Babad Tanah Jawi, Meinsma, 1874, #778 (Hlm. 001–085)

Babad Tanah Djawi in proza

--- [0] ---

Javaansche Geschiedenis
Loopende tot het Jaar 1647 der Javaansche Jaartelling

met Aanteekeningen van
J. J. Meinsma

eerste stuk

Tekst

Uitgegeven door het Koninklijk Instituut voor de Taal Land en Volkenkunde van Ned. Indie.
's Gravenhage, Martinus Nijhoff 1874.

--- [0] ---

Punika Sêrat Babad Tanah Jawi Wiwit Saking Nabi Adam Dumugi ing taun 1647

Kaêcap wontên ing tanah Nèdêrlan, ing taun Wêlandi 1874

--- 1 ---

Sêrat Babad Tanah Jawi

--- 2 ---

Punika sajarahipun para ratu ing tanah Jawi, wiwit saking Nabi Adam apêputra Sis, Êsis apêputra Nur Cahya, Nur Cahya apêputra Nur Rasa, Nur Rasa apêputra Sang Hyang Wêning, Sang Hyang Wêning apêputra Sang Hyang Tunggal, Sang Hyang Tunggal apêputra Bathara Guru, Bathara Guru apêputra gangsal, anama Bathara Sambo, Bathara Brama, Bathara Mahadewa, Bathara Wisnu, Dèwi Sri, Bathara Wisnu wau jumênêng ratu wontên ing pulo Jawi ajêjuluk Prabu Sèt, Kadhatonipun Bathara Guru anama ing Suralaya.

Bathara Guru wau kagungan sêngkêran putri ayu ing nagari Mêndhang, karsanipun badhe kainggahakên ing swarga sarta kadamêl garwa. Anuntên Bathara Wisnu panuju sawêk pêpara, kapencut aningali putri ing Mêndhang wau, botên sumêrêp bilih sampun kasêngkêr dhatêng ingkang rama, lajêng kapêndhêt garwa, punika sangêt andadosakên dukanipun Bathara Guru. Sang Hyang Narada lajêng kautus andhawahakên dêduka dhatêng Bathara Wisnu sarta anglungsur karatonipun, Bathara Wisnu anuntên kesah saking ing nagari, atapa dhatêng ing wana wontên sangandhaping uwit wringin jèjèr pitu, ingkang garwa putri ing Mêndhang wau dipun tilar.

Kacariyos nagari ing Gilingwêsi, wontên ingkang jumênêng ratu ajêjuluk Watugunung, garwanipun kêkalih,[1] satunggil nama Dèwi Sinta, kalih Dèwi Landêp, putranipun [putrani...]

--- 3 ---

[...pun] pitu likur, sami kakung sadaya, anama Wukir, Kurantil, Tolu, Gumbrêg, Warigalit, Warigagung, Julungwangi, Sungsang, Galungan, Kuningan, Langkir, Măndhasiya, Julungpujut, Pahang, Kuruwêlut, Marakèh, Tambir, Madhangkungan, Maktal, Wuye, Manahil, Prangbakat, Bala, Wugu, Wayang, Kulawu, Dhukut, sami patutan saking Dèwi Sinta.

Kala sêmantên nagari ing Gilingwêsi kadhatêngan gêgêring agêng, kathah tiyang alit ingkang sami risak, sarta awis têdha, asring wontên grahana srêngenge utawi grahana rêmbulan, jawah salah măngsa, lindhu kaping pitu sadintên, punika sadaya anjalajati, yèn nagari ing Gilingwêsi badhe risak. Prabu Watugunung sakalangkung susah ing galih, aningali risakipun ingkang abdi, sang nata sarean wontên ing kathil gadhing, garwanipun ingkang nama Dèwi Sinta angulik, aningali yèn sang nata ciri mastakanipun buthak, matur pitakèn ingkang dados sababipun, sang prabu anyêrêpakên, yèn kalanipun taksih lare, ingkang ibu sawêg angi, sang nata mothah, lajêng dipun gitik ing enthong, ngantos mêdal rahipun, lajêng kesah sapurug-purug.

Dèwi Sinta kagèt sangêt, botên sagêd ngandika amiyarsakakên pangandikanipun sang prabu, kèngêtan putranipun ingkang kesah lajêng botên mantuk-mantuk [mantuk-mantu...]

--- 4 ---

[...k] amargi dipun gitik ing enthong, tètès kalihan cariyosipun sang nata, sangêt susahing galihipun, awit kagarwa dhatêng ingkang putra piyambak, ambudi marginipun sagêd uwal saking sang nata, sarèhning dangu kèndêl kemawon kadangu ingkang dados sababipun, Dèwi Sinta matur, yèn sadangunipun kèndêl anggalih jangkêping kaluhuranipun sang nata, namung kirang saprakawis, kirangipun punika dene sang nata dèrèng krama widadari ing Suralaya. Ciptanipun Dèwi Sinta, bilih sang nata anglamar widadari ing Suralaya, amêsthi dados pêrang, sang nata anêmahi seda, punika marginipun badhe uwal saking ingkang raka.

Prabu Watugunung sarêng dipun aturi mêkatên, lajêng sumêja nginggahi ing Suralaya anglamar widadari, enggal andhawuhakên parentah dhatêng para punggawa sarta dhatêng anakipun pitu likur wau, angêrig prajuritipun, sang nata bidhal dhatêng ing Suralaya.

Sarêng Bathara Guru mirêng yèn ratu ing Gilingwêsi badhe nginggahi ing Suralaya, lajêng animbali ing para dewa, sami dipun tantun purun akalihan botênipun amêthukakên Prabu Watugunung, sadaya aturipun ajrih. Anuntên Sang Hyang Narada asuka rêmbag dhatêng Bathara Guru, animbalana ingkang putra Bathara Wisnu, mawi dipun sagahana, bilih kadugi angawonakên ratu ing Gilingwêsi, kaapuntên [kaa...]

--- 5 ---

[...puntên] sadosanipun, awit liyanipun Bathara Wisnu kadugi botên wontên ingkang kuwawi mêngsah Prabu Watugunung. Bathara Guru parêng, Sang Hyang Narada lajêng tumurun saking Suralaya, badhe angupadosi Bathara Wisnu.

Sang Hyang Narada sampun kêpanggih kalih Bathara Wisnu, ingkang sawêk tapa wontên sangandhapipun wringin pitu, sarta andhawahakên timbalanipun Bathara Guru, kados ingkang kasêbut ing ngajêng wau. Bathara Wisnu sagah angundurakên Ratu Gilingwêsi, nanging kalilana mantuk rumiyin, badhe pamitan dhatêng ingkang garwa. Sang Hyang Narada dipun aturi angêntosi wontên sangandhaping wit wringin pitu wau.

Bathara Wisnu lajêng mangkat, badhe amanggihi ingkang garwa, kalanipun katilar rumiyin ingkang garwa wawrat, Bathara Wisnu amêling, bilih ambabar mêdal jalêr kanamanana Srigati. Sarêng ambabar mêdal jalêr, inggih kaparingan nama kados wêwêlingipun ingkang raka, wancinipun sampun diwasa, abagus warninipun. Anuntên Bathara Wisnu dhatêng kêpanggih kalih ingkang garwa saha putra, ingkang garwa dipun wartosi, bilih katimbalan ing Bathara Guru minggah dhatêng Suralaya, kakarsakakên mêthukakên ratu ing Gilingwêsi. Ingkang putra kêdah tumut, nanging Bathara Wisnu botên parêng. Sarêng sampun pamitan dhatêng ingkang garwa lajêng mangkat, sampun kêpanggih kalih Sang Hyang Narada

--- 6 ---

wontên sangandhaping wringin pitu.

Radèn Srigati ingkang katilar wau anututi lampahipun ikang rama, dumugi ing wringin pitu alênggah wingkingipun, Sang Hyang Narada sarêng sumêrêp yèn punika putranipun Bathara Wisnu kêdah andhèrèk dhumatêng Suralaya, asuka pirêmbag dhatêng Bathara Wisnu, sampun ngantos ambêkta ingkang putra, bokmanawi amêmungu dukanipun Bathara Guru. Ingkang putra lajêng kadhawahan mantuk. Sang Hyang Narada kalih Bathara Wisnu enggal mangkat dhatêng Suralaya, Radèn Srigati katilar wontên sangandhaping wringin pitu.

Lampahipun Sang Hyang Narada kalih Bathara Wisnu sampun dumugi ing Suralaya, sami sowan ing Bathara Guru, sawêk eca sami gunêman, botên antawis dangu Radèn Srigati ingkang katilar wau anusul lampahipun ingkang rama, dumugi ing kadewatan, alênggah wingkingipun ingkang rama, Bathara Guru sarêng aningali wontên tiyang neneman bagus warninipun, alênggah wingkingipun Bathara Wisnu, andangu dhatêng Sang Hyang Narada, mênggah tiyang neneman punika sintên. Narada nyêrêpakên yèn punika putranipun Bathara Wisnu, patutan kalih putri ing Mêndhang. Bathara Guru sarêng miyarsakakên atur mêkatên sangêt dukanipun jumênêng saking pinarakanipun malêbêt ing dalêm, Narada anututi, sumêrêp yèn Bathara [Ba...]

--- 7 ---

[...thara] Guru duka. Bathara Guru lajêng andhawahakên parentah dhatêng Sang Hyang Narada, andikakakên mundhut putranipun Bathara Wisnu badhe kapêjahan, kadamêl tawuring swarga, sarta Bathara Wisnu andikakakên mêthukakên mêngsah tumuntên.

Sarêng Bathara Wisnu tampi dhawah mêkatên. Atur wangsulanipun. Bilih ingkang putra kapundhut badhe kapêjahan, botên purun amêthukakên mêngsah. Sang Hyang Narada lajêng munjuk dhumatêng Bathara Guru, mênggah ingkang dados wangsulanipun Bathara Wisnu. Botên dangu ing jawi gègèr, alok mêngsah dhatêng, Bathara Guru sangêt ajrihipun sarta gumêtêr, amundhut rèh dhatêng Sang Hyang Narada. Aturipun Sang Hyang Narada, bilih botên kasandèkakên karsanipun, anggènipun badhe amêjahi pun Srigati, Bathara Wisnu mopo amêdali pêrang, amêsthi botên sande risakipun ing Suralaya, Bathara Guru miturut rèhipun Sang Hyang Narada, botên èstu karsanipun badhe amêjahi wau, anuntên Bathara Wisnu kadhawahan amêthukakên mêngsah.

Bathara Wisnu akalihan ingkang putra sami mêdal saking kadewatan. Badhe amêthukakên Ratu Gilingwêsi, sarêng kêpanggih ajêng-ajêngan kalih[2] Prabu Watugunung, sang nata anantun dhatêng Bathara Wisnu, botên susah pêrangan, manawi sagêd ambadhe cangkrimanipun. Sang nata ngawon. [ngawo...]

--- 8 ---

[...n.] Suka lila dipun pêjahana, nanging bilih botên sagêd ambadhe, para dewa ing Suralaya sami nungkula, amasrahna sakathahing widadari, badhe kadamêl garwa, Bathara Wisnu amarêngi ingkang dados panantun punika. Sang nata lajêng mangandikakakên cangkrimanipun. Ana wit adhikih adhakah wohe, ana wit adhakah adhikih wohe. Cangkriman punika kajawab dening Bathara Wisnu, wit adhikih adhakah wohe, punika samăngka, wit adhakah woh adhikih wringin. Sang nata botên sagêd ngandika, rumaos kajawab cangkrimanipun. Lajêng dipun cakra dhatêng Bathara Wisnu, pêgat jangganipun. Sakathahing balanipun sami ngisis. Bibar mantuk sadaya.

Sasedanipun Prabu Watugunung Dèwi Sinta sangêt amuwun. Andhatêngakên gara-gara, ngantos dumugi ing Suralaya, andadosakên susahipun para dewa. Bathara Guru andangu dhatêng Sang Hyang Narada, ingkang dados sababing gara-gara, Sang Hyang Narada anyêrêpakên, yèn wontênipun ing gara-gara awit saking pamuwunipun Dèwi Sinta, prihatos amargi pêjahipun Prabu Watugunung. Bathara Guru lajêng dhawah dhatêng Sang Hyang Narada, anuruni Dèwi Sinta, amuriha kèndêlipun muwun. Sarta anyagahana, yèn ing dalêm tigang dintên Sang Prabu Watugunung badhe dipun gêsangakên malih, katurunakên [katuruna...]

--- 9 ---

[...kên] sarta jumênêng ratu wontên ing nagari Gilingwêsi malih.

Sang Hyang Narada lajêng andhawahakên pangandikanipun Bathara Guru dhatêng Dèwi Sinta, Dèwi Sinta lajêng kèndêl muwun. Gara-gara agêng wau inggih tumuntên ical. Sarêng dumugi ing tigang dintên Prabu Watugunung botên katingal rawuh, Dèwi Sinta lajêng muwun malih, andhatêngakên gara-gara, sangêtipun angungkuli ingkang sampun kalampahan. Bathara Guru andangu malih dhatêng Sang Hyang Narada, ingkang dados sababing gara-gara. Sang Hyang Narada matur, yèn ingkang adamêl gara-gara punika inggih Dèwi Sinta ugi, awit sampun dumugi ing wêwatêsan tigang dintên. Prabu Watugunung dèrèng wangsul dhatêng ing nagari ing Gilingwêsi. Bathara Guru lajêng andhawahakên parentah dhatêng Sang Hyang Narada, anggêsangakên Prabu Watugunung, sarta angantukakên dhatêng nagari ing Gilingwêsi.

Sarêng Prabu Watugunung sampun dipun gêsangakên dhatêng Sang Hyang Narada, kadhawahan wangsul dhatêng nagari ing Gilingwêsi, botên purun. Awit sampun karaos wontên ing swarga, panyuwunipun, ingkang garwa sakalihan, kalih ingkang putra sadaya mugi kainggahna dhatêng swarga, nunggila kalih sang nata. Bathara Guru amarêngi panyuwun punika, lajêng andhawahakên parentah, anginggahakên dhatêng swarga garwa akalihan para putranipun. Pamêndhêtipun [Pamê...]

--- 10 ---

[...ndhêtipun] saking satunggil-satunggil sabên Ngahad. Punika wiwitanipun wontên wuku tigang dasa.

Saking aturipun Sang Hyang Narada dhatêng Bathara Guru, Bathara Wisnu katurunakên dhatêng marcapada; dados ratunipun ing lêlêmbat. Angêrèhakên wolung panggenan. Ing rêdi Marapi, ing Pamantingan, ing Kabareyan, ing Lodaya, ing Kuwu, ing Wringin pitu, ing Kayu Landheyan, ing Roban.

Bathara Brama katurunakên dhatêng marcapada jumênêng ratu wontên ing nagari ing Gilingwêsi, anggêntosi Prabu Watugunung. Pulo Jawi sampun nungkul. Lami-lami Bathara Brama apêputra èstri, anama Bramani, Bramani apêputra Tritrustha, Tritrustha apêputra Parikênan. Parikênan apêputra Manumanasa, Manumanasa apêputra Sakutrêm. Sakutrêm apêputra Sakri, Sakri apêputra Palasara, Palasara apêputra Bagawan Abiyasa, Bagawan Abiyasa apêputra Pandhu Dewanata jumênêng ratu wontên ing Ngastina, Pandhu Dewanata apêputra Arjuna, Arjuna apêputra Abimanyu, Abimanyu seda wontên ing paprangan, atilar garwa wawrat sêpuh, ambabar miyos kakung, anama Parikêsit, jumênêng ratu wontên nagari ing Ngastina ugi, Prabu Parikêsit apêputra Yudayana, Yudayana apêputra Gêndrayana, Gêndrayana apêputra Jayabaya, anuntên sirna nagarinipun. [na...]

