pêpagèn, paèstrèn, pakêbonan. Pêkarangan iku sing êndi. Ingkang nama pêkarangan punika pakêbonan ingkang namung katanêman kêlapa kemawon. Babadan iku sing êndi. Punika siti tanah parêdèn dipun babadi kêkajênganipun, lajêng kabêsmi, katanêman pantun ing măngsa wiwiting rêndhêng, pantunipun nama gagi. Yèn pantun ingkang katanêm <76> wontên ing babadan utawi pêgagèn, sasampuning kawatun kasêlanan krowodan utawi pala kêsimpar, lêbaring pantun panggenan pêgagèn wau nama talun. Bêbêran iku sing êndi. Sabin utawi patêgilan ingkang wau nate dipun tanêmi awusana botên, amêrgi wontên sababipun, têrkadhang tiyangipun kesah utawi kêkirangan isarat tuwin dados prêkawis. Kêpriye pratingkahe wong nênandur. Mênawi sabin sorotan wiwitipun kailèn ing toya, yèn sampun kalih dintên utawi tigang dintên lajêng dipun idêri. Apa têgêse diidêri iku. Ingkang pinggir kaubêngan dipun wêlujêng antawis tigang singkal. Kaantawisakên pêndhak dintên lajêng kajangêt. Apa têgêse dijangêt. Ing têngah kawêlujêng sasingkal lajêng kawêlujêng sêdaya, kakèndêlakên sêpêkên utawi pêndhak dintên tumuntên dipun rambahi. Dirambahi iku kêpriye. Kagaru sêpisan antawis sêpêkên kalawêd. Têgêsipun kawêlujêng malih, antawis sêpêkên anglèr. Apa têgêse anglèr. Têgêsipun kagaru ngantos dados lêlahan. Ingkang pancèn pawijèn dipun uriti utawi dipun sêbari. Diuriti lan disêbari iku kêpriye. Dipun uriti mêkatên, lêlahan wau dipun dhawahi wiji pantun ingkang, têksih wêwulèn. Yèn lêlahan kadhawahan wiji pantun sampun dados gabah, anama dipun sêbari. Wiji <77> pari mau apa ora nganggo didaut. Mawi, mênggah pêndauting wiji wau, mênawi pantun genjah sêlapan dintên utawi kalih têngah wulan. Yèn pantun lêbêt [lê...]

--- 40 ---

[...bêt] ngantos tigang wulan, sasampuning kadaut lajêng kabêntelan. Dibêntèli iku dikapakake. Dipun bêntèli mêkatên, wiji ingkang kadaut wau katangsulan ngalih-ngalih têkêm, ingkang kêdamêl tangsul sadak irat. Bêbasaning wong among tani, dibanjari iku kêpriye. Dipun banjari mêkatên, wiji ingkang kabêntelan wau kawradinakên wontên ing lêlahan ingkang badhe katanêman. Kinintên awisipun cêkaping wiji sêbêntèl-bêntèlipun. Sauwise dibanjari kêpriye. Lajêng katanêm, antawis sêtêngah wulan wiji wau nama nglilir, antawis sêtêngah wulan malih nama gumundha lêmara, sêtêngah wulan malih gêmadhung, sêtêngah wulan malih mêtêng mapak. Sêtêngah wulan malih sêmrobot utawi mêrkatak, antawis sêpêkên sasampuning mêrkatak wontên ingkang mlêncuti, wontên ingkang kêmêmping, antawis sêdasa dalu malih panèn, punika yèn pantun genjah. Mungguh pratingkahe nandur pari jêro kêpriye. Pratingkahipun nanêm pantun lêbêt botên sanès akalihan ingkang sampun kula aturakên wau, kaotipun namung pêndauting wiji pantun lêbêt, tigang wulan utawi satus dintên, lajêng katanêm. Panènipun gangsal wulan utawi nêm wulan. Sawise kaêni, kang padha ani-ani diwènèhi apa. Ingkang sami ani-ani kasukanan pantun, anama bawon. <78> Pira kèhing bawone. Mênggah kathah kêdhiking bawon wau, agadhah cara piyambak-piyambak, wontên ingkang para tigan utawi para sêkawanan saking angsalipun ani-ani sêdintên. Sawise diêni pari mau banjur dikapakake. Lajêng kabêlahan, tangsulipun janur, anuntên kabêkta mantuk, kaêpe sagaringipun. Mungguh wanguning pangêpe jarene ana arane. Inggih wontên, wontên ingkang dipun ayar, wontên nama cèlèng mogok, dhapur mêrak kasimpir wontên trap sirap, wontên untingan. Sawise garing nuli kêpriye. Sasampuning garing lajêng kauthutan, uthut ungutanipun wontên ingkang mêstani lamèn. Pari mau sawise rêsik, banjur dikapakake. Sasampuning pantun wau rêsik, lajêng kabêlahan malih, ingkang kêdamêl tangsul rosan, anuntên kainggahakên. Iku diunggahake mênyang êndi. Dipun inggahakên mêkatên kasinggahakên ing lumbung. Apa nyata, pari kang disinggahake ing lumbung nganggo disajèni. Inggih yêktos, lumbung wau mawi kasukanan isarat, panggenan ingkang badhe katindhihan pantun kadekekan godhong pisang kalih papah, godhong kêluwih kalih lêmbar, bendha sêjodho, kêmiri jêndhul sêjodho. Sasampuning pantun wau minggah ing lumbung, nginggiling pantun kasukanan dilah, kasajenan sêdhah ayu, <79> pisang ayu, sêkar, konyoh, mênyan, madu, utawi mawi jênang akalihan têtêl. [têtê...]

--- 41 ---

[...l.] Sajèn mau apa ora dijupuk-jupuk saka ing lumbung. Mênawi sampun sêpêkên, sajèn wau kapêndhêtan. Yèn saking inggahing pantun wau sampun jangkêp kawan dasa dintên, ingkang gadhah pantun lajêng sidhêkah mêmule, ujubipun ingkang kamêmule bok Sri Sadana akalihan Gusti Panutan. Sasampuning mêmule, pantun wau karêsikan nama jakat dhatêng kaum saamêtipun sêgèdhèng, ingkang botên anêtêpi jakat, anama sunat, anyukani dhatêng kaum sakadar lilanipun. Wong bakal ani-ani jarene iya nganggo sajèn. Inggih, sadèrèngipun ani-ani, pantun mawi kaisaratan kapêthik sêkêdhik, antawis sêlawe uli, lajêng kasimpên wontên ing lumbung, pangêninipun mawi amilih, pintên ingkang priyogi, mawi sajèn tuwin isarat, ingkang kakêpang sêkul liwêt, lawuhipun kuluban sambêl gêpèng, gêrèh pèthèk, sarta mawi lantingan isi toya kêbak, ingkang utami mawi sêkul golong kalih jodho, pêcêl ayam jangan mênir, wondening sajènipun, inggih kados ingkang sampun kula aturakên wau. Kêpriye mungguh laku-lakune pangrêsayaning têtanèn. Tiyang nyambat mêlujêng mawi olah-olah amblêgudhêg utawi rowa ing suwêtawis,[15] sasampuning bibar mêlujêng, tiyang sêsambatanipun wau <80> kaingonan, punika dados caraning dhusun gêgêntosan. Mênawi kudur dhatêng têtiyang alit rerehanipun piyambak, dipun gilirakên ngalih dintên utawi nigang dintên. Yèn nyambat tanêm dhatêng tiyang èstri, sabibaripun tanêm tiyang sêtunggil kasukanan sêkul golong sêtunggil, ulamipun gêrèh, sambêl gêpèng utawi janganan mawi yatra sêgobang utawi sêprapat, tiyang sêtunggilipun. Bilih pantun ing sabin sami sarêng sêpuhipun, măngka sabinipun wiyar-wiyar, ragi wontên awisipun ing tiyang, kados tanah ing Sokawati, kêsêsanipun ing pamêndhêt mênawi kêsêlak lèsèh, punika kasambatakên tiyang dêrêp, tiyang sêtunggil kasukanan sêkul sêpênak, ulamipun suwêtawis. Anggènipun ambawoni kapara ênêm, ingkang darbe gangsal panduman. Ingkang dêrêp sêpanduman, yèn ingkang kêlampah limrah botên ngantos lèsèh, sabin dawêg tiyang kathah kados ta tanah ing Pajang, botên mawi kasambatakên, ingkang dêrêp sami dhatêng piyambak, bawonipun inggih mara nêm. Sing diarani wong rena iku apa. Ingkang dipun wêstani tiyang rena punika, tiyang ani-ani lajêng ambruk, botên mantuk yèn dèrèng bibar panèn. Tiyang mêkatên punika mênawi ing tanah wetan dipun wêstani tiyang kurung, ing tanah kilèn amêstani tiyang rena. Kêpriye carane wong nyambat ambêndung kali. Ingkang gadhah bêndungan mawi apêparintah andhatêngakên sawêrnining têtiyang, ingkang sabinipun kailèn <81> ing toya saking bêndungan wau, mênawi botên têngadur sangêt amêsthi sami dhatêng, ambêkta