--- 11 ---

[...garinipun.] Jayabaya ing Kadhiri apêputra Jayamijaya, Jayamijaya apêputra Jayamisena, Jayamisena apêputra Kusumawicitra, Kusumawicitra apêputra Citrasoma, Citrasoma apêputra Păncadriya, Păncadriya pêputra Anglingdriya, Anglingdriya pêputra Prabu Sawelacala, angratoni ing tanah Jawi nagarinipun ing Purwacarita, Prabu Sawelacala apêputra Sri Mahapunggung, pêpatihipun anama Jugulmudha, Sri Mahapunggung apêputra Kandhihawan. Pêpatihipun anama Konthara, Kandhihawan apêputra gangsal. Ingkang pambayun anama Panuhun. Dados ratunipun tiyang tani, adêdalêm wontên ing Pagêlèn. Panggulunipun anama Sandhang Garba, dados ratunipun tiyang dagang, adalêm wontên ing Jêpara, panêngahipun anama Karungkala, karêmênanipun saba wana, dados ratunipun tuwaburu, adalêm wontên ing Prambanan, ajêjuluk Ratu Baka, sundhulanipun anama Tunggul Mêtung, karêmanipun andèrès, dados ratunipun tiyang anggaota, wuragilipun anama Rêsi Gathayu, anggêntosi ingkang rama, jumênêng ratu wontên ing Koripan. Sadhèrèk sakawan wau sami kalèrèh. Rêsi Gathayu apêputra gangsal. Pambajêngipun èstri, anama Rara Suciyan. Panggulunipun anama Lêmbu Amiluhur, jumênêng ratu ing Jênggala, panêngahipun Lêmbu Pêtêng, jumênêng

--- 12 ---

ratu ing Kadhiri, sundhulanipun anama Lêmbu Pangarang, jumênêng ratu ing Gêgêlang, wuragilipun èstri, anama Ni Mrêgiwăngsa, krama angsal Lêmbu Amijaya, ingkang jumênêng ratu ing Singasari. Lêmbu Amiluhur apêputra Panji krama angsal putri ing Kadhiri, anama Dèwi Căndrakirana utawi Dèwi Galuh, Panji apêputra Kudalaleyan, jumênêng ratu ing Pajajaran. Prabu Laleyan apêputra Banjaransari, Banjaransari apêputra Mundhingsari, Mundhingsari apêputra Mundhingwangi, Mundhingwangi apêputra Sri Pamêkas. Sri Pamêkas apêputra Arya Bangah, kalih Radèn Sêsuruh, Arya Bangah jumênêng ratu wontên ing Galuh, Radèn Sêsuruh punika ingkang dipun gadhang jumênêng ratu ing nagari Pajajaran.

Anuntên kacariyos wontên ajar, atapa ing rêdi Pajajaran, anama Ajar Cêpaka, misuwur yèn tasdik, sumêrêp samukawis kang dèrèng kalampahan. Wartos punika sampun katur ing sang nata, sang prabu karsa angayoni kasagêdanipun kyai ajar, adhawah dhumatêng pêpatihipun, andikakakên dhatêng rêdi, kêpanggih kalihan ki ajar, sarta ambêkta kalangênan sêlir, prênahing wêtêngipun kinandhutan bokor, sampun kados tiyang wawrat mêkatên. Supados dipun batanga dhatêng kyai ajar, jalêr èstrining wawratanipun. Ki patih lajêng [la...]

--- 13 ---

[...jêng] lumampah dhatêng ing rêdi, andhawahakên timbalanipun sang nata dhatêng ki ajar, kyai ajar sumêrêp yèn dipun ayoni kasagêdanipun dhatêng sang nata, wawratan wau dipun badhe jalêr.

Ki patih sampun munjuk dhatêng sang prabu, sang nata sangêt suka ing galih, awit ki ajar wau kagalih dora, sarêng sêlir dipun rucati tapihipun. Bokor botên wontên. Èstu ing wawratipun. Sang nata sangêt duka, lajêng andhawahakên parentah amêjahi ajar, sapêjahipun ki ajar wontên swara kapirêngan ing sang nata, ujaring swara, hèh Sang Ratu ing Pajajaran, aku kopatèni tanpa dosa, besuk aku malês mênyang kowe, yèn ana wong aran Siyung Wanara, ing kono ênggonku malês.

Anuntên nagari ing Pajajaran kenging wêwêlak agêng, kathah têtiyang kang sami pêjah, andadosakên prihatosipun sang nata. Lajêng animbali para nujum andangu têtulaking pagêring, aturipun para nujum, sang nata kapurih suka-suka adhahar eca, sabibaring dhahar lajêng anyarenana tiyang èstri, punika ingkang minăngka têtulaking pagêring, nanging sang nata ing benjing badhe amanggih bilai, dipun sedani dhatêng putranipun piyambak, ingkang mêdal saking garwa sêlir.

Sang prabu inggih anglampahi ing pitêdahipun para nujum. [nu...]

--- 14 ---

[...jum.] Sabibaring kasukan dhahar eca, sang nata wuru sangêt, lajêng anyarèni sêlir, pinuju ingkang dipun batang wawrat dhatêng ki ajar wau. sarêng sampun andungkap ing măngsa wawratanipun mêdal jalêr, sang nata kèngêtan pambatangipun para nujum, jabang bayi lajêng dipun têdhani wisa, nanging botên pasah, anuntên badhe dipun suwèk-suwèk, nanging para inya amambêngi, rêmbagipun, bilih sang nata kêkah ing karsa, badhe amêjahi jabang bayi, prayogi kalêbêtna ing tabêla, kabucal ing lèpèn Karawang, sang nata inggih sampun marêngi, jabang bayi kalêbêtakên ing tabêla, lajêng dipun kèlèkakên ing lèpèn Karawang.

Tabêla ingkang dipun kèlèkakên wau kapêndhêt ing tiyang mancing, anama Kyai Buyut ing Karawang, sarêng dipun bikak ing lêbêt isi jabang bayi, abagus warninipun. Kyai Buyut saklangkung suka ing manah, lajêng kabêkta mantuk, kapasrahakên dhatêng semahipun. Nyai Buyut sarèhning botên gadhah anak dados sangêt ing bingahipun. Jabang bayi dipun pulasara, sarêng sampun diwasa botên pitajêng yèn Kyai Buyut bapakipun sayêktos. Sangêt ênggènipun ngudi anêdha dipun jatènana, Kyai Buyut saking ênggènipun badhe anglêgani pitakènipun dados adamêl dora, asanjang yèn gadhah sadherekan, atapa wontên satêngahing [satê...]

--- 15 ---

[...ngahing] wana, sumêrêp sadèrèng winarah, amêsthi sagêd anglêgani ingkang dados pitakèn wau, punika prayogi yèn dipun pitakènana. Ciptanipun Kyai Buyut, măngsa kalampahan Ki Jaka purun dhatêng wana, awit saking têbihipun. Ananging lêpat panyiptanipun. Ki Jaka anêdha dipun atêrêna dhatêng wana. Sarêng sami lumampah Ki Jaka aningali kêthèk, kalihan pêksi siyung, lajêng pitakèn dhatêng Kyai Buyut mênggahing wastanipun. Kyai Buyut inggih anyêrêpakên namaning bêbujêngan kalihan pêksi wau, lajêng kapêndhêt dados namanipun piyambak. Ki Jaka dados anama Siyung Wanara.

Sarêng sampun dangu ênggènipun sami lumampah, Siyung Wanara pitakèn griyanipun sadherekan[3] wau. Kyai Buyut kèwêdan ing manah, anyalimpangakên, asanjang yèn sadherekanipun[4] sampun ngalih dhatêng nagari ing Pajajaran, padamêlanipun pandhe, Siyung Wanara sakalangkung bingahipun, cipta badhe sumêrêp ing nagari, anêdha dipun atêrêna dhatêng griyanipun pandhe, Kyai Buyut anuruti, sadhatênge ing griyanipun pandhe, Siyung Wanara kapasrahakên, lajêng katilar mantuk.

Salamine wontên griyanipun pandhe, Siyung Wanara sinau pandhe, botên antawis lami sampun sagêd [sagê...]

--- 16 ---

[...d] aparon dhêngkul, apalu asta, asupit dariji, kathah tiyang ingkang sami dhatêng griyanipun, aningali kasêktènipun Jaka Siyung Wanara.

Anuju Jaka Siyung Wanara kesah dhatêng pêkên kalih Kyai Pandhe, gajahipun ratu ing Pajajaran sawêk dipun guyang, sarêng aningali dhatêng Siyung Wanara lajêng amurugi, mêndhak wontên ing ngajênganipun, yèn sagêda wicantên sêmunipun mêkatên. Gusti, suwawi kula sampeyan titihi, kula bêkta sowan dhatêng rama jêngandika sang prabu, gajah dipun usap gadhingipun. Sakathahipun ingkang aningali sami eram.

Kacariyos Sang Prabu ing Pajajaran miyos sineba ing balanipun, sawêk kalangênan ngabên prang tandhing, Jaka Siyung Wanara anonton, dipun ampah dhatêng Kyai Pandhe botên kenging. Sadhatêngipun ing pasowanan lajêng jajar lênggah kalihan sang nata, botên wontên ingkang sumêrêp, anuntên lumêbêt ing kadhaton, kandhêg wontên ing bale sawo, wondene bale sawo punika bilih dipun gêpok mungêl kados găngsa sarancak. Bale lajêng dipun lênggahi dhatêng Jaka Siyung Wanara, mungêl swaranipun umyung, adamêl kagètipun sang nata, dukanipun inglangkungi[5] lajêng andhawahakên parentah, anyêpêng ingkang purun-purun anggêpok bale, para abdi mantri sami lumampah, Siyung Wanara pinanggih [pinang...]

--- 17 ---

[...gih] tilêm wontên ing bale sawo, lajêng dipun tubruk. Siyung Wanara akêkirig, para mantri sami malêsat. Kathah ingkang katiwasan. Sakantunipun ingkang katiwasan sami lumajêng, angunjuki uninga ing sang prabu. Sang nata kadugi ing galih, sumêrêp kasêktènipun Siyung Wanara, lajêng kaabdèkakên, sarta asring dipun utus angirid prajurit ambêdhah nagari, sabên-sabên angsal damêl. Saking sangêt sihipun sang nata Siyung Wanara kajunjung lênggahipun, kaparingan nama Arya Banyak Widhe, sarta alênggah siti karya salêksa, kajawi saking punika kaakên putra, kawênangakên angêtrapakên paukuman badan, sarta paukuman pêjah.

Arya Banyak Widhe anglampahakên sakathahing pandhe, dipun dhawahi damêl kanthil wêsi mawi kori, sarêng sampun dados sarta sampun karêngga, kaprênahakên wontên ing dalêmipun. Kala sêmantên nêgari Pajajaran kadhatêngan mêngsah, sang prabu unggul pêrangipun. Arya Banyak Widhe munjuk ing sang nata, yèn gadhah nadar bilih sang nata unggul ing pêrang, dipun aturi kasukan dhahar eca wontên ing dalêmipun. Sang nata inggih amarêngi, lajêng têdhak dhatêng dalêmipun Arya Banyak Widhe, badhe kasukan dhahar eca. Sabibaring dhahar sang nata aningali kanthil wêsi, andangu dhatêng Arya Banyak Widhe, mênggah pikantukipun adamêl kanthil kados mêkatên punika,

--- 18 ---

Arya Banyak Widhe matur, kanthil punika bilih tiyang lêsu tilêm wontên ing ngriku dados sêgêr, yèn gêrah dados asrêp, yèn asrêp dados gêrah, tiyang sakit dados waluya, sang nata karsa angayoni, nuntên asarean wontên ing kanthil wêsi, sarêng Banyak Widhe aningali sang nata sarean, korining kanthil lajêng dipun kancing, rencangipun dipun kèn anjunjung, badhe dipun labuh dhatêng lèpèn Karawang. Sang nata sangêt ing dukanipun, andangu dosanipun. Wangsulanipun Banyak Widhe, sarèhning kala taksih alit kalabuh ing lèpèn Karawang, ing mangke walês[6] dhatêng sang nata, kanthil wêsi lajêng siyos kalabuh.

Anuntên kauningan dhatêng putranipun sang nata, kang nama Radèn Sêsuruh, lajêng amêpak damêl, badhe anyêpêng Arya Banyak Widhe, botên antawis dangu nuntên pêrang rame, balanipun Arya Banyak Widhe kathah kang pêjah, amargi dipun amuk dhatêng Radèn Sêsuruh, Banyak Widhe amêdali, amêthukakên Radèn Sêsuruh, kêpanggih ajêng-ajêngan. Radèn Sêsuruh dipun lêpasi jêmparing, kenging paningsêtipun tatas, radèn kawirangan sarta giris, mundur lajêng lolos. Lampahipun ngetan lêrês, kandhêg wontên ing dhusun Kaligunting ing griyanipun răndha, Radèn Sêsuruh lajêng kapêndhêt anak.

Salolosipun Radèn Sêsuruh, Arya Banyak Widhe [Wi...]

--- 19 ---

[...dhe] sampun jumênêng ratu ing Pajajaran, lajêng andhawahakên parentah dhatêng para abdi bawahipun sadaya, botên kalilan yèn kanggenan Radèn Sêsuruh, sintên ingkang nêrak pêpacak punika amêsthi badhe manggih bilai agêng. Sarèhning dhusun ing Kaligunting wau kalêbêt talatah ing Pajajaran, nyai răndha sasadhèrèkipun jalêr têtiga, anama Ki Wiro, kalih Ki Nambi, tiga Ki Bandar, sami sangêt ing ajrihipun, sumêrêp pêpacakipun sang prabu, lajêng sami rêmbagan kalih Radèn Sêsuruh mênggah prayogine ingkang badhe linampahan. Pangandikanipun Radèn Sêsuruh karsa kesah ing sapurug-purug, sampun ngantos nyai răndha amanggih rêribêd. Nyai răndha sasadhèrèkipun kêdah tumut ing salampahipun. Anuntên sami kesah saking dhusun ing Kaligunting, brayanipun[7] nyai răndha ingkang sami andhèrèk watawis tiyang satus, ingkang dipun jujug ing rêdi Kombang, ing ngriku wontên ingkang mara tapa, anama Ajar Camara Tunggal, misuwur tasdik sarta sumêrêp sadèrèngipun winarah, angêrèhakên sakathahing lêlêmbat ing tanah Jawi.

Ajar Camara Tunggal sarêng tamian Radèn Sêsuruh, sampun sumêrêp ikang dados karsanipun. Kyai ajar asuka pitêdah, Radèn Sêsuruh kapurih lumampah ngetan lêrês. Mênawi manggih wit maja satunggil, ingkang awoh [a...]

--- 20 ---

[...woh] namung satunggil, isinipun pait. Adhêdhepoka wontên ing ngriku, panggenan punika ing benjing badhe dados nagari agêng, Radèn Sêsuruh ingkang badhe angratoni, anêdhakakên para ratu ing tanah Jawi, sarta badhe malês dhatêng ratu ing Pajajaran. Wondene Ajar Camara Tunggal wau dede ajar ingkang sayêktosipun. Kala waunipun putri ing Pajajaran, ingkang rayi tumuntên ing eyangipun Radèn Sêsuruh, mila kalampahan lolos saking nagari dados ajar, awit saking lumuhipun krama, pintên-pintên ratu ingkang sami nglamar dipun tampik. Salolosipun saking nagari Pajajaran anjujug ing rêdi Kombang, ing ngriku wontên kajêngipun camara namung satunggil. Mila anama Ajar Camara Tunggal. Radèn Sêsuruh inggih dipun sêrêpakên mênggah punika, anuntên ajar malih warninipun lami, dados èstri anglangkungi ayunipun. Radèn kedanan sangêt, amarêpêki badhe nyêpêng, tiyang èstri lajêng musna, botên antawis dangu katingal malih, nanging sampun warni ajar, Radèn Sêsuruh lajêng nyungkêmi sukunipun, sarta nyuwun pangapuntên.

Ajar Camara Tunggal pitutur malih, yèn ing benjing badhe kapanggih malih kalih Radèn Sêsuruh, bilih radèn sampun jumênêng ratu, angrèhakên ing tanah Jawi sadaya, sarta kyai ajar badhe ngalih dhatêng ing sagantên [sa...]