--- 42 ---

dami utawi sangkrah, pacul, arit sêrta dêling, ingkang gadhah bêndungan ambêkta gêlugu utawi kajêng agêng kêdamêl pathok. Mungguh pênggawening wangan apa iya rêrukunan mêngkono. Mênggah pêndamêling wangan inggih gêguyuban rêrukunan ing kathah, sawêrninipun tiyang ingkang sabinipun kailèn ing toya saking wangan inggih sami tumandang ing damêl. Sing diarani lurah pamulu banyu iku apa. Punika sêsêbutanipun tiyang ingkang sami kailèn ing toya dhumatêng ingkang gadhah bêndungan. Wong kang padha kailèn ing banyu mau, apa nganggo awèh isarat marang lurah pamulu banyu. Mawi, isaratipun ing dalêm sêtaun bilik-bilik wiyar ciyuting sabin. Wontên ingkang nêm sêka, wontên ingkang tigang reyal, wontên ingkang ngawan reyal. Têrkadhang wêrni pantun, saamêt utawi kalih amêt ing dalêm sêtaun. Mungguh mêmatun, ambubuti utawa amangkili sukêt ing pêgagan, apa nganggo dikudurake. Inggih mawi, caranipun kados tiyang nyambat mêlujêng wau. Bab matun wau têrkadhang amung kakudurakên kemawon dhatêng tiyang alit, inggih mawi kaingonan ing suwêtawis. Pêndhangiripun patêgilan jagung, mênawi wiyar, inggih kakudurakên, lampahipun kados ingkang sampun kula aturakên wau.

30. over verschillende beambten in en Kraton

Apa gawene abdi dalêm kang aran bok rara manis, bok rara bariyah, bok rara <82> bundêr, si putêr, bok rara dêruk, si buthak, bok rara kuning, bok rara rêdên lan kyai dêmang jangkung gupila. Damêlipun abdi dalêm bok rara manis, bok rara bariyah, bok rara bundêr, namung ngampil kunca dalêm, mênawi panjênêngan dalêm miyos. Pun putêr, bok rara dêruk, pun buthak, kyai dêmang jangkung gupila namung dados kêlangênan palawija. Bok rara kuning, bok rara rêdên, damêlipun ngampil-ampil wontên salêbêting cêpuri. Apa gawene kyai dêmang jangkung pacar. Damêlipun andhawahakên timbalan dalêm dhumatêng lurah gamêl, mênawi wontên karsa dalêm wadalipun ing titihan. Apa gawene kyai dêmang gênêr. Damêlipun ngampil-ampil wontên salêbêting cêpuri, padintênan rèmèh-rèmèh. Ana abdi dalêm aran kyai megatara, lan kyai jaladara, iku apa gawene. Abdi dalêm kêkalih punika damêlipun anjajari panjênêngan dalêm wontên ing ngajêng, ambêkta tamèng, sêrta tênggak caos wontên ing kori panêpèn ing lêbêt. Abdi dalêm gandhèk, liyane andhawuhake barang pêrentah, apa manèh gawene. Aliya saking anglampahakên [a...]