--- 21 ---

[...gantên] wêdhi, wontên ing ngriku jumênêng ratu, angrèhakên sakathahing lêlêmbat. Anuntên badhe ngalih ngadhaton ing Pamantingan, kalèrèh dhatêng Radèn Sêsuruh, wondene têdhak-têdhakipun Radèn Sêsuruh badhe ngadhaton salèripun ing Pamantingan, sakidulipun ing rêdi Marapi, sarta sintên-sintêna ingkang jumênêng ratu ing tanah Jawi, badhe anggarwa dhatêng Ajar Camara Tunggal. Ing wusananipun Radèn Sêsuruh dipun wêling, manawi ing benjing manggih pakèwêd, kapurih animbalana Ajar Camara Tunggal, amêsthi sakêdhap dhatêng, ambiyantoni sabalanipun lêlêmbat. Satêlasing pitutur radèn dipun aturi mangkat, anjujug nagari ing Singasari.

Radèn Sêsuruh sasampuning pamit lajêng mangkat sarencangipun tiyang satus. Wontên ing wana kèndêl sangandhapipun wit maja, wohipun namung satunggal. Radèn èngêt wêwêlingipun Ajar Camara Tunggal, wohing maja andikakakên mêthik. Sarêng dipun dhahar raosipun pait. Radèn adhêdhêkah wontên ing ngriku, kawastanan dhusun ing Majapait. Anuntên kathah têtiyang dhatêng, tumut agriya wontên ing ngriku, saha sami anênanêm. Lami-lami dados nagari agêng, misiwur ing pundi-pundi.

Kacariyos Arya Bangah, sadhêrekipun Radèn Sêsuruh, ingkang jumênêng wontên ing Galuh, nagarinipun kabêdhah [ka...]

--- 22 ---

[...bêdhah] dhatêng ratu ing Pajajaran, lolos saking ing nagari, kêpanggih kalih ingkang rayi wontên dhusun ing Majapait wau, sarêng sampun mratelakakên ing tiwasipun, lajêng sami ngrêmbag anglurugi ing nagari Pajajaran, inggih lajêng linampahan.

Sabêdhahipun nagari ing Pajajaran, Radèn Sêsuruh jumênêng ratu wontên ing Majapait. Têtiyang sapulo Jawi suyud sadaya, Arya Bangah ngalih nama Arya Panular, Ki Wiro kajunjung lênggahipun, anama Patih Wahan, Ki Bandar sarta Ki Nambi kadamêl Mantri.

Lami-lami prabu ing Majapait pêputra, kaparingan nama Prabu Anom. Patih Wahan inggih pêputra, anama Hudara, dados Adipati ing Kadhiri, sasedanipun Prabu Sêsuruh dipun gantosi putranipun, ingkang dados patih taksih Kyai Wahan. Anuntên sang nata ingkang jumênêng enggal badhe kagungan karsa ambêbujêng dhatêng wana, Patih Wahan botên amrayogèkakên, awit sawêg jumênêng enggal, para abdi dèrèng suyud sêdaya, tampinipun sang nata kyai patih angèwêd-èwêdi karsanipun, andadosakên sangêt ing dukanipun, lajêng malêbêt ing dalêm.

Sang nata kagungan abdi satunggil, anama Ujung Sabata, dados lurah abdi kajinêman. Sampun kawênangakên ngambah salêbêting kadhaton. Sumêrêp yèn sang nata

--- 23 ---

duka, amargi dipun ampah karsanipun dhatêng kyai patih, lajêng sowan ing sang prabu, akathah-kathah ênggènipun ambêbolèhi, sangsaya adamêl dukanipun, angantos dhawah dhatêng Ujung Sabata, andikakakên nyidra Patih Wahan. Kaparingan agêmipun wangkingan, anama Kyai Jangkung Pacar. Ujung Sabata anglampahi, Patih Wahan pêjah dipun cidra wontên ing dalêmipun piyambak. Garwa putranipun sami kapundhut kadalêmakên

Sapêjahipun Patih Wahan, sang nata andumugèkakên karsanipun. Ambêbujêng dhatêng wana kalih ingkang garwa, kadhèrèkakên ingkang para abdi, saking bingahipun ambêbujêng sang nata ngantos pisah kalih ingkang abdi. Putranipun Patih Wahan ingkang dados Adipati Kadhiri sampun midhangêt wartos, bilih ingkang rama dipun pêjahi dhatêng sang prabu, sumêrêp yèn sang nata sawêk ambêbujêng dhatêng ing wana, lajêng anumpak kapal kalih ambêkta waos, angupadosi sang nata, sumêdya amalês pêjahipun ingkang rama, anuju kêpanggih ijen, sang nata dipun waos dados ing sedanipun. Lajêng kagêntosan ingkang putra anama Adaningkung.

Prabu Adaningkung apêputra Hayamwuruk. Hayamwuruk apêputra Lêmbu Amisani, patihipun anama Dêmung Wular, Lêmbu Amisani apêputra Bra Tanjung, Bra Tanjung apêputra Radèn Alit, sarêng jumênêng ratu anama Brawijaya, [Brawi...]

--- 24 ---

[...jaya,] patihipun anama Gajah Mada.

Sang Prabu Brawijaya ing dalu supêna krama kalih putra ing nagari Cêmpa, enjing sawungunipun animbali kyai patih, kadhawahan lumampah dhatêng nagari ing Cêmpa ambêkta sêrat katur ratu ing Cêmpa, ungêlipun, anglamar ingkang putra, wondene prênahipun nagari Cêmpa wau ing tanah sabrang, Patih Gajah Mada lajêng lumampah numpak baita, lampahipun lastantun dumugi nagari ing Cêmpa, sang prabu putranipun tiga, pambajêng kalih panggulunipun èstri, wuragilipun jalêr, Patih Gajah Mada sowan ing sang prabu angaturakên sêrat. Sang nata parêng putranipun dipun lamar, ingkang pambajêng kabêktakakên dhatêng kyai patih, sarta dipun bêktani gong, nama Kyai Sêkar Dalima, kalihan garêbong, anama Kyai Bale Lumur sarta padhati, nama Kyai Jêbat Bètri, patih lajêng mangkat, lastantun dumugi nagari Majapait. Putri katur ing Sang Prabu Brawijaya.

Sang Prabu ing Cêmpa wau atamian tiyang saking sabrang, anama Makdum Brahim Asmara, matur ing sang nata kapurih Islama, sang nata anuruti, dalasan abdi sanagari sadaya sami Islam. Sarta putranipun èstri kantun satunggil kadhaupakên kalih Makdum Brahim Asmara, sasedanipun sang prabu kagêntosan putranipun jalêr, Makdum Brahim Asmara apêputra kalih sami jalêr.

--- 25 ---

Satêngahing wana bawah nagari Majapait wontên danawa kêkalih tapa, jalêr èstri sami sadhèrèk. Danawa èstri wau sangêt ênggènipun kapingin dados garwanipun Prabu Brawijaya, sarèhning warni danawa, anyipta botên kêdugèn ing pikajênganipun, lajêng malih warni èstri anglangkungi ayunipun, asêsilih nama Endhang Sasmitapura, pamit dhatêng sadhèrèkipun sumêdya sowan ing Sang Prabu Brawijaya, sadhèrèkipun anglilani. Sadhatêngipun nagari ing Majapait, sakathahing tiyang sami eram aningali ayunipun, ngantos kêmirêngan ing sang nata, lajêng andikakakên ngirid dhatêng kadhaton, sarta kadamêl sêlir, lami-lami Endhang Sasmitapura wawrat, kapingin nêdha gêcok mêntah, sang nata anglêgani, sarêng Endhang Sasmitapura nêdha gêcok mêntah, lajêng malih warni danawa malih, sang nata kagèt sarta sangêt ing dukanipun, amundhut waos. Endhang Sasmitapura badhe dipun pêjahi, nanging botên kalampahan, awit enggal lumajêng mantuk dhatêng ing wana malih. Sarêng dumugi ing sangang wulan, danawa èstri gadhah anak jalêr, bagus warninipun, kanamanan Ki Dilah.

Sarêng Ki Dilah sampun birai, atakèn ingkang yoga dhatêng ibunipun. Ibunipun anjatèni, Jaka Dilah lajêng pamitan, badhe lumampah dhatêng nagari ing

--- 26 ---

Majapait, sumêdya ngabdi ing sang nata, dipun ampah botên kenging, mêksa kesah, dumugi ing nagari kêpanggih kalih Patih Gajah Mada wontên ing pasowan.[8] Sarêng sampun mratelakakên ingkang dados pikajênganipun, lajêng kaaturakên ing sang prabu, sang nata parêng, Jaka Dilah kadadosakên abdi panakawan.

Prabu Brawijaya karsa ambêbujêng dhatêng wana, Ki Dilah matur, sampun susah sang nata adamêl kangelaning sariranipun, ambêbujêng tindak dhatêng wana, Ki Dilah sagah anggiring sawarnining bêbujêngan wana dhatêng alun-alun. Sang nata parêng, nanging bilih botên sagêd andhatêngakên, badhe kapatrapan paukuman pêjah. Jaka Dilah lajêng lumampah dhatêng ing wana, kapanggih kalih ibunipun, awartos ingkang dados kasagahanipun dhatêng ratu ing Majapait. Ibunipun sagah anglêmpakakên sawarnining bêbujêngan wana, sarêng sakathahing bêbujêngan sampun ngalêmpak, lajêng dipun giring dhatêng Jaka Dilah dumugi ing alun-alun ing Majapait. Andadosakên suka bingahipun sang nata. Jaka Dilah katrimah ing damêlipun, sabibaring ambêbujêng Jaka Dilah kajunjung lênggahipun, dados ratu ing nagari Palembang, kaparingan nama Arya Damar, sarta dipun bêktani abdi salêksa, Arya Damar lajêng mangkat saking nagari Majapait, kèndêl wontên ing Garêsik.

--- 27 ---

Kacariyos Sang Prabu Brawijaya krama malih angsal putri ing nagari Cina, garwanipun sêpuh ingkang saking nagari Cêmpa sangêt ing pamularipun, botên parêng dipun maru kalih putri Cina, anyuwun kaantukakên dhatêng ingkang rama, mênawi botên kabucal marunipun. Saking agênging trêsnanipun dhatêng garwa kawitan, Prabu Brawijaya sagah angantukakên putri Cina dhatêng nagarinipun. Sang nata lajêng animbali Patih Gajah Mada, kautus amasrahakên putri Cina dhatêng Arya Damar, sarta mawi dipun bêktani sêrat. Patih Gajah Mada lajêng lumampah ambêkta putri Cina, sampun kêpanggih kalih Arya Damar wontên ing Garêsik. Andhawahakên timbalanipun sang nata, sarta amatêdhakakên sêrat, ungêling sêrat. Putri Cina kapatêdhakakên dados garwa dhatêng Arya Damar, nanging sarèhning sawêg ngandhêg, botên kalilan anyarènana, angêntosana sababaring wawratan. Arya Damar matur sandika. Arya Damar lajêng mancal, lastantun dumugi ing Palembang, lajêng jumênêng ratu.

Makdum Brahim Asmara, ingkang wontên ing nagari Cêmpa, apêputra kalih sami jalêr, ingkang sêpuh nama Radèn Rahmat, ingkang anèm nama Radèn Santri, Ratu ing Cêmpa inggih sampun pêputra kakung satunggil. Anama Radèn Burèrèh. Radèn Rahmat wau anyuwun pamit dhatêng ingkang paman Prabu ing Cêmpa, kalilana dhatêng ing tanah Jawi, [Ja...]

--- 28 ---

[...wi,] kalih ingkang rayi, badhe tuwi ingkang uwa ratu ing Majapait. Sang nata anglilani, nanging Radèn Burèrèh andikakakên ambêkta, anuntên sami mangkat tiyang têtiga, lastantun dumugi nagari ing Majapait. Sampun kêpanggih kalihan Prabu Brawijaya.

Putra têtiga wau ênggènipun kèndêl wontên ing nagari Majapait sataun. Radèn Rahmat krama angsal putranipun Tumênggung Wilatikta, anama Ki Gêdhe Manila, wondening Tumênggung Wilatikta wau inggih gadhah putra jalêr satunggil, awasta Jaka Said, kaprênah anèm kalih ingkang sampun krama wau, Radèn Rahmat lajêng adhêdhêkah wontên ing Ngampèl Dênta. Radèn Burèrèh kalih Radèn Santri inggih sampun sami krama angsal putranipun Arya Teja, ingkang sêpuh angsal Radèn Santri, ingkang anèm angsal Radèn Burèrèh, anuntên sami dhêdhêkah wontên ing Garêsik.

Kacariyos wontên maolana saking nagari Juldah angajawi, anama Sèh Walilanang, ingkang dipun jujug ing Ngampèl Dênta, arêraosan bab ngèlmi kalihan sunan ing Ngampèl Dênta, sarêng sampun antawis lami ênggènipun wontên ing Ngampèl Dênta, lajêng alêlampah malih angetan lêrês, anjog ing Balambangan, anjujug dhusun ing Purwasata. Ratu ing Balambangan kagungan putra èstri sawêg gêrah sangêt, botên wontên ingkang [ing...]

--- 29 ---

[...kang] sagêd anyarasakên. Sarêng dipun jampèni Sèh Walilanang saras, anuntên karsanipun sang nata ingkang putra kadhaupakên kalih Sèh Walilanang, lami-lami sang prabu dipun purih Islama dhatêng ingkang putra mantu, nanging botên purun. Sèh Walilanang lajêng kesah dhatêng ing Malaka, ingkang garwa dipun tilar, panuju wawrat sêpuh. Sakesahipun Sèh Walilanang nagari ing Balambangan kenging wêwêlak agêng, akathah tiyang pêjah. Garwanipun Sèh Walilanang ingkang katilar wau ambabar mêdal jalêr, karsanipun Ratu ing Balambangan, jabang bayi kalêbêtakên ing tabêla, dipun labuh dhatêng ing sêgantên.

Ratu ing Balambangan kagungan abdi, anama Ki Samboja, punika manggih bilai kadukan ing sang nata, kaundur saking kalênggahanipun, lajêng kesah ngabdi dhatêng Ratu ing Majapait, katrimah ing pangabdinipun, kaganjar kalênggahan wontên ing Garêsik. Sapêjahipun Ki Samboja, atilar semah anglangkungi sugihipun. Sarta kathah padagangipun. Anuntên wontên padagangipun amanggih tabêla isi lare, dipun sukakakên dhatêng Nyai Răndha Samboja, jabang bayi kapêndhêt putra, sarêng sampun agêng dipun kèn ngaos dhatêng Sunan ing Ngampèl Dênta, kancanipun ngaos kalih putranipun Sunan ing Ngampèl Dênta, anama Santri Bonang, wondene putranipun nyai răndha wau kanamanan Santri Giri, [Gi...]

--- 30 ---

[...ri,] lare kalih wau nuntên sumêja ngaos dhatêng Mêkah, lajêng sami mangkat, kèndêl wontên ing Malaka, kêpanggih kalih Walilanang, sarta dipun guroni, antawis sataun laminipun, lajêng badhe andumugèkakên kaniyatanipun ngaos dhatêng Mêkah, nanging Sèh Walilanang botên angrêmbagi, dipun purih mantuka dhatêng ing nagarinipun piyambak, sarta sami dipun iring jungkat, kalih rasukan jubah, Santri Giri dipun juluki Prabu Sètmata, Santri Bonang dipun jêjuluki Prabu Nyakrakusuma, anuntên sami mantuk dhatêng ing Ngampèl Dênta malih.

Wontên drêwis saking tanah ing Atasangin angajawi, anama Sèh Raidin, adêdunung wontên ing Ngampèl Dênta, lami-lami kesah alêlampah malih, sarêng pêjah dipun pêtak wontên ing Pamalang.

Putranipun Tumênggung Wilatikta ing Majapait, ingkang nama Jaka Said, sangêt rêmênipun ngabotohan, ambalayangan dumugi ing Japara, bilih kawon ambêbegal, angadhang tiyang lumampah wontên ing wana, anama ing Jatisêkar, kaprênah salèr wetanipun ing Lasêm. Sunan Bonang pinuju langkung wontên ing wana wau, dipun andhêg badhe dipun begal. Sunan Bonang ngandika, benjing manawi wontên tiyang langkung ing ngriki, angangge sarwa wulung, sarta asumping sêkar wora-wari abrit, punika prayogi dipun begala, Radèn Said [Sa...]