--- 43 ---

[...nglampahakên] <83> barang dhawah, tênggak saos wontên ing siti inggil, yèn dalu nganglangi kandhang sima sêrta pêpriksa mênawi wontên titir salêbêting nêgari. Kang ngampil-ampil kêprabon dalêm iku priyayi apa. Punika nama priyantun pêngampil ănggadara, mangundara. Priyayi katanggung lan mantri anom iku apa gawene. Damêlipun nunggil akalihan abdi dalêm gandhèk wau. Priyayi kêmit bumi iku gawene apa. Damêlipun amêdalakên upacantên dalêm, wontên ingkang ngêngakakên kori utawi anginêpakên, bêbahanipun piyambak-piyambak. Apa gawening mantri gêdhong. Damêlipun mantri gêdhong tênggak wontên ing srimênganti, pêcaosanipun wontên ing kori ijêm, ngêngakakên nginêpakên kori, mênawi garêbêg utawi wontên pêkurmatan olah-olah. Garêbêg iku ping pira sêtaun. Kaping tiga, Mulud, Siyam akalihan Bêsar. Mungguh abdi dalêm niyaga, aliya saka ing nabuh gamêlan, apa gawene manèh. Tênggak saos wontên ing siti inggil sêrta gilir sowan mêlêbêt mênawi ing kêdhaton ringgitan. Apa gawene abdi dalêm gamêl aliya saka ing ngopèni kagungan dalêm titihan. Tênggak saos wontên ing pagêdhogan, ngarung sêrta angambili kagungan dalêm titihan. Wong gajah mati apa mèlu rumêksa kagungan dalêm titihan. Botên, damêlipun namung nyara- <84> ki, damêl têmbung, damêl kêndharat pêngarungan, utawi tampar sarung kêndhangsul tuwin ambên pusparaga. Sing sok nunggangi gajah, iku priyayi apa. Punika abdi dalêm sêrati, aliya saking numpaki gajah, mawi tênggak saos têngga gajah, angguyang sêrta maèsi gajah punapadene nyowanakên gajah sabên garêbêg tuwin pêndhak dintên Sêptu. Apa gawene abdi dalêm pênandhon. Damêlipun tênggak saos wontên ing gêdhong joli, sikêpipun mênawi siyang, dhatêng ing gênthan utawi ing bandêngan. Damêlipun nyapu, nyoroki kalèn, ambucali uwuh tuwin sêsukêr sanèsipun, tuwin ngisèni kulah pasiramanipun kangjêng ratu. Sing sok ngampingi joli, kang dititihi kangjêng ratu, utawa para putri iku priyayi apa. Punika abdi dalêm mantri kêraton, aliya saking ngampingi joli, mawi tênggak saos, mênawi siyang wontên ing srimênganti êlèr, mênawi dalu wontên ing kori ijêm, punapadene angêngakakên utawi anginêpakên kori, giliran akalihan abdi dalêm gêdhong. Pêtunggukane abdi dalêm mêrgăngsa ing êndi. Tênggak saosipun abdi dalêm mêrgăngsa wontên ing pêkapalan kêpatihan, aliya saking punika anggarap kajêng dandosaning griya, punapa ingkang dados karsa dalêm, anjawi saking ukir-ukiran. Apa kang sinuhun kagungan abdi dalêm tukang batu. Kagungan.

--- 44 ---

Nanging tukang batu punika botên mawi tênggak saos, namung gilir pêsowanipun sabên dintên wontên ing siti inggil, anggarap mênawi wontên karsa dalêm bab pangêtraping <85> banon. Apa gawene abdi dalêm kêtib, modin, suranata, juru. Damêlipun abdi dalêm kêtib tênggak saos wontên ing surambi, ngimani wontên ing mêsjid Agêng, sowan Sênèn Kêmis wontên ing surambi, andhèrèk ngrencangi anggalih khukum, mênawi Jumungah maos kutbah, ambêkta pênyadranan dalêm. Damêlipun modin tênggak saos wontên ing mêsjid Agêng sêrta adan Jumungah. Damêlipun suranata tênggak saos wontên ing suranatan, angirid sikêp pênandhon dhatêng ing Bandêngan utawi dhatêng ing Gênthan, sontên ngiman-imani. Damêlipun juru tênggak saos wontên ing suranatan, anênggani mênawi wontên sêtunggiling para bêndara gêrah tuwin bilih wontên putra ingkang sawêg miyos mênawi wontên têruh tuwin gara-gara, anyidikakên sêrta dados pitakenan bab măngsa utawi pawukon. Apa gawening panèwu mantri jaba. Damêlipun tênggak saos majêng masisiran, patênggakan sêrta pêcaosanipun wontên ing bangsal ing pagêlaran. Pêsowanipun ing pagêlaran, punapadene anyanggi takêr têdhak sajawining bètèng. Apa gawening mantri kadipatèn. Damêlipun tênggak saos majêng masisiran, kêdhuk cèkèr ladosan ing kadospatèn, nyanggi takêr têdhak ladosan ing kadospatèn. Apa gawening mantri kêbayan. Sabên dintên anindhihi <86> damêl, anariki takêr têdhak, amêrentahakên damêl-damêl, anglapurakên rampung dèrènging damêl utawi mênawi wontên prêkawisipun. Ananging mantri kêbayan wau botên mawi tênggak saos. Sing mèmuti lêbu wêtuning kagungan dalêm dhuwit sapa. Punika abdi dalêm jajar carik, aliya saking mèmuti lêbêt wêdalipun ing yatra, mawi tênggak saos sêrta sowan gilir, pêsowanipun wontên lêbêting kori srimênganti ing pisang sêlirang salèring pêndhapi agêng, anadhahi mênawi wontên dhawah dalêm sêratan, ambêkta sêrta andhèrèkakên nuwala dalêm pasrahipun dhatêng ing loji, dalêmipun kangjêng tuwan residhèn. Mungguh abdi dalêm urdênasan, dêlêngku akèh têmên. Iku apa ana gawene dhewe-dhewe. Anjawi saking tênggak saos, sowan sabên dintên, cêcêpênganipun ing damêl mawi pinta piyambak-piyambak, wontên ingkang dados gêdhong, wontên ingkang nênggani damêl. Wontên ingkang dados utusan andhêdhawahakên karsa dalêm, anjajari lumampahing ngarsa dalêm, mawi nyêngkêlit sabêt. Apa gawene lurah kulon lan lurah wetan. Damêlipun lurah kilèn angêrèhakên panakawan panêpèn. Angladosi sabên dintên ingkang nama rèmèh utawi ngadhêp punapadene animbali para pangeran [pa...]

--- 45 ---

[...ngeran] <87> mênawi wontên ingkang katimbalan. Damêlipun lurah wetan mênawi wontên ingkang katimbalan. Damêlipun lurah wetan awêrèhakên[16] panakawan pêlataran, panakawan pêndhapi, utawi panakawan ing kadospatèn. Ana priyayi aran kanoman, nganggo ikêt jêplakan iku apa gawene. Punika dipun wêstani kanoman kadospatèn. Damêlipun tênggak saos sêrta ngampil-ampil kêprabon ing kadospatèn. Abdi dalêm panakawan iku apa gawene. Damêlipun sowan sabên dintên. Wontên ingkang nyapu, wontên ingkang olah-olah, wontên ingkang ngadhêp, wontên ingkang anggodhog wedang sapênunggilanipun. Apa pêngagême para pangeran yèn seba ing kêdhaton. Mênawi botên ing dintên Sênèn Kêmis, namung dhêstharan kemawon, nyampingan ngagêm rasukan, ngagêm cênela, pêsowanipun dalu gilir, mênawi dumugi ing kori badhe lumêbêt, ambikak rasukan nyopot cênela, ampilan ingkang andhèrèk lumêbêt namung lopak-lopak. Sanèsipun saking punika sami kandhêg ing jawi sêdaya. Mungguh pangeran kang para gusti, apa iya mêngkono pêngagême. Inggih mêkatên ugi, kaotipun namung ampilan pêdhang kenging andhèrèk lumêbêt. Wondening yèn pênuju wontên tamu utawi wontên damêl midadareni pêngantèn, sowanipun sontên mawi ngagêm kuluk. Ampilan sabêtipun anggêr pangeran kenging andhèrèk malêbêt. Apa pêngagême para pangeran <88> nalikane ing dina Sênèn utawa Kêmis. Mênawi ing dintên Sênèn utawi Kêmis, ngagêm cêlana, kampu,[17] paningsêt kampuhan, wêdhung, wangkingan, kuluk pêthak, ampilan panurung, sênjata, kothak wadhah kuluk, wadhah sês, lopak-lopak, lante, dhingklik, lepok, pêngunjukan rotan.