--- 31 ---

[...id] anuruti, Sunan Bonang dipun lulusakên ing lampahipun. Antawis tigang dintên langkung ing panggenan Radèn Said ngadhang tiyang wau, panganggènipun sarwa wulung, asumping sêkar wora-wari abrit. Sarêng dipun andhêg dhatêng Radèn Said, Sunan Bonang dados sakawan. Radèn Said sangêt ing ajrihipun lajêng tobat, amantuni ênggènipun anglampahi padamêlan awon. Nuntên tapa angsal kalih taun, saking ênggènipun angèstokakên pakènipun Sunan Bonang, sasampuning tapa Radèn Said dhatêng ing Carêbon, wontên ing ngriku tapa malih sapinggiring lèpèn, anama Kalijaga, lajêng ngalih nama Sunan Kalijaga, lami-lami kapêndhêt ipe dhatêng Sunan Gunungjati, ingkang angrèhakên ing Carêbon. Kaangsalakên sadhèrèkipun anèm.

Kacariyos putri Cina, ingkang kaparingakên dhatêng Arya Damar, sampun ambabar miyos kakung, dipun jêjuluki Radèn Patah, patutanipun kalih Arya Damar piyambak inggih kakung satunggil, kanamanan Radèn Usèn. Sarêng sampun sami diwasa, karsanipun Arya Damar badhe amagawan, Radèn Patah badhe kagêntosakên jumênêng ratu ing Palembang, Radèn Usèn dadosa patihipun. Nanging Radèn Patah mopo, awit kêdugi dèrèng sagêd anglampahi, ing wanci dalu Radèn [Radè...]

--- 32 ---

[...n] Patah lolos saking Palembang, lumampah ing sapurug-purug, angambah wana, anuntên kèndêl wontên pinggiring têlagi.

Radèn Usèn sarêng enjingipun ningali ingkang raka botên wontên, lajêng kesah angupadosi, botên mawi matur dhatêng ingkang rama ibu, utawi dhatêng tiyang sanèsipun. Lampahipun ngantos têbih, anasak-nasak wana, botên kantênan ingkang dipun jujug.

Radèn Usèn angsalipun ngupadosi ingkang raka sampun kêpanggih. Pinuju lênggah wontên pinggiring têlagi, ingkang rayi awad yèn kadukan dhatêng ingkang rama, mila kalampahan kesah saking nagari, putra kêkalih lajêng sami rêmbag dhatêng ing tanah Jawi, angabdi Prabu Brawijaya ing Majapait. Sarêng sami lumampah, kêpêthuk tiyang begal kêkalih, anama Supala Supali, begal kêkalih kawon, lajêng dipun kèn sami mantuk.

Radèn kêkalih andumugèkakên lampahipun, sumêdya ngadhang juragan ingkang mêdal ing sêgantên. Badhe dipun nunuti, nuntên kèndêl wontên ing rêdi ngongkang sêgantên, anama Rêsamuka, wontên ing ngriku sami tapa ngantos tigang wulan, sarta angajêng-ajêng langkunging baita, anuntên wontên baita juragan, kèndêl cêlak ing rêdi wau, purun dipun nunuti, lampahing baita kèndêl ing Surapringga, wontên ing ngriku radèn kêkalih mudhun [mudhu...]

--- 33 ---

[...n] dhatêng dharat, kèndêl wontên ing Ngampèl Dênta, lajêng sami anggêguru dhatêng Sunan Ngampèl Dênta, sarta sami manjing agami Islam. Sarêng sampun antawis lami ênggènipun wontên ing Ngampèl Dênta, Radèn Usèn angèngêtakên ingkang raka, ênggènipun badhe angabdi ratu ing Majapait. Wangsulanipun Radèn Patah, sarèhning sampun manjing agami Islam. Botên purun angabdi ratu kapir, ingkang rayi kasarah, bilih karsa angabdi piyambak. Radèn Usèn wau inggih lajêng lumampah piyambak dhatêng ing Majapait, sumêdya ngabdi, inggih sampun katrimah ing pangabdinipun, kajunjung lênggah dados Adipati Têrung.

Amangsuli cariyosipun Radèn Patah, ingkang kantun wontên ing Ngampèl Dênta, kadhaupakên kalih putranipun Nyai Agêng Maloka ingkang pambayun, wayahipun Sunan ing Ngampèl Dênta, anuntên Radèn Patah nyuwun pitêdah, ing pundi ênggènipun badhe jêmjêm adhêdhêkah, Sunan ing Ngampèl Dênta inggih asuka pitêdah, Radèn Patah kapurih lumampah ngilèn lêrês. Bilih manggih galagah arum ambêtipun, punika dipun dhêkahana, awit panggenan punika badhe dados nagari, sarta gêmah raharja. Radèn Patah lajêng lumampah anjog ing wana agêng, amanggih galagah wangi ambêtipun. Wana punika anama ing Bintara, ing ngriku Radèn [Radè...]

--- 34 ---

[...n] Patah adhêdhêkah, botên antawis lami kathah têtiyang dhatêng, sami tumut gêgriya ing ngriku, sarta sami ambabadi wana, angadêgakên masjid. Sangsaya kathah têtiyang dhatêng, sami anggêguru dhatêng Radèn Patah.

Kacariyos Prabu Brawijaya miyos sitinggil, andangu dhatêng para nujum. Punapa sasedanipun wontên ingkang anggêntosi kaprabonipun, andarbèni panguwasa kados panjênênganipun. Aturipun para nujum inggih wontên, têdhakipun sang nata ugi, nanging badhe ngalih kadhaton ing Mataram. Angèdhêpakên tiyang ing tanah Jawi sadaya. Prabu Brawijaya botên mawi ngandika lajêng kundur angadhaton. Kala samantên sang nata gêrah raja singa, lami botên sagêd miyos-miyos, sawarnining jêjampi botên mantunakên, anuntên wanci dalu sang nata mirêng swara. Hèh sang nata, yèn sira arêp waras, atunggala turu wong wandhan kang kuning rupane, sawungunipun sang nata lajêng mundhut abdi èstri wandhan, bêbêktanipun ingkang garwa saking nagari ing Cêmpa, sarêng dipun sarèni sapisan sang nata saras gêrahipun. Abdi èstri wau wawrat, ambabar miyos kakung, abagus warninipun. Karsanipun sang nata, jabang bayi kaparingakên dhatêng abdi juru sabin, anama Kyai Buyut Masahar, nanging bilih sampun umur sawindu andikakakên mêjahi, awit pambatangipun para [pa...]

--- 35 ---

[...ra] nujum, jabang bayi punika ing benjing badhe dados ratu, angrisak panjênênganipun sang prabu, nanging pambatangipun para nujum wau kalintu.

Jabang bayi kabêkta mantuk dhatêng Ki Masahar, kapasrahakên dhatêng semahipun, supados kapulasaraa, sarêng sampun puput, dipun jêjuluki Radèn Bondhan Kajawan. Dumugi umur sawindu Kyai Buyut anyêrêpakên dhatêng semahipun, ingkang dados karsanipun sang nata wau, lajêng ngunus curiga, badhe amêjahi ing Radèn Bondhan Kajawan. Nyai Buyut kalêngêr, Kyai Masahar sande ênggènipun badhe amêjahi, enggal anulungi semahipun. Saking awrating trêsnanipun dhatêng ingkang èstri, Radèn Bondhan Kajawan botên siyos pêjah, Kyai Masahar lajêng sowan ing sang nata, awad yèn sampun anglampahi dhawahipun. Sang nata sakalangkung suka ing galih.

Prabu Brawijaya sampun midhangêt wartos, yèn wontên tiyang dhêdhêkah ing wana Bintara, misuwur ing pundi-pundi mênggah agênging padhêkahan sarta kasêktènipun. Sang nata andangu dhatêng para mantri, yêktos kalihan botênipun. Adipati Têrung matur yèn sayêktos, sarta ingkang dhêdhêkah wau kaprênah sadhèrèkipun sêpuh, sang nata lajêng dhawah animbali, Adipati ing Têrung ingkang lumampah angirit abdi salêksa.

--- 36 ---

Sadhatêngipun ing Bintara, Radèn Patah dipun timbali, enggal lumampah, kairid dening Adipati Têrung, sadhatêngipun ing ngarsanipun sang prabu, sang nata sakalangkung suka ing galih, sarta luntur sihipun dhatêng Radèn Patah, awit warninipun sami kalihan sang prabu, lajêng kaakên putra, kaangkat nama Dipati ing Bintara, sarta kaparingan abdi salêksa, sang nata anyêrêpakên dhatêng Radèn Patah, yèn padhêkahan ing Bintara benjing badhe dados nagari anama ing Dêmak. Ing ngriku badhe wiwitipun salin agami Islam. Sarêng Radèn Patah sampun dipun pituturi, lajêng kalilan mantuk dhatêng Dêmak, angirid abdi salêksa, sarta kaparingan gajah, kapal, garêbong, padhati. Lami-lami padhêkahan ing Bintara sangsaya gêmah arja.

Ing nagari Kudus wontên tiyang dêdunung, awasta Kyai Agêng ing Kudus. Punika gadhah anak jalêr têtiga, ingkang tunggil biyung kêkalih, wuragilipun sanès biyung, dipun tantun rabi botên purun, andadosakên dukanipun ingkang rama, saking ajrihipun kadukan, ing wanci dalu Ki Jaka kesah, lampahipun anjujug ing rêdi Kêndhêng, atapa wontên ing ngriku, lami-lami kalunta-lunta lampahipun, amanggih patamanan, wontên bèjinipun ayom kaubêngan ing sêsêkaran. Ki Jaka rêmênên[9] alênggah sangandhaping kajêng, ingkang angayomi [anga...]

--- 37 ---

[...yomi] bèji, wondene ingkang gadhah patamanan punika, anama Kyai Agêng ing Kêmbang Lampir, agadhah[10] anak èstri satunggil ayu, dipun taros laki botên purun.

Ing wanci kèndêling bêdhug siyang, anakipun Kyai Agêng ing Kêmbang Lampir wau angangsu dhatêng ing patamanan, botên mawi rencang. Ki Jaka sarêng aningali wontên tiyang èstri ayu dhatêng, lajêng sênêtan ampungan[11] kajêng, botên katingal dhatêng kang badhe ngangsu, sarèhning botên wontên tiyang satunggil-tunggila ingkang katingal, tiyang èstri wau botên taha-taha, awuda lajêng adus ing bèji, sasampuning adus badhe mantuk, dipun tututi dhatêng Ki Jaka, dipun gujêg lajêng katunggil tilêm. Sarêng sampun, Ki Jaka kesah, tiyang èstri mantuk.

Lami-lami anakipun Kyai Agêng Kêmbang Lampir wawrat, dipun takèni dhatêng bapakipun, mênggah ingkang ngêtêngi, botên purun bêlaka, Kyai Agêng sakalangkung nêpsu, sarta sangêt ing wirangipun. Saking ajrihing dukanipun ingkang rama, anak wau ing wanci dalu lolos, kesah ing sapurug-purug. Sarêng andungkap ing mangsanipun, ambabar mêdal jalêr, wontên ing wana ing Kapanasan. Tiyang èstri pêjah konduran. Jabang bayi wontên ing daganipun.

Kacariyos Kyai Agêng ing Selandaka, karêmênanipun [karêmênani...]

--- 38 ---

[...pun] anulup. Anuju kyai agêng dhatêng wana, amanggih jabang bayi, lajêng dipun êmban ing sabukipun. Kyai agêng andumugèkakên anggènipun badhe nulup, anuntên ningali kidang, sangêt ing rêmênipun, kaêtutakên ing sapurugipun. Dangu-dangu kidang ical, sangêt andadosakên cuwaning manahipun muring-muring dhatêng jabang bayi, lajêng kasèlèhakên sangandhaping wit-witan. Kyai agêng andumugèkakên ngupadosi kidang wau.

Wondene panggenanipun anyèlèhakên lare wau, kala rumiyin pratapanipun Kyai Agêng ing Tarub. Satilaripun Kyai Agêng ingkang èstri wulanjar taksih agriya wontên ing ngriku, lare wau dipun panggih dhatêng nyai răndha, sarta dipun pulasara, sarêng umur pitung taun katingal bagusipun. Kancanipun lare sami dolan asih sadaya, karêmênanipun anulup dhatêng wana, ngantos dumugi ing diwasanipun, badhe dipun rabèkakên botên purun.

Ki Jaka anuju nulup dhatêng wana, aningali pêksi anèh warninipun, sangêt anggènipun kapencut, dipun tulup lêpat. Ngalih-ngalih ênggènipun mencok, kaêtutakên ing sapurugipun, ngantos dumugi ing wana agêng, pêksi lajêng botên katingal. Satêngahing wana punika wontên sêndhang, pasiramanipun widadari. anuju [a...]

--- 39 ---

[...nuju] ing dintên Anggara Kasih para widadari sami tumurun asiram ing sêndhang wau. Ki Jaka asênêtan. Widadari sami lukar asiram wontên ing sêndhang, Ki Jaka awas aningali, kapencut ing ayunipun. Anuntên panganggènipun widadari ingkang satunggil dipun cuthik, sarta kaumpêtakên. Para widadari botên wontên sumêrêp, taksih bingah-bingah sami siram. Ki Jaka lajêng dhèhèm. Para widadari kagèt mirêng swaraning tiyang, enggal sami mabur ambêkta panganggènipun piyambak-piyambak. Namung satunggil anama Dèwi Nawangwulan, taksih kantun wontên ing sêndhang, awit panganggènipun botên wontên. Ki Jaka marêpêki, Nawangwulan dipun tantun, bilih purun dipun rabèni badhe kasukanan pangangge, saking kèwêdanipun Dèwi Nawangwulan, sagah anglampahi ingkang nênantun wau, pangangge lajêng kasukakakên, Nawangwulan kabêkta mantuk sarta dipun rabèni, andadosakên suka bingahipun nyai răndha ing Tarub. Lami-lami nyai răndha ing Tarub tilar, ingkang putra pupon wau lajêng anama Kyai Agêng ing Tarub, sampun apêputra satunggal èstri, anglangkungi ayu warninipun, kanamanan Rara Nawangsih.

Anuju satunggil dintên Dèwi Nawangwulan badhe angumbah popok dhatêng lèpèn. Ingkang raka dipun aturi têngga dangdanganipun, sarta kawêling wantos-wantos, sampun [sa...]

--- 40 ---

[...mpun] ngantos angungkabi kêkêb. Sakesahipun Dèwi Nawangwulan dhatêng lèpèn, Kyai Agêng atêngga dangdangan, dipun sambi amomong putra, ciptanipun Kyai Agêng, ingkang garwa amung dipun kêkayani pantun salumbung, măngka sampun antawis lami botên kalong, Kyai Agêng botên sagêd andugi ing sababipun. Saking badhe sumêrêp sapintên ingkang dipun bêthak, kêkêb dipun angkat. Ingkang wontên ing kukusan amung pantun sawuli, kêkêb lajêng katutupakên malih. Sadhatêngipun ingkang garwa angangkat kêkêb. Pantun sawuli taksih kados kalanipun kalêbêtakên. Sangêt andadosakên nêpsunipun sang dèwi, anarka yèn kêkêb dipun ungkabi dhatêng ingkang jalêr, ingkang jalêr lajêng badhe katilar mantuk dhatêng ing kahyanganipun, nanging sang dèwi sampun ical kasêktenipun, botên sagêd wangsul dhatêng ing pawidadarèn.

Wiwit kalanipun kamanungsan ênggènipun bêthak, Dèwi Nawangwulan sabên enjing anggêntang, lami-lami pantun salumbung têlas. Satêlasing pantun, rasukanipun sang dèwi anama ăntakusuma, ingkang dipun pêndhêt dhatêng ingkang raka kalanipun wontên pinggiring sêndhang, pinanggih kasasaban pantun, sangêt andadosakên nêpsunipun sang dèwi, rasukan kapêndhêt lajêng dipun agêm. Sang dèwi mantuk kasaktènipun kados ing wau-wau, matur [ma...]

--- 41 ---

[...tur] dhatêng ingkang raka, yèn badhe mantuk dhatêng ing kahyanganipun, sampun pinêsthi botên kenging têtunggilan lami-lami, wondene wêlingipun dhatêng ingkang raka, bilih putranipun muwun, kabêktaa minggah dhatêng ing panggungan, ing ngandhapipun bêsmènana mêrang kêtan cêmêng, sang dèwi mêsthi tumurun anêsêpi ingkang putra. Sarêng sampun mêmêling, lajêng mêndhêt mêrang kêtan cêmêng, kabêsmi, sang dèwi mumbul nurut kukus. Sangêt andadosakên susahipun Kyai Agêng ing Tarub. Kyai Agêng Tarub inggih anglampahi ingkang dados wêwêling wau, sabên-sabên ingkang putra muwun kabêkta minggah ing pêpanggungan, ing ngandhap mawi dipun bêsmèni mêrang kêtan cêmêng, lajêng katilar mudhun. Sarêng ing lami-lami sangsaya agêng, suwarninipun mèmpêr ingkang ibu.

Kacariyos Kyai Buyut Masahar lumampah dhatêng ing Majapait, badhe sowan ing sang nata, anyaosakên pamêdaling sabin, warni pantun kathah, Radèn Bondhan Kajawan tut wingking, nanging Kyai Buyut Masahar botên sumêrêp. Pantun sampun konjuk ing Prabu Brawijaya, Radèn Bondhan Kajawan anjujug ing sitinggil, anabuh găngsa Kyai Sêkar Dalima, andadosakên kagètipun sang prabu, ingkang nabuh sampun kacêpêng, katur ing sang nata, sarêng kapariksa, anakipun Ki Buyut Masahar lajêng kapundhut ing sang nata, kaparingan dhuwung

--- 42 ---

kêkalih, nama Kyai Maesa Nular, kalih Kyai Malela, sarta waos satunggil, nama Kyai Palèrèd. Dhawahipun sang nata dhatêng Kyai Buyut, Radèn Bondhan Kajawan andikakakên masrahakên dhatêng Kyai Agêng ing Tarub. Kyai Buyut matur sandika lajêng lumampah dhatêng Tarub angirid Radèn Bondhan Kajawan. Wontên ing margi dipun begal ing tiyang kêkalih, begalipun sami pêjah dening Radèn Bondhan Kajawan, amargi dipun suduk ing dhuwung Malela, nanging dhuwung wau tugêl pucukipun. Radèn Bondhan Kajawan lajêng prasapa, benjing satêdhakipun sampun wontên ingkang ngangge dhuwung Malela.

Kyai Agêng ing Tarub sampun sumêrêp, yèn badhe katamuan. Ingkang putra Dèwi Nawangsih kapurih anggêlara klasa, botên antawis dangu Radèn Bondhan Kajawan sarta Kyai Buyut dhatêng, Kyai Buyut Masahar andhawahakên timbalanipun sang nata, sarta amasrahakên Radèn Bondhan Kajawan, supados kawulanga, Kyai Agêng ing Tarub sampun nyandhak karsanipun Sang Prabu Brawijaya, wangsulanipun sandika.

Saantukipun Ki Buyut Masahar Radèn Bondhan kasadhèrèkakên kalihan putranipun Kyai Agêng Tarub. Kala samantên Sang Rêtna Nawangsih yuswanipun kawan wêlas taun. Anuntên Radèn Bondhan Kajawan kaêlih nama Lêmbu Pêtêng [Pê...]

--- 43 ---

[...têng] dhatêng Kyai Agêng ing Tarub.

Sang Prabu Brawijaya midhangêt wartos, bilih kathah têtiyang nungkul dhatêng Giri, Patih Gajah Mada lajêng kautus anglurugi ing Giri, tiyang ing Giri sami kagegeran, angili dhatêng kadhaton. Kala samantên Sunan Giri sawêg nyêrat, kagèt mirêng wartos dhatênging mêngsah, kang sumêja ngrisak ing Giri, kalam ingkang kadamêl nyêrat lajêng dipun bucal, sarta andêdonga ing Gusti Allah, kalam ingkang kabucal wau lajêng dados dhuwung, angamuk piyambak. Tiyang ing Majapait kathah kang pêjah, sakantunipun sami lumajêng mantuk dhatêng ing Majapait.

Sabibaring mêngsah dhuwung wangsul piyambak, sumèlèh ing ngarsanipun sang pandhita sarta akuthah rah, sang pandhita sarêng aningali dhuwung kuthah rah, lajêng andêdonga, mugi kaapuntêna solah ingkang sisip. Sarta anyêrêpakên dhatêng balanipun, mênggah dhuwung wau kanamanan Kalam Munyêng.

Sarêng sampun antawis lami Sunan ing Giri seda, kagêntosan wayahipun, jêjuluk Sunan Parapèn. Kala samantên Prabu Brawijaya sampun kawartosan ing sedanipun Sunan ing Giri, kagêntosan wayahipun anama Sunan Parapèn. Prabu Brawijaya lajêng parentah dhatêng Patih Gajah Mada, sarta para putra, andikakakên ambêdhah ing Giri. Sunan Parapèn [Pa...]

--- 44 ---

[...rapèn] inggih amêthukakên pêrangipun bala ing Majapait, nanging kawon pêrangipun, nuntên lumajêng angungsi sapinggiring sagantên. Kitha ing Giri lajêng kabêsmi sadaya. Rajaputra ing Majapait tindak dhatêng pasareyanipun sunan lami kang sampun seda, ingkang têngga pakuburan ngriku tiyang kêkalih sami pincang, lajêng andikakakên andhudhuk pakuburan. Bala ing Majapait enggal sami tumandang andhudhuk, nanging lajêng sami dhawah gulasahan. Tiyang kêkalih kang sami pincang wau nuntên kadhawahan andhudhuk. Yèn botên purun anglampahi, kaayam-ayam badhe kadamêl coban dhuwung. Tiyang pincang kêkalih wau inggih enggal andhudhuk. Siti ing pasarean sampun kadhudhuk, balabag tutuping tabêla lajêng kabikak, kombang mêdal tanpa wicalan saking salêbêting pakuburan, manginggil angêbêki awang-awang, swaranipun kados langit rêbah, nuntên anêmpuh bala ing Majapait sami lumajêng arêbat gêsang, dumunung ing nagari Majapait, kombang taksih angêsuk. Prabu Brawijaya sabalanipun atilar nagari, angungsi têbih, awit botên kadugi anulak pangangsêging kumbang, kombang sampun wangsul dhatêng nagarinipun malih. Sarêng kombang sampun botên wontên, Prabu Brawijaya lajêng kundur dhatêng nagari ing Majapait malih lan sabalanipun, sarta botên sumêja anyikara malih dhatêng Sunan [Su...]

--- 45 ---

[...nan] ing Giri.

Kacariyos tiyang kêkalih kang sami pincang atêngga pakuburan wau, lajêng waluya sakitipun, nuntên lumajêng asuka pirsa dhatêng Sunan ing Giri, kang ngungsi wontên pinggiring sagantên, awêwartos yèn mêngsah sampun larut, amargi katêmpuh ing kombang, sarta awêwartos jalarane anggènipun saras. Sunan Parapèn sarêng mirêng wêwartosipun tiyang kêkalih wau, lajêng kondur dhatêng ing Giri, antawis lami ing Giri sampun raharja kados ingkang wau-wau, sarta botên wontên mêngsah malih.

Kala samantên Prabu Brawijaya èngêt dhatêng putranipun ingkang dhêdhêkah wontên ing Bintara, angandika dhatêng Adipati ing Têrung, kêpriye kakangamu dene wis lawas ora nana seba, jangjine marang aku ing sabên taun bakal seba, măngka wis têlung taun ora nana mrene, apa ta wus mukti, dene ora eling marang aku, yèn mêngkono, kowe lumakua mênyang ing Bintara, kakangamu takonana, apa sababe dene ora seba marang aku.

Adipati ing Têrung enggal lumapah dhatêng Bintara, kadhèrèkakên tiyang salêksa, sampun kêpanggih kalih ingkang raka, sarta andhawahakên timbalanipun sang prabu. Radèn Patah amangsuli, yèn sampun agêng panuwunipun [panuwuni...]

--- 46 ---

[...pun] mênggahing sih kawêlasanipun Prabu Brawijaya, wondene sababipun botên sowan, awit saking wêwalêring agami, ingkang botên anglilani tiyang Islam sowan ing tiyang kapir, sarta sampun kajăngka yèn ing Bintara badhe jumênêng karaton, wiwitipun tiyang Jawi sami Islam. Adipati ing Têrung anggraita ing galihipun, ajrih wangsul dhatêng ing Majapait, yèn botên sarêng kalih ingkang raka, lajêng angatag dhatêng Radèn Patah, supados enggala linampahan ing kaniyatanipun, sarta Adipati ing Têrung badhe ambiyantoni pêrangipun. Nuntên sami pirêmbagan, tiyang Islam sami kaklêmpakakên sadêdamêlipun wontên ing Bintara, bupati ing Madura, Arya Teja ing Tuban, Bupati ing Surapringga tuwin sang pandhita ing Giri inggih sampun sami ngalêmpak wontên ing Bintara lan sabalanipun. Punapadene para wali lan para mukmin inggih sampun sami ngalêmpak. Anuntên sami bidhal dhatêng Majapait. Kathahing baris tanpa wilangan. Kitha ing Majapait lajêng kakêpang, tiyang ing Majapait kathah ingkang sami têluk dhatêng Dipati Bintara, botên wontên ingkang purun mêthuk prang, Adipati ing Bintara sarta Adipati ing Têrung lajêng lumêbêt ing alun-alun. Adipati Bintara pinarak ing dhêdhampar wontên ing pagêlaran ingadhêp para prajurit.

--- 47 ---

Patih Gajah Mada angunjuki uninga ing sang prabu, yèn kadhatêngan mêngsah saking ing Bintara, samangke Adipati Bintara pinarak wontên ing pagêlaran. Sang Prabu Brawijaya sarêng mirêng yèn ingkang putra wontên ing pagêlaran, lajêng minggah dhatêng pêpanggungan, karsa aningali dhatêng ingkang putra, Sang Prabu Brawijaya sarêng sampun aningali dhatêng ingkang putra, lajêng merad lan sabalanipun ingkang sêtya dhatêng rajanipun. Kala meradipun Prabu Brawijaya ing sakêdhap punika ugi wontên ingkang katingal kados andaru, wêdalipun saking kadhaton ing Majapait, warninipun kados kilat, swaranipun gumludhug anggêgirisi dhumawah dhatêng ing Bintara.

Adipati Bintara nuntên lumêbêt dhatêng ing kadhaton, sangêt eramipun, dene botên kêpanggih tiyang satunggil-tunggila, amuwun salêbêting galih, nuntên mêdal saking kadhaton, kondur dhatêng ing Bintara, kalihan bantu saprajuritipun. Sarawuhe ing Bintara, Sunan Ngampèl Dênta ngandika dhatêng Dipati ing Bintara, andikakakên jumênêng ratu wontên ing Majapait, ingkang sampun dados warisipun, ananging Sunan Giri badhe anyêlani jumênêng Ratu Majapait, laminipun kawan dasa dintên. Anyarati supados ical lêlabêtipun ratu kapir, rêmbag mêkatên wau inggih sampun kalampahan.

Sarêng sampun angsal kawan dasa dintên, Sunan Giri nuntên pasrah [pa...]

--- 48 ---

[...srah] karaton dhatêng Radèn Patah, Radèn Patah inggih lajêng jumênêng ratu wontên ing Dêmak, angêrèh ing tanah Jawi sadaya, ajêjuluk Senapati Jimbun Ngabdurahman Panêmbahan Palembang Saidin[12] Panatagama. Ki Wanapala kajunjung pêpatih, anama Patih Mangkurat. Tiyang ing tanah Jawi sami suyud sarta anut ing agami Islam. Lajêng sami pirêmbagan badhe angadêgakên masjid ing Dêmak. Para wali sami bêbah-bêbahan ing panggarapipun. Sampun sami cumawis, amung Sunan Kalijaga ingkang kantun, dèrèng warni ingkang dados bêbahanipun. Sabab sawêg tirakat dhatêng ing Pamantingan. Sawangsulipun dhatêng ing dalêm, masjid sampun badhe kaadêgakên. Sunan Kalijaga enggal anglêmpakakên tatal. Nuntên kabêngkêkan, sarêng sadalu punika ugi bêngkêkan tatal dados saka, enjingipun tanggal kaping 1 wulan Dulkangidah masjid kaadêgakên, sinêngkalan 1428, keblatipun masjid manut kakbah ing Mêkah, pangulunipun Sunan ing Kudus. Sarêng sampun antawis sajumungah adêgipun masjid wau, para wali pinuju sami dikir wontên ing masjid, Sunan Kalijaga lênggah nyanès, nyikruk wontên sangandhaping bêdhug. Nuntên wontên buntêlan dhawah saking nginggil, ulêsipun wacucal menda, ing lêbêt isi pasujudan sarta salendhangipun Kajêng Rasul. Para wali sami pirêmbagan, buntêlan wau prayogi [prayo...]

--- 49 ---

[...gi] kapanduma sapikantukipun. Sunan Bonang botên amrayogèkakên ing pirêmbag wau, karsanipun Sunan Bonang buntêlan prayogi kaumbulakên. Sintên ingkang kadhawahan inggih punika ingkang andarbèni. Buntêlan wau inggih nuntên kaumbulakên, dhawah wontên ing pangkonipun Sunan Kalijaga. Sunan Kalijaga kagèt nuntên ngaluwat laminipun kawan dasa dintên, sarwi andondomi wacucal wau sarta maos kalimah kêkalih, wacucal sampun dados rasukan anama ăntakusuma utawi Kyai Gundhil. Mênggah Kyai Gundhil punika sapanginggilipun dados agêm-agêmanipun para ratu, ing nalikanipun yèn jumênêng ratu lan yèn mangun pêrang, namung Sultan Dêmak lan Sultan Pajang kang botên ngagêm.

Kala samantên Sunan Bonang animbali pandhe ing Tuban awasta Ki Sura, punika kaparingan cis dhatêng Sunan Bonang, andikakakên damêl pasunatan. Ananging Ki Sura wau lajêng adamêl dhuwung dhapur sangkêlat. Nuntên andikakakên damêl malih sakantunin[13] tosan cis wau, inggih nuntên kadamêl warni wulung malih dhapur pasopati, kasaosakên dhatêng Sunan Bonang. Wondene dhuwung kêkalih wau dede ingkang kakarsakakên Sunan Bonang, ewadene padamêlanipun Ki Sura wau inggih katarimah, sabab Sunan Bonang sumêrêp yèn dhuwung kêkalih

--- 50 ---

wau badhe dados panganggènipun para ratu ingkang ngêrèh ing tanah Jawi, ananging Ki Sura wau sasampunipun damêl dhuwung lajêng sakit mripatipun, têmahan ina, botên sagêd damêl dhuwung malih. Sunan Bonang anuntên dhatêng wana, aningali tunggak jati growong wontên sapinggiring toya katuwuhan godhong pakis, angrêmbyung wontên sangandhaping tunggak wau, sarta pating cêkênuk êlungipun. Tunggak kasawang-sawang pinanggih panggalihipun, badhe kapola wangunipun, kadamêl garaning dhuwung wau, badhe kaagêm piyambak. Sakonduripun Sunan Bonang lajêng adamêl garan wau, sarêng sampun dados sangêt ing prayoginipun, pantês yèn kaagêma ing para ratu, mila lajêng kaêtrapakên ing dhuwung kêkalih wau, mênggah namanipun kawastanan ukiran tunggak sêmi dhatêng Sunan Bonang. Punuju[14] ing dintên Jumungah Sunan Bonang sêmbiyang dhatêng ing masjid. Sabakdaning sêmbiyang Sunan Kudus pitakèn, sababipun botên ngangge cis. Sunan Bonang anyêrêpakên sarta andêdahakên dhuwung pasopati wau, Sunan Kudus rêmên aningali wanguning dhuwung, lajêng kasambut kadamêl pola, ingkang dipun kèn damêl tiyang pandhe anama Ki Janas. Sarêng sampun dados dhuwung inggih lajêng kawangsulakên malih.