31. samenspraak van twee Javauen in Ngoko, over verschillende zaken

Patra: <89> Têkaku iki mung tilik kowe, wingi aku kêpapag kêponakanmu Si Wiradipa ana ing dalan prapatan salore ing Gêladhag, tutur mênyang aku, yèn kowe lara, lah iki kowe kêtêmu lungguh ana ing jaba, ora ana èmpêre yèn lara.

Jaya: Aku ora lara, mung awakku bae ora kêpenak amêrga dening pilêk, sakiki wis ora ana kang kêrasa. Dhèk Kêmis aku mulih saka ing desa, têkanku ngomah wayah bêdhug awan bangêt sayahku, sêrta kêringêtku gumrobyos. Saking gêrahe aku banjur kungkum ana ing kali, wuwuh-wuwuh aku ngombe banyu adhêm akèh, iku kirane kang dadi sababe pilêkku, aku kalane isih nom-noman ora ringkih kaya saiki.

--- 46 ---

Patra: Uwis lumrah, wong yèn ngangkat tuwa suda samubarange, aku iya mêngkono, kalane lagi umur sêlawe arang-arang lara, aku biyèn kêrêp lumaku bêngi sêrta kodanan, pêmanganku cêrobo, kêrêp mêlèk sawêngi natas, esuke banjur nglurug ngêdu jago utawa sêtotêr, têrkadhang nganti surup, ewadene bêcik bae, barêng saiki wis ngangkat tuwa, mungguh ing samubarang kudu nganggo duga-duga lan wêtara, awit si awak ora kêlar nyêmbadani karêping ati.

Jaya: Kowe saiki isih dhêmên sêtotêr. <90>

Patra: Isih, nanging ora bangêt kaya biyèn.

Jaya: Bok komarèni dhêmênmu marang kêbungahan kang nuntun mênyang kêmlaratan, sawêruhku durung ana botoh bisa dadi sugih, lumrahe padha anggondhil sêrta samăngsa kêcupêtan budi, adat mêtu tekade kang ora bêcik. Wong bêbotohan iku ora bisa mêsthèkake mênange, yèn mênang sangsaya kaya diunggar, angarah wuwuhe mênange, wusana mênange mau dhadhal. Dene yèn kalah, mêmanasi, kudu amburu kalahe tur arang kêcandhak. Malah wuwuh kalah yèn ora olèh utang-utang, barang duwèke ditombokake, ginawe amburu kalahe.

Patra: Cêlathumu iku bênêr, nanging botoh ora anduwèni pikir mêngkono, mung unjurungi bungah utawa panasing atine bae, dene olèhku isih botohan iku aja kosêngguh dak gawe pangupa jiwa kaya biyèn, mung dak gawe pêngangguran bae, lan ora gêdhèn.

Jaya: Sukur yèn mêngkono, nanging yèn kêna marènana babar pisan, apa kurang kêbungahan ing alam donya liyane saka ing ngêbotohan kang kêna ginawe pêngangguran sêrta ora anuntun mênyang pênggawe ala.

Patra: Bênêr bae cêlathumu iku, ora kêna diwaoni, ananging lumrahe wong iku, yèn duwe kadhêmênan, sênajan wêruha yèn iku bakal kêkêmbanging <91> kêrusakan, ora nêdya angunduri, dielingna manèh yèn kênaa, samăngsa ana kang wêlas amituturi, saure wong wis kêbanjur, kêpriye olèhe ngunduri.

Jaya: Mêngkono iku wangsulane wong ora nêdya dadi bêcik. Lugune iku kapêrentah mênyang hawa napsune, awit manungsa iku kuwasa nyandhêt kêkarêpane kang ora bêcik utawa kang bakal niwasi, kowe iya wêruh dhewe, pamanamu Si Jadita tadhahe wae nyêrèt sêdina rong rupiyah, barêng dak pituturi, banjur diundur-undur, antara rong sasi bisa mêdhot nganti saprene, kalane isih gêdhe sêrète, awake kuru lan lêlaranên bae, saiki lêmu sêrta arang-arang lara.

--- 47 ---

Patra: Iya dhasar mêngkono, si paman saiki malah gêthing marang wong madati, wong madati iku kêjabane rusak awake lan nalare, arang sing kanggonan têmên, samăngsa pêtagihan lan ora ana kang ditukokake madat, cilike wani anggêgampang duwèking sanak sadulur, gêdhene nyênyolong, karodene manèh, yèn durung nyêret, ora kêna koajak pikiran nalare ora mungup. Pijêr kêlakêpan bae, lan kêsèt marang pêgawean.

Jaya: Yèn amung buntu pikire lan kêsèt bae ora ngapaa, nanging wong <92> madati kang ora kêcukupan, lumrahe banjur mêtu tekade mênyang kêdurjanan, kaya ta mêmaling, ngêngècu, ambêbegal, angapus-apusi, sapênunggalane kang kêlêbu kêdurjanan.

Patra: Wong madati iku karo wong doyan mêndêm undha usuk bae, apyun lan arak têtela yèn angrusakake awak lan ambubrahake nalar.

Jaya: Iya, nanging padha-padha ngrusakake awak, enggal arak karo apyun. Awit wong doyan mêndêm iku arang kang dawa umurura,[18] karodene êndêming arak anglalèkake, kêrêp tumiba mênyang kênisthan, kaya ta kang nganti lali marang kêwirangane, utawa nganti ngathang-athang ana ing lêlurung, dene wong nyêret iku, dikèhana kaya apa, êndême ora nganti lali.

Patra: Aku satêmêne eram andêlêng kang padha doyan ngombe arak, mêndêm nganti lali, dene rasane ora enak. Lan yèn kaduk pêngombene, awake lara awit aku dhewe uwis anglakoni, yèn aku ngadêgi gawe, măngka kaduk olèhku ngombe arak, esuke awakku ora karuwan rasane, sabarang sing dak pangan ora enak, têrkadhang nganti rong dina isih lêsu.

Jaya: Iya kowe ngarani ora enak rasane, kang padha doyan mêndêm măngsa ngaranana mêngkono. Ayo padha lumêbu ing omah, angine midid, aku wong mêntas mari, bokmênawa kambuh. <93>

Patra: Ayo, aku iya wis sayah ngadêg.

Jaya: Kowe arêp ngombe wedang bubuk apa êtèh.

Patra: Sadhengah bae sing ana, êtèh aku doyan, wedang bubuk iya doyan.

Jaya: Lah iku wedang bubuk wis cumawis, amèka dhewe.

Patra: Apa kowe ora kêprungon, yèn besanmu Si Jayadita ing Ganggasan dikècu, nganti êntek-êntekan.

Jaya: Iya kêprungon, nanging ora kaya tuturmu iku, barang duwèke ora ana kang kêna, malah kècune mati loro, Si Jayadita ambênêri suwung, ngadêgi gawe mênyang desa ing Kroya, sing narungi kècu anake lanang lan kêponakane [kêponaka...]