Kacariyos Kyai Agêng Tarub sangêt asihipun dhatêng Radèn Lêmbu Pêtêng, kados putranipun piyambak. [piyamba...]

--- 51 ---

[...k.] Sabab Kyai Agêng sumêrêp ing pêpêsthèn. Awit sampun angsal wisik. Mila ingkang putra sangêt anggènipun amulang, dipun kèn amratapa, aling-aling sêsabin. Radèn Lêmbu Pêtêng ngèstokakên parentahe kang rama, ing sabên dintên saba ing pagagan, anênanêm sarêmênipun warni-warni, manawi siyang kakirim dhaharipun. Kala samantên putranipun Kyai Agêng ing Tarub kang nama Rêtna Nawangsih sampun măngsa birai sandhang, sangsaya sangêt ayunipun. Ing sabên siyang andikakakên ngirim dhaharing Radèn Lêmbu Pêtêng ing pagagan. Sadhatêngipun ing pagagan babêktanipun dipun tampèni dhatêng Radèn Lêmbu Pêtêng, nanging astanipun tansah dipun cêpêngi dhatêng Radèn Lêmbu Pêtêng, andadosakên kagètipun Dèwi Nawangsih, lajêng mantuk sarta awêwadul dhatêng ingkang rama, Kyai Agêng Tarub ngandika, wis mênênga bae dhenok, satêmêne Si Lêmbu Pêtêng iku sadulurmu angkat, dudu sadulurmu têmênan. Sang Rêtna Nawangsih lajêng kèndêl. Sarêng ing dalunipun Sang Rêtna Nawangsih lajêng kadhaupakên kalihan Radèn Lêmbu Pêtêng nanging dèrèng ngantos atut. Kyai Agêng tumuntên seda, sarêng sampun lami-lami Sang Rêtna Nawangsih rumaos lola, lajêng atut anggènipun palakrama, sarta sangêt anggènipun sih-sinihan. Radèn Lêmbu Pêtêng lajêng ngalih nama Kyai Agêng Tarub. Ing lami-lami Rêtna Nawangsih wawrat. Sarêng dumugi ing măngsa

--- 52 ---

saha mbabar miyos kakung abagus warninipun. Ingkang rama ibu sangêt asih, sarêng sampun kasapih nuntên gadhah putra malih èstri, Kyai Agêng Tarub lajêng gêrah dados ing sedanipun. Putra kêkalih wau ingkang jalêr anama Ki Gêtas Pandhawa sampun krama, ingkang èstri kakramèkakên angsal Ki Agêng Ngêrang. Kacariyos Ki Gêtas Pandhawa wau sampun apêputra pitu, pambajêngipun jalêr, awasta Ki Agêng Sela, ingkang rayi nênêm èstri sadaya, Nyai Agêng Pakis, Nyai Agêng ing Purna, Nyai Agêng ing Kare, Nyai Agêng ing Wanglu, Nyai Agêng ing Bokong, Nyai Agêng Adibaya, sami rukun anggènipun saduluran.

Kacariyos Ki Agêng ing Pêngging, anama Dipati Jayaningrat, saklangkung digdayanipun. Sangêt dipun sihi dhatêng Prabu ing Majapait, sarta katariman putrinipun. Sampun apêputra kêkalih, anama Ki Kêbo Kanigara, kalih Ki Kêbo Kananga, sarêng sampun pêputra kêkalih, Dipati Jayaningrat seda. Punika putra kêkalih[15] wau sami pradondi, ingkang sêpuh Ki Kêbo Kanigara kêdah angêkahi agami Buda, lajêng kesah amartapa dhatêng salêbêting kawah tuwin ing rêdi-rêdi, anèlad lampahing ajar, pêjahipun obong, botên kantênan kuburipun. Dene Ki Kêbo Kananga anglampahi agami Islam, anut ing

--- 53 ---

sarakipun kangjêng rasul. Sampun angadêg Jumungahipun wontên ing Pêngging, kathah têtiyang dhusun kang sami sêmbiyang Jumungah dhatêng ing Pêngging, sarta Ki Kêbo Kananga wau anggêguru dhatêng pangeran ing Siti Jênar, sêsarênganipun anggêguru tiyang tiga, anama Ki Agêng Tingkir, Ki Agêng Butuh, Ki Agêng Ngêrang, tiyang sakawan wau sami manjing dados sadulur sarta kêmpal manahipun dados satunggal, awit saking karsanipun Pangeran Siti Jênar.

Kacariyos sultan ing Dêmak mirêng wartos, yèn têdhakipun Ki Dipati Dayaningrat, kang nama Ki Kêbo Kananga, ing mangke anama Ki Agêng Pêngging, punika sampun agami Islam, nanging dèrèng wontên sowan dhatêng ing Dêmak. Sinuhun Bintara asêmu duka, awit ing Pêngging wau tilas kabupatèn, sarta kaprênah santana dening Sultan Dêmak, bokmênawi amikir sumêja jumênêng ratu, Sultan Dêmak lajêng utusan pinisêpuh, anama Ki Agêng Wanapala, sarta kabêktanan suwal tigang prakawis. Kang sapisan kadospundi, ingkang dados kaniyatanipun, punapa inggiha tulus anggènipun ngibadah kemawon, punapa badhe melik karaton ing Dêmak. Kaping kalih, sultan ing Dêmak inggih sampun sumêrêp, yèn piyambakipun santananipun Sultan Dêmak. Kang kaping tiga punapa sababipun dene botên purun sowan dhatêng ing Dêmak. Ki Wanapala sagêda nyêngkolong [nyê...]

--- 54 ---

[...ngkolong] ingkang dados kaniyatanipun. Sasampuning têrang Ki Wanapala lajêng mangkat. Sadhatêngipun ing Pêngging sampun kêpanggih kalihan Ki Agêng, nuntên sami sêsalaman. Ki Agêng Pêngging pitakèn mênggah ingkang dados damêlipun, dene lampahipun anyalawadi, Ki Wanapala mangsuli bêlaka yèn kautus ing kangjêng sultan.

Tiyang kêkalih wau lajêng sami bêbantahan. Rame gêntos kawon. Ki Wanapala sarêng sampun sumêrêp ingkang dados kaniyatanipun Ki Agêng Pêngging, lajêng pamit mantuk dhatêng Dêmak, matur ing kangjêng sultan, yèn Ki Agêng Pêngging wau gadhah cipta kêkalih, ing lair anêtêpi anggènipun ngibadah, nanging ing batos sumêja jumênêng ratu, sangêt sagêdipun anyamur lampah, aturipun Ki Wanapala, prayogi kasarèhakên ing sawêtawis. Sabab sampun kula wangêni kalih taun, tumuntên sowana dhatêng ing Dêmak. Akathah-kathah aturipun Ki Wanapala wau ênggènipun amurih icaling dukanipun dhatêng Ki Agêng Pêngging.

Kacariyos Ki Agêng Pêngging, saantukipun utusan ing Bintara, lajêng katamuan Ki Agêng Tingkir, Ki Agêng Ngêrang, Ki Agêng Butuh, mila sami mara tamu, sabab mirêng wartos, yèn Ki Agêng Pêngging tinimbalan dhatêng ing Dêmak mopo, tiyang têtiga wau sarèhning sadhèrèk tunggil guru dados sami kuwatos dhatêng Ki Agêng Pêngging, nuntên [nu...]

--- 55 ---

[...ntên] sami takèn mênggah ing sababipun, dene tinimbalan dhatêng ing Dêmak botên purun sowan, sarta sami amituturi, supados yèn dipun timbali malih lumampaha, nanging Ki Agêng Pêngging taksih sangêt ing wangkotipun. Kala samantên Ki Agêng Pêngging ing dalu nanggap wayang bèbèr, sarêng sadalu punika ugi garwanipun Ki Agêng Pêngging wawratanipun sampun sêpuh, lajêng ambabar miyos jalêr, abagus warninipun. Kasarêngan dhatênging kêkuwung sarta jawah dêrês. Ingkang angringgit bèbèr kinèn kèndêl. Jabang bayi sasampuning binêrsihan ingaturakên dhatêng Ki Agêng Tingkir, tinampèn lajêng pinangku, Ki Agêng Tingkir ngandika dhatêng Ki Agêng Pêngging, adhi, anakmu iki bagus têmên, aku amêsthèkake bocah iki ing besuk gêdhe darajate, bêgjane kang padha mênangi, sarta bocah iki dakwehi jênêng Mas Karèbèt, dene ênggone lair pinuju nanggap wayang bèbèr. Ki Agêng Tingkir, Ki Agêng Butuh, Ki Agêng Ngêrang, sarêng sampun sadasa dintên anggènipun wontên ing Pêngging, lajêng sami mantuk. Botên antawis lami Ki Agêng Tingkir nuntên seda, Ki Agêng Pêngging inggih dipun aturi dhatêng garwanipun Ki Agêng Tingkir, anggènipun wontên ing Tingkir gangsal dintên, nuntên mantuk. Dhatêngipun ing dalêm Ki Agêng Pêngging sangêt susah ing galihipun, ciptanipun tumuntên nusula pêjah dhatêng Ki Agêng Tingkir.

--- 56 ---

Kacariyos Sultan Bintara, lami ênggènipun angantos-antos ing sowanipun Ki Agêng Pêngging, awit sampun dumugi ubangginipun kalih taun. Ing mangke Sinuhun Bintara anggalih sampun têtela, yèn Ki Agêng Pêngging balela, botên purun sowan. Sinuhun Bintara lajêng utusan Sunan Kudus dhatêng ing Pêngging angêmban dêduka, nuntên mangkat namung ambêkta sabat pêpitu, sarta ambêkta bêndhe, wasiyat saking marasêpuhipun kang nama Dipati Têrung, bêndhe wau anama Ki Macan. Kacariyos Sunan Kudus samargi-margi adamêl wasiyat namaning tanah, kados ta namaning dhusun ing Sima, ing Jimbungan, ing Dêrana, ing Ngaru-aru, punika Sunan Kudus kang anamakakên. Ing mangke lampahipun sampun dumugi ing Pêngging, kêpanggih kalihan Ki Agêng Pêngging, lajêng sami tarung bantah ing ngèlmunipun. Ki Agêng Pêngging kacêthikan karsanipun, anggènipun ngrangkêp pikajêngan. Nanging botên mingkêd ing ukumipun tiyang mirong ing ratu angandhêmi, Ki Agêng Pêngging sampun seda amargi binêlèk sikutipun dhatêng Sunan Kudus. Kulawarganipun sami gègèr, sadaya sumêja ambelani dhatêng Ki Agêng Pêngging kang sampun pêjah, sami anututi ing Sunan Kudus. Sunan Kudus nuntên amêdalakên[16] kasêktèn. Sabatipun amung pitu, pangraosipun tiyang Pêngging katingal tiyang kalih lêksa sarta pêpak sadêdamêlipun. Nanging tiyang

--- 57 ---

Pêngging botên ajrih, mêksa badhe angamuk, sarta anitir bêndhe nama Kyai Udanarum. Sunan Kudus nuntên amêdalakên kasêktèn malih, têkênipun kakipatakên. Tiyang ing Pêngging sakala ical nêpsunipun, lajêng sami mantuk amênêdi layoning gustinipun, kapêtak salèr wetaning dalêm. Sarêng sampun antawis kawandasa dintên, garwanipun Ki Agêng Pêngging nusul seda, Mas Karèbèt kantun lola, kaêmong dhatêng para santananipun.

Sarêng sampun agêng Mas Karèbèt nuntên kabêkta dhatêng nyai răndha ing Tingkir, wontên ing ngriku dipun ugung sakarsanipun. Dhasar nyai răndha ing Tingkir sugih mas picis, kèringan ing tăngga desa, Mas Karèbèt wau dados katêlah nama Ki Jaka Tingkir, solah pikajênganipun sanès lan lare kathah, rêmên anênêpi dhatêng ing rêdi utawi ing wana-wana tuwin guwa, ngantos sadasa dalu tuwin satêngah wulan. Dene ingkang putra botên kenging dipun cêgah ênggènipun rêmên saba wana tuwin rêdi. Pinuju satunggiling dintên Ki Jaka Tingkir mantuk, lajêng rinangkul kang ibu sarwi ngandika, thole, kowe aja dhêmên saba ing gunung, wruhanamu wong kang padha tapa ing gunung iku isih kapir, durung manut agamane kangjêng nabi, luwih bêcik kowe anggêgurua marang wong mukmin. Ki Jaka lajêng nyuwun pamit, badhe anggêguru [anggêgu...]

--- 58 ---

[...ru] dhatêng tiyang mukmin. Ingkang ibu inggih anglilani, Ki Jaka nuntên mangkat ijèn, ngalèr ngetan anjog ing Sela, badhe anggêguru dhatêng Ki Agêng ing Sêsela. Ki Agêng ing Sêsela rêsêp aningali Ki Jaka Tingkir, lajêng kapêndhêt putu, ingugung sakarsanipun. Wontên ing ngriku Ki Jaka rêmên angringgit, sarta sampun misuwur sagêdipun angringgit. Ki Agêng ing Sêsela sangsaya wêwah sihipun. Ki Jaka botên kenging pisah, utawi yèn Ki Agêng anênêpi, Ki Jaka inggih kabêkta.

Yêktosipun Ki Agêng Sela punika sagêd anyamur lampah, ing batos sangêt panêdhanipun ing Allah, supados sagêda anurunakên para ratu ingkang amêngku ing tanah Jawi, awit Ki Agêng rumaos yèn trahing Brawijaya ing Majapait. Kala samantên Ki Agêng Sela sampun pitung dintên pitung dalu anggènipun wontên ing gubug, pagagan wana kang enggal binubak, pêrnah salèr wetaning Tarub, kawastanan wana ing rèncèh, ing wanci dalu Ki Agêng sare wontên ing ngriku, Ki Jaka Tingkir tilêm wontên ing gagan. Ki Agêng Sela supêna dhatêng wana anyangking pudhi badhe babad. Katingal salêbêting supêna Ki Jaka Tingkir sampun kêpanggih wontên ing wana, sarta sakathahing kêkajêngan sampun sami rêbah, kaseredan dhatêng Ki Jaka Tingkir, salêbêting supêna Ki Agêng eram sangêt, nuntên kagèt wungu saking ênggènipun [ênggèni...]

--- 59 ---

[...pun] sare, Ki Jaka Tingkir taksih tilêm wontên gagan, lajêng ginugah, Ki Agêng pitakèn. Thole, sasuwene aku turu kowe apa ora lunga, wangsulanipun Ki Jaka, botên. Ki Agêng mirêng aturipun ingkang wayah sangêt anggènipun gagêtun, rumaos yèn supêna, ngandika salêbêting galih, gêtun têmên impènku, dene bangêt têmên ênggonku duwe panêdha ing Allah, ing salawase durung pinaringan ngalamat mêngkono, bocah iki kang ora duwe panêdha ing Allah parandene têka pinaringan ngalamat kang kaya mêngkono, Ki Agêng lajêng pitakèn dhatêng Ki Jaka, thole, saelingmu kowe biyèn wis ngimpi apa, Ki Jaka Tingkir matur bêlaka, kala kula tirakat dhatêng ing rêdi Telamaya rumiyin, wontên ing ngriku kula ing dalu tilêm sarta supêna katiban rêmbulan. Sanalika punika ugi rêdi ing Telamaya mungêl gumludhug. Kula lajêng tangi, punika kadospundi ing wahananipun. Ki Agêng mirêng aturipun ingkang wayah sangsaya ngungun. Ciptanipun, yènta sampuna ajrih ing Allah, Ki Jaka kados dipun purih ing cilakanipun. Nanging Ki Agêng sumêrêp, yèn papêsthèning Allah punika botên kenging dipun têkerah ing têtiyang, Ki Agêng nuntên ngandika, thole, kowe aja takon wahananing impènmu, wis ngaluwihi bêcike, yaiku ratu-ratuning impèn.

--- 60 ---

Dene pituturku marang kowe, ing saiki kowe ngawulaa marang ing Dêmak, ing kono mênawa kêtêmu wahanane impènmu, aku anjurungi pandonga bae. Ki Jaka matur, kawula sandika anglampahi saking dhawah sampeyan, sarta kula pundhi-pundhi ing salaminipun. Ki Agêng ngandika malih, iya thole, ênggonku kurang mangan turu iki muga tinêmua marang kowe, nanging thole, ing buri turunku kênaa anyambungi wahyumu. Ki Jaka aturipun sumăngga, Ki Agêng Sela mirêng aturipun Ki Jaka sakalangkung lêga ing galihipun sarta akathah-kathah pawulangipun dhatêng Ki Jaka.

Ki Jaka Tingkir inggih lajêng mangkat, lampahipun mampir dhatêng ing Tingkir, matur dhatêng ingkang ibu punapa ing sadhawahipun Ki Agêng Sela, ingkang ibu angandika, thole, pituduhe Ki Agêng Sela iku bangêt bênêre, dadi ana kang dakarêp-arêp. Nuli lakonana nanging ngêntènana baturmu loro iku dhisik. Lagi tak kon matun gaga, iku bakal dakkon ngatêrake marang kowe, aku duwe sadulur lanang siji ngawula Sultan Dêmak, jênênge Kyai Ganjur, dadi lêlurah suranata, iku kang bakal daktitipi marang kowe, sarta angaturêna ing sang nata, Ki Jaka inggih amiturut ing dhawahipun kang ibu, nuntên tumut matun gaga angrencangi tiyang kêkalih wau ngantos sadintên botên mantuk-mantuk.

--- 61 ---

Sarêng ing wanci asar wontên mêndhung sarta grimis. Sunan Kalijaga pinuju langkung cêlak ing pagagan sarta tatêkên cis. Ki Jaka dipun cêluk saking sajawining pagagan. Thole, sira iku têka pijêr matun gaga bae, mariya ênggonmu matun, nuli ngawulaa marang ing Dêmak. Sabab sira iku bakal raja amêngku ing tanah Jawa, sampuning ngandika lajêng kesah mangalèr. Sarêng sampun botên katingal Ki Jaka tumuntên mantuk, matur dhatêng ingkang ibu, kang ibu mirêng sakalangkung bingah sarta ngandika, thole, kowe bêgja bangêt, olèh pituduhe Sunan Kalijaga, kêbat nuli lumakua marang ing Dêmak, aja ngêntèni ênggone matun gaga, sing kèri dakrêmbatne bae, Ki Jaka inggih nuntên lumampah kadhèrèkakên tiyang kêkalih, sampun dumugi ing Dêmak, anjujug griyanipun Kyai Ganjur.

Kacariyos sultan ing Bintara sampun dumugi ing jangji puput yuswanipun, atilar putra nênêm. Pambajêngipun èstri anama Ratu Mas, sampun krama angsal Pangeran Carêbon. Panênggak anama Pangeran SabrangLèr, punika ingkang anggêntosi kang rama jumênêng ratu, nuntên Pangeran Sedalèpèn. Nuntên Radèn Trênggana, nuntên Radèn Kandhuruwan. Wuragilipun anama Radèn Pamêkas. Dene ingkang jumênêng ratu wau dèrèng lami lajêng seda, dèrèng apêputra, ingka[17] anggêntosi

--- 62 ---

jumênêng ratu Radèn Trênggana ajêjuluk Sultan Dêmak. Ki Patih Mangkurat inggih sampun pêjah, ingkang anggêntosi dados patih anakipun jalêr anama Patih Wanasalam. Kawicaksananipun angungkuli ingkang rama, para bupati sangandhap[18] sami ajrih asih.

Kacariyos Radèn Jaka Tingkir sampun katampèn pangawulanipun ing Sultan Dêmak. Mênggah katuripun wau Sultan Dêmak pinuju miyos saking masjid. Ki Jaka andhodhok wontên pinggir balumbang badhe sumingkir botên sagêd, sabab kapêngkok ing balumbang, Ki Jaka lajêng nglumpati ing balumbang sarwi mungkur, Sultan Dêmak sarêng aningali sakalangkung kagèt, sarta andangu, Ki Jaka matur yèn kapenakanipun Kyai Ganjur, Ki Jaka lajêng kapundhut sarta kaabdèkakên. Kangjêng sultan sakalangkung asih dhatêng Ki Jaka Tingkir, amargi warninipun bagus, sarta anglangkungi kadigdayanipun. Ing lami-lami Ki Jaka Tingkir lajêng kapundhut putra, kawênangakên ngambah salêbêting kadhaton, sarta kadadosakên lêlurah prajurit tamtama, sampun misuwur ing tiyang sanagari Dêmak.

Sarêng sampun antawis lami malih sang nata kagungan karsa badhe amêwahi prajurit tamtama, kathahipun kawanatus malih, amundhuti sarta amilihi tiyang sanagari sarta padhusunan. Kapilihan ingkang sami digdaya sarta têguh, yèn sampun angsal lajêng dipun coba kaabên [kaa...]

--- 63 ---

[...bên] kalihan banthèng, mênawi anampiling banthèng rêmuk sirahipun inggih kalêbêt dados tamtama, yèn botên inggih botên kalêbêt. Kacariyos wontên tiyang ing Kêdhungpingit, anama Ki Dhadhungawuk, warninipun botên prayogi, nanging sampun komuk ing têguhipun. Ki Dhadhungawuk wau lajêng dhatêng ing Dêmak, sumêja lumêbêt prajurit tamtama, sarêng katur ing Radèn Jaka Tingkir nuntên katimbalan dhatêng ing ngarsanipun. Radèn Jaka Tingkir sarêng aningali sangêt ênggènipun botên rêmên, sabab warninipun sakalangkung awon ... lajêng tinantun. Sarèhning wontên ing dhusun sampun kalok ing têguhipun, punapa purun kacoba dipun suduk. Wangsulanipun inggih purun. Ki Dhadhungawuk lajêng kasuduk ing sadak dhatêng Radèn Jaka Tingkir, dhadhanipun pêcah lajêng pêjah, kancanipun tamtama êndikakakên sami tumut nyuduki ing dhuwung, jisimipun Ki Dhadhungawuk tatunipun arang kranjang, Radèn Jaka Tingkir sangsaya misuwur ing kadigdayanipun. Kala samantên sampun katur ing sang nata, yèn Radèn Jaka Tingkir amêjahi tiyang badhe lumêbêt dados tamtama, kangjêng sultan sakalangkung duka, sarèhning kangjêng sultan wau ratu sangêt ing adilipun. Radèn Jaka Tingkir lajêng kadhawahan tundhung saking nagari ing Dêmak. Kangjêng sultan amaringi diyat dhatêng ali[19] warisipun ingkang pêjah kathahipun gangsal atus reyal.

--- 64 ---

Wondene Radèn Jaka Tingkir inggih lajêng kesah sami sakala saking ing nagari Dêmak. Ingkang ningali sami wêlas sadaya, utawi prikancanipun tamtama inggih sami anangisi sadaya, Radèn Jaka Tingkir sangêt ênggènipun kaduwung ing solahipun kang sampun kêlampahan, sarta sangêt ing wirangipun aningali têtiyang ing Dêmak, sariranipun marlêsu, ciptanipun rêmên yèn tumuntêna amanggih pêjah, lampahipun ngidul ngetan anjog ing wana agêng, botên kantênan kang dipun jujug, sabab saking sangêt bingunging manahipun. Kacariyos ênggènipun wontên satêngahing wana, sarta lumampah ing sapurug-purug ngantos gangsal wulan. Kala samantên lampahipun dumugi ing wana Jati Têngah tanah rêdi Kêndhêng, wontên ing ngriku kêpêthuk kalihan Ki Agêng Butuh, Ki Agêng kagèt sarta ngandika, sarta anyêlaki, thole, mandhêga, rupamu lan pasêmonmu mèmpêr kakang Pêngging kang wus mati, yèn kowe dadia putrane patut. Nanging bagus kowe lan dêdêgmu pidêgsa, si kakang ing Pêngging biyen rada kadhuwurên sathithik. Kêbat sumaura, pinangkamu ing ngêndi. Ki Jaka matur, wartosipun ingkang sami sumêrêp, kula inggih anakipun Ki Agêng Pêngging. Ki Agêng sarêng mirêng enggal angrangkul dhatêng Ki Jaka sarwi ngandika, yagene ênggèr, kowe ana satêngahing alas kene. Ki Jaka matur ing wiwitan dumugi wêkasan.

--- 65 ---

Kyai Agêng sakalangkung ngungun.

Kyai Agêng tumuntên kondur, ingkang putra Radèn Jaka binêkta, sadhatêngipun ing Butuh Radèn Jaka sakalangkung sinungga-sungga, Kyai Agêng Butuh nuntên angaturi Kyai ing Ngêrang, inggih sampun dhatêng wontên ing Butuh, lajêng winartosan yèn Radèn Jaka punika putranipun Kyai Agêng Pêngging, Kyai Agêng Ngêrang enggal angrangkul sarta anangisi, wicantênipun. Thole, aku biyèn tilik mênyang Pêngging, nanging kowe ora nana, wis digawa marang ibumu ing Tingkir, dadi wis bungah atiku, saikine kowe nêmu kasrakat mêngkono, thole, kowe narimaa, ing sakèhe tindakmu ora bênêr iku atas karsaning Allah, lan wis lumrahe wong bakal kapenak iku amêsthi wiwitane lara. Ki Agêng Butuh lan Kyai Agêng Ngêrang wau akathah-kathah pawulangipun dhatêng Radèn Jaka Tingkir, Radèn Jaka inggih sakalangkung narima sarta suka ing galihipun. Dene anggènipun wontên ing Butuh Radèn Jaka wau ngantos kalih wulan. Sarêng sampun nêlas pamulangipun Kyai Agêng Butuh ngandika, thole, sarèhning wis antara pitung sasi ênggonmu lunga têka[20] ing Dêmak, ing samêngko kowe balia marang Dêmak, utawa muliha marang Tingkir lan ing Pêngging, bokmanawa kangjêng sultan wis èngêt sarta animbali marang kowe, ora wurung digolèki ing ênggon [êng...]

--- 66 ---

[...gon] kawijilane, Ki Jaka Tingkir matur sandika, tumuntên mangkat ijèn. Sadhatêngipun sajawining nagari Dêmak lajêng amêlingakên prikancanipun tamtama, inggih sami dhatêng cêcolongan. Radèn Jaka pitakèn dhatêng tamtama, sarèhning ênggènipun kesah sampun lami, sang nata punapa sampun andangu dhatêng piyambakipun. Wangsulanipun tiyang tamtama, sang nata dèrèng wontên andangu, Ki Jaka sarêng mirêng sangêt malih susahing manahipun, lajêng pamit dhatêng kancanipun tamtama sumêdya ngêlambrang malih.

Lampahipun Radèn Jaka anjujug ing Pêngging, ing dalu lajêng sare ing dêdagan, wontên ing pakuburanipun ingkang rama, ngantos kawan dalu, nuntên mirêng swara atêtela, thole, sira lungaa angidul ngetan, cêdhaking desa Gêtasaji ana wong dhêdhukuh jênênge Kyai Buyut ing Banyubiru, sira ngèngèra ing kono, anglakonana saparentahe. Radèn Jaka kagèt tumuntên wungu saking ênggènipun sare, lajêng mangkat ijèn.

Gêntos kacariyos ing dhukuh Calpitu sukunipun rêdi Lawu, ing ngriku wontên tiyang tapa, anama Ki Jabaleka, inggih trah saking ing Majapait. Ki Jabaleka wau agadhah putra jalêr satunggil abagus warninipun, nama Mas Mănca, Ki Mas Mănca wau kesah saking [sa...]

--- 67 ---

[...king] ing Calpitu sumêja tapa dhatêng ing pasisir kidul, kèndêl wontên ing Toyabiru, lajêng kapêndhêt mitra dhatêng Ki Buyut ing Banyubiru sarta sangêt dipun sihi, ingugung sapolahipun, winulang sakathahing kadigdayan, lan kinèn bantêr tapanipun. Supados enggala tuwuh kang darajat. Sabab Ki Buyut sumêrêp yèn Mas Mănca wau badhe dados êmbaning ratu. Kala samantên Ki Buyut ngandika dhatêng Ki Mas Mănca, kulup, bakal ratumu mèh têka ing kene, rong dina êngkas mêsthi têka ing kene, yèn wis têlung sasi ênggone ana ing Banyubiru kene, iku wus dungkap jumênênge nata, besuk bakal kêkutha ing Pajang, ratu iku angluwihi sêkti, kineringan ing mungsuh, karatone angkêr, iya iku turune Dipati Andayaningrat ing Pêngging, kowe kang bakal dadi pêpatih, aku besuk kang angreka, amrih gêlise jumênêng ratu. Ki Mas Mănca aturipun nuwun.

Sarêng sampun kalih dintên malih, Radèn Jaka Tingkir sampun dumugi ing Banyubiru, inggih nuntên kapêndhêt putra dhatêng Ki Buyut. Sakalangkung ingêla-êla, kasadhèrèkakên kalihan Mas Mănca, Ki Buyut anêlas pawulangipun dhatêng Radèn Jaka Tingkir tuwin Mas Mănca, sasampuning jangkêp tigang wulan Ki Buyut ngandika dhatêng Radèn Jaka, ênggèr, wis mangsane kowe ngaton marang ramakmu kangjêng

--- 68 ---

sultan, mumpung iki măngsa rêndhêng, amêsthi ngadhaton ing gunung Prawata, dakkira têkamu ing Prawata kangjêng sultan durung kondur marang ing Dêmak. Aku anggawani sarat, kang dadi jalarane kowe diwawuh ing kangjêng sultan. Lêmah iki lolohna ing kêbo dhanu, amêsthi kêbo mau banjur ngamuk marang Prawata, wong Dêmak ora nana kang bisa amatèni, iku margane sang nata andangu marang kowe, yèn kowe andikakake matèni kêbo mau, lêmahe buwangên dhisik. Amêsthi kêbo iya banjur kêna kopatèni, lan kowe dakwèhi kanthi, adhimu Ki Mas Mănca, sarta sadulurku lanang jênênge Ki Wuragil, lan kaponakanku, anake Ki Buyut Majasta, jênênge Ki Wila, wong têlu iku aja nganti pisah karo kowe. Radèn Jaka Tingkir matur sandika.

Kyai Buyut lajêng parentah dhatêng anak putunipun, andikakakên sami damêl gèthèk, badhe têtumpakanipun Radèn Jaka Tingkir, sarêng sampun mirantos nuntên mangkat numpak gèthèk. Ki Buyut Banyubiru angatêr sapinggiring lèpèn. Sarwi andêdonga anênga langit. Ki Majasta ngatêra tumut nitih gèthèk. Gèthèk milir ing lèpèn Dêngkèng, sampun dumugi ing dhusun griyanipun Ki Majasta, kèndêl sipêng wontên ing ngriku tigang dintên, lajêng mangkat, Ki Majasta botên tumut. Gèthèk [Gèthè...]

--- 69 ---

[...k] milir dumugi ing bêngawan Picis. Tiyang sakawan wau ingkang kêkalih anyatangi, ingkang kêkalih amêlahi.

Sarêng wanci pukul sakawan sontên dumugi ing kêdhung Srêngenge, anuntên wontên mêndhung sarta grimis awor barat. Ing kêdhung Srêngenge ngriku wontên ratuning baya, anama Baurêksa, pêpatihipun anama Jalumampang, balanipun baya tanpa wilangan. Baya Jalumampang wau angirid baya kalih atus, sami angrampit gèthèk, lajêng pêrang rame kalihan Mas Mănca wontên ing dharatan, Patih Jalumampang sarta baya pitung dasa sampun sami pêjah sinabêtakên ing kêkajêngan dhatêng Mas Mănca, dene Radèn Jaka Tingkir lajêng ambyur dhatêng salêbêting toya, pangraosipun kados wontên ing dharatan kemawon, nuntên prang rame, baya kathah kang pêjah, ratuning baya kang nama Baurêksa sampun nungkul dhatêng Radèn Jaka, sarta aprajangji badhe ngatêr ing lampahipun Radèn Jaka wontên ing toya, lan prajangji badhe angaturi kalangênan baya satunggil-satunggil ing sabên taun.

Radèn Jaka Tingkir nuntên mangkat anitih gèthèk malih, iliring gèthèk dipun sanggi ing bajul kawan dasa, ingkang nitih sami ngeca-eca lênggah kemawon, satang lan wêlahipun sami binucalan. Ing wanci dalu dumugi Bêbagan [Bê...]

--- 70 ---

[...bagan] ing Butuh, gèthèk kathothok. Bajul sami sumêrêp ing wangsit, gèthèk kakèndêlakên. Radèn Jaka sarta rencangipun têtiga sarèhning sami sayah lan arip. Lajêng sami tilêm wontên ing gèthèk. Ing wanci têngah dalu Ki Agêng Butuh mêdal saking griyanipun, kagèt aningali pulung karaton, cumlorot saking lèr kilèn, dhawah wontên ing lèpèn, panggenanipun tilêm Radèn Jaka wau, Ki Agêng nuntên nututi ing dhawahing pulung, sadhatêngipun ing pinggir lèpèn, Ki Agêng botên samar aningali dhatêng Radèn Jaka, kang sare ing gèthèk kadhawahan pulung, lajêng ginugah, thole, tangia, aja pijêr turu bae, pulung karaton ing Dêmak wis ngalih marang sira. Radèn Jaka lan sarencangipun sampun sami tangi, lajêng binêkta dhatêng dhepokipun Ki Agêng Butuh, Ki Agêng Ngêrang inggih sampun dipun aturi dhatêng ing ngriku, nuntên sami amulang dhatêng Radèn Jaka, sarèhning pulung karaton ing Dêmak sampun ngalih dhatêng piyambakipun. Punika ênggènipun badhe anggêntosi ing Sultan Dêmak sampun ngantos kakasap, kasuwuna ing Allah kemawon, lan amuriha lunturing sihipun sang nata, sarta kawulang ing lampah nistha lan kang utami, akathah-kathah pawulangipun Ki Agêng kêkalih wau ing Radèn Jaka, Radèn Jaka inggih sangêt anarimah sarta badhe angèstokakên ing piwulang [piwu...]

--- 71 ---

[...lang] wau. Radèn Jaka nuntên pamit mangkat lan sarencangipun, sami anumpak gèthèk, alon miliripun. Sarêng dumugi ing dhusun Bulu tanah Majênang, nuntên mêntas dhatêng dharat. Bajul sami kawangsitan kapurih wangsula dhatêng ing panggenanipun ing kêdhung Srêngenge, Radèn Jaka lan sarencangipun lajêng sami lumampah dharat. Wiwit kala samantên ing dhusun Bulu kaêlih nama ing Tindak.

Lampahipun Radèn Jaka ngalèr ngilèn mêdal ing Garobogan. Sadhatêngipun talatah ing Prawata, Radèn Jaka sumêrêp yèn sang nata taksih ngadhaton ing ngriku, dèrèng kondur dhatêng Dêmak. Radèn Jaka nuntên ngupados maesa dhanu, sarêng sampun angsal lajêng kalolohan siti babêktanipun saking ing Majasta, maesa wau enggal lumajêng angamuk dhatêng pasanggrahan ing Prawata, angobrak-abrik pasanggrahan. Sarta anggudag anyudhangi têtiyang, kathah tiyang kang sami tatu tuwin pêjah, andadosakên gègèripun tiyang sa Prawata, karampog lan dipun sanjatani botên pasah. Kangjêng sultan nuntên parentah dhatêng abdinipun tamtama, andikakakên mêthukakên pangamuking maesa dhanu, sampun ambêkta gêgaman, sabab prajurit tamtama wau sampun sami dipun gêgulang anampiling banthèng, sapisan rêmuk sirahipun pêjah, prajurit tamtama inggih nuntên mêthukakên pangamuking maesa, ijèn gêntos-gêntos, [gêntos-gê...]

--- 72 ---

[...ntos,]

nanging botên wontên ingkang ngêntasi damêl. Malah kathah kang sami pating kalèsèd, amargi dipun bijigi sarta kaidak-idak. Pangamuking maesa wau ngantos tigang dintên tigang dalu, yèn sêrap srêngenge maesa wangsul dhatêng ing wana, mênawi enjing lajêng ngamuk dhatêng ing pasanggrahan malih, ambêbujêng tiyang.

Ing sabên dintên sang nata aningali saking pêpanggungan, kala samantên sang nata aningali dhatêng Radèn Jaka Tingkir ingiring tiyang têtiga, lumampah malipir sawingkinging baris. Solahipun kados tiyang aningali pangamuking maesa, sang nata enggal ngandika dhatêng abdinipun kang nama Jêbad. Jêbad, pandêlêng ingsun kae kaya Si Tingkir ingiring bature tatêlu, ingsun ora pangling, sira taria apa dheweke wani sun adu lan kêbo ngamuk. Yèn Si Tingkir bisa matèni kêbo iku, dakapura dosane kang wus kalakon. Radèn Jaka sarêng kadhawahan aturipun sandika, sang nata nuntên parentah angêpung maesa sarta andikakakên sami anyuraki ing Radèn Jaka ênggènipun tanglêd kalihan maesa lan andikakakên nabuh monggang, sang nata aningali saking pêpanggungan. Radèn Jaka Tingkir tumuntên amurugi maesa, maesa inggih lajêng anggudag, adangu ênggènipun tanglêd, kapurih erama kang sami ningali, Radèn Jaka dipun undha katadhahan sungu, nanging botên [bo...]

--- 73 ---

[...tên] pasah, sungu sarta buntuting maesa kacandhat dipun sêndhal, maesa dipun tampiling, rêmuk sirahipun sampun pêjah, andadosakên eram sarta sukanipun sang nata, tuwin ingkang aningali sadaya, Radèn Jaka Tingkir lajêng kawangsulakên kalênggahanipun lami anglurahi prajurit tamtama, kangjêng sultan sampun pulih sihipun kados ingkang wau-wau, sang nata nuntên bidhal kondur dhatêng nagari ing Dêmak.

Botên antawis lami kangjêng sultan bidhal dhatêng ing Carêbon, sumêja amondhongi ing Sunan Kalijaga, kaaturan adalêm ing nagari Dêmak. Susunan Kalijaga inggih amiturut, lajêng adhêdhêkah wontên ing Ngadilangu,[21] padamêlanipun amêmulang ing agami Rasul, sampun kathah muridipun.

Kacariyos Kyai Agêng ing Sêsela sumêja lumêbêt prajurit tamtama, nuntên dipun coba kaabên kalihan banthèng, banthèng tinabok sirahipun sapisan pêcah, rahipun mancurat. Kyai Agêng Sela mengo, lajêng kapariksa ing sababipun amengo, atur wangsulanipun Ki Agêng Sela, bokmênawi kapancorotan rah, Kyai Agêng ing Sela nuntên dipun tampik ênggènipun badhe dados tamtama, kawastanan ajrih ing rah, Ki Agêng Sela sangêt isinipun, mantuk lajêng amêpak gêgaman, sumêja soroh amuk angrisak kadhaton [kadha...]

--- 74 ---

[...ton] ing Dêmak. Ki Agêng anumpak kapal, kairing rencangipun sami numpak kapal tuwin dharat kathah. Sadhatêngipun sêlaning waringin kurung ing alun-alun Dêmak, lajêng dipun jêmparing dhatêng sang nata, kapalipun Ki Agêng kenging pathakipun, anglumba sarta anubruk kapale rencangipun. Rencangipun pating balêsar, lajêng dipun jêmparing malih kenging jilinging kapal. Kapalipun Ki Agêng ambandhang mantuk dhatêng ing Sela, rencangipun inggih bibar sadaya, sang nata ningali sakalangkung suka, sarta ngandika dhatêng Patih Wanasalam. Nyata tipis atine Ki Thole ing Sela, ingsun kira ora bisa jumênêng ratu, êmbuh kang buri-buri.

Kacariyos sang nata sampun pêputra nênêm. Pambajêngipun èstri, sampun kakramakakên angsal putranipun Ki Agêng ing Sampang, anama Pangeran Langgar, ingkang rayi jalêr, anama Pangeran Prawata, tiga èstri, krama angsal Pangeran Kalinyamat. Sakawan èstri, krama angsal Pangeran ing Carêbon. Gangsal èstri, krama angsal Radèn Jaka Tingkir, wuragilipun jalêr, nama Pangeran Timur. Radèn Jaka Tingkir sarêng sampun atut ênggènipun krama lajêng kadadosakên bupati ing Pajang, kaparingan lênggah siti kawan ewu karya, pasowanipun dhatêng Dêmak sabên taun. Botên antawis lami nagari Pajang sampun gêmah raharja,

--- 75 ---

tulus kang sami tinanêm. Dipati Pajang sampun adamêl kadhaton.

Kacariyos Sultan Dêmak sampun seda, ing sasedanipun Sultan Dêmak, Dipati Pajang jumênêng sultan. Nagara kang sami kabawah sadaya kairup dhatêng ing Pajang, ingkang mogok kagêbag ing prang, tanah pasisir tuwin măncanagari kang wetan, lan pasisir kilèn, sadaya sampun sami suyud, botên wontên kang purun anglawan ing prang, sami ajrih ing kadigdayanipun Adipati Pajang, amung adipati ing Jipang kang botên purun têluk, kang anama Pangeran Arya Panangsang, punika putranipun Pangeran Seda ing Lèpèn, wayahipun kangjêng sultan ing Dêmak, dados kaprênah nak-sanak lan garwanipun dipati ing Pajang, wondene kang jumênêng amêngku nagari ing Dêmak putranipun kangjêng sultan ingkang panênggak, anama Sunan Prawata, ananging rukun kalihan sang dipati ing Pajang, sami narimahipun. Putranipun kangjêng sultan kang wuragil kang nama Pangeran Timur kabêkta dhatêng ing Pajang lajêng katanêm bupati wontên ing Madiun.

Amangsuli cariyos malih, kala taksih panjênênganipun kangjêng sultan ing Dêmak, punika Kyai Agêng ing Sêsela pinuju jawah dhatêng ing sabin, ambêkta pacul, wanci ngajêngakên asar, sadhatêngipun ing sabin lajêng macul. Sawêg angsal tigang kêcrokan, nuntên wontên gêlap [gêla...]

--- 76 ---

[...p] dhatêng, awarni tiyang kaki-kaki, Kyai Agêng sumêrêp yèn punika gêlap, enggal kacêpêng, gêlap mungêl jumêgur, Ki Agêng kêkah ênggènipun nyêpêngi, blêdhèk lajêng binănda, kaaturakên dhatêng ing Dêmak. Gêlap lajêng kinunjara ing kunjara wêsi, sang nata parentah botên kalilan nyukani toya, têtiyang ing Dêmak agêng alit sami aningali sadaya, anuntên wontên tiyang nini-nini dhatêng, angulungi toya ing bêruk. Punika semahipun ing gêlap kang kinunjara wau, gêlap ing kunjara sarêng sampun anampèni toya, lajêng mungêl gumêbyur, kunjara wêsi ajur sami sakala, gêlap kêkalih sarêng icalipun.

Kacariyos ing Dêmak wontên dhalang ringgit purwa, anama Ki Bicak, bojonipun sakalangkung ayu, punika dipun tanggap dhatêng Ki Agêng Sela, Kyai Agêng sarêng aningali semahing dhalang sangêt ênggènipun rêmên. Dhalang Ki Bicak lajêng pinêjahan. Ringgit sarta bêndhe tuwin semahipun sami kapêndhêt dhatêng Kyi Agêng Sela, Ki Agêng sarêng sampun angsal bêndhe botên siyos rêmên dhatêng semahipun dhalang Ki Bicak. Sangêt kasêngsêmipun dhatêng bêndhe, bêndhe wau kanamakakên Kyai Bicak. Sarta lajêng kaidèn ing Kangjêng Sunan Kalijaga, yèn bêndhe wau badhe dados wasiyat karaton, sarta badhe dados têngêraning prang, yèn bêndhe

--- 77 ---

wau katabuh mungêl ngungkung, amêsthi badhe unggul prangipun. Yèn katabuh botên mungêl, pratăndha badhe asor prangipun.

Kala samantên Kyai Agêng Sela pinuju angêmban putranipun alit, dipun aring-aringi cêlak wontên ing têtanêmanipun waluh, Kyai Agêng anyamping cindhe botên mawi paningsêt. Nuntên mirêng rame-rame alok tiyang ngamuk. Kyai Agêng niyat badhe mantuk, anyèlèhakên putranipun. Nanging tiyang ngamuk kasêlak dhatêng, lajêng anyuduki dhatêng Ki Agêng, Kyai Agêng botên pasah, nanging Kyai Agêng kasrimpêd ing wit waluh dhawah kalumah, nyampingipun cindhe udhar saking badanipun dados wuda, Kyai Agêng nuntên tangi, tiyang ngamuk dipun tampiling pêcah sirahipun sampun pêjah, Kyai Agêng lajêng andhawuhakên prasapa, benjing ing saturun-turunipun sampun wontên kang nyamping cindhe, sarta ananêm waluh tuwin adhahar wohipun.

Kacariyos Kyai Agêng Sela sampun pêputra pitu, sampun sami krama, satunggil nama Nyai Agêng Lurung Têngah, kalih Nyai Agêng Saba, tiga Nyai Agêng Bangsri, sakawan Nyai Agêng Jati, gangsal Nyai Agêng Patanèn. Nênêm Nyai Agêng Pakisdadu, wuragilipun jalêr nama Kyai Agêng Ngênis. Sarêng sampun pêputra pitu Kyai Agêng Sêsela seda, dene Kyai Agêng Ngênis wau

--- 78 ---

inggih sampun pêputra jalêr satunggal, anama Kyai Pamanahan, sampun kakramakakên angsal putranipun Kyai Agêng Saba ingkang pambajêng, ingkang wuragil jalêr, anama Kyai Juru Martani, dados Kyai Pamanahan wau kalihan Kyai Juru Martani kaprênah nak-sanak dados ipe. Kyai Agêng Ngênis amêndhêt anak angkat satunggil jalêr, kaprênah kaponakan misan, anama Ki Panjawi, kasadherekakên kalihan Ki Pamanahan tuwin Ki Juru Martani, atut ênggènipun saduluran. Tiyang têtiga wau ing sapurugipun inggih botên pisah, lajêng sami anggêguru ing Sunan Kalijaga, sêsarênganipun anggêguru Kangjêng Sultan Pajang, karsanipun Sunan Kalijaga, Sultan Pajang kasadulurakên kalihan tiyang têtiga wau, inggih sakalangkung sae anggènipun saduluran, sampun kados sadulur tunggil rama ibu.

Anuntên karsanipun Sultan Pajang Ki Agêng Ngênis kaaturan gêgriya ing Lawiyan. Ki Agêng inggih sampun adhêdhêkah wontên ing Lawiyan. Sarêng sampun lami Kyai Agêng Ngênis seda, inggih kakubur ing Lawiyan ngriku. Ki Pamanahan sarta Ki Panjawi sampun kaabdèkakên ing Sultan Pajang, kadadosakên lurah tamtama, sakalangkung kanggêp pangawulanipun, kapitadosan rumêksa pakèwêdipun ing nagari Pajang, sarta sami dipun [dipu...]

--- 79 ---

[...n] basani kakang dhatêng Sultan Pajang, wondene Kyai Juru damêlipun amung momong dhatêng Ki Panjawi lan Ki Pamanahan. Ingkang dados pêpatih ing Pajang Ki Mas Mănca, anama Tumênggung Măncanagara, Ki Wila lan Ki Wuragil sami dados bupati.

Kacariyos Ki Pamanahan sampun apêputra pitu, ingkang jalêr gangsal, ingkang èstri kêkalih, pambajêngipun anama Radèn Jambu, kalih Radèn Bagus. Tiga Radèn Santri, sakawan