--- 48 ---

[...ne] sabature wong wolu, dene kècu kang mati loro mau karuwan jênêng lan omahe, sing siji aran Wiradrana, anake Bêkêl Wăngsapraya ing Sêmbèr, sijine aran Dipamênggala, kêbayan ing Jatisari.

Patra: Sing awèh khabar mênyang kowe mêngkono iku sapa.

Jaya: Si Jayadita dhewe, balik kowe olèh pawêrta saka ing êndi.

Patra: Saka ing Si Wăngsadrana ing Pêlaraban.

Jaya: Wong siji iku aja koandêl, sabarang kang diwêrtakake. Yèn <94> ora akèh undhake, iya akèh sudane, têrkadhang kosok wangsul, akèh bae kang wus dikandhakake mênyang aku, siji ora ana kang têmên, kalane Si Jatruna dibegal ana ing Jêthis, tuture mênyang aku Si Jatruna ambegal Cina, aku sêdhela gumun bangêt yèn wong iku gêlêm anglakoni pênggawe ala, awit tani sêrta têtêp ngibadahe, êlêt rong dina anake lanang Si Jatruna mênyang omahku, awèh wêruh yèn bapakne dibegal ana ing Kêdhung Bantheng nganti kêtaton. Dhèk ing Kauman kobongan, aku ambênêri lara, Si Wăngsadrana tilik aku, dak takoni mungguh kèhe omah sing kobong, pangsulane[19] mung loro, sorene Si Dipa têka, tutur mênyang aku yèn omah ing kampung Kauman kang kobong cacah molo gunggung karo bêlah. Liya saka ing iku akèh pênunggalane, ka[20] wis dikandhakake mênyang aku goroh kabèh.

Patra: Kêna ing sibat wong mêngkono iku, yèn kăndha matane pundêlikan, tangane surawean, kaya iya-iyaa, lah iya ing samăngsa wêwêrta manèh mênyang aku, bakal dak wêlèhake gorohe.

Jaya: Mênyang aku saiki wis ora gêlêm kăndha apa-apa manèh, awit barêng kuwêlèh gorohe dak krawus. Saprene kapok, iya gêlêm mrene, nanging ora tau kăndha apa-apa manèh, kêjaba saka ing goroh, bangêt dhêmêne <95> sêsêmbranan, ora nganggo angon măngsa, ora nganggo milih papan. Koajaka caturan prêkara têmênan iya dimori sêsêmbranan.

Patra: Iku arane wong kêpatuh, lupute mêngkono iya bèbèting badhut. Lagi durung kêtanggor bae wong mêngkono iku, lawas-lawas ditaboki ing uwong. Mêndhunge kandêl kiraku udane bakal dêrês, aku lilanana mulih.

Jaya: Iya wêtaraku udan tumuli, bêcik anggawaa payung.

Patra: Kiraku iya mêngkono, aku nyilih payungmu.

Jaya: Lah iku payung sumendhe ing gêdhèk. Anggonên.

 

---

1	botên. (kembali) botên.
2	benggol. (kembali) benggol.
3	angêdhaton. (kembali) angêdhaton.
4	gêdhogan. (kembali) gêdhogan.
5	krobongan. (kembali) krobongan.
6	utawi. (kembali) utawi.
7	idah (dan di tempat lain). (kembali) idah (dan di tempat lain).
8	ing. (kembali) ing.
9	jumênêng (dan di tempat lain). (kembali) jumênêng (dan di tempat lain).
10	anggêntèni. (kembali) anggêntèni.
11	Kathahipun. (kembali) Kathahipun.
12	tabean. (kembali) tabean.
13	ingkang. (kembali) ingkang.
14	konjuk. (kembali) konjuk.
15	sawêtawis (dan di tempat lain). (kembali) sawêtawis (dan di tempat lain).
16	angêrèhakên. (kembali) angêrèhakên.
17	kampuh. (kembali) kampuh.
18	umure. (kembali) umure.
19	wangsulane. (kembali) wangsulane.
20	kang. (kembali) kang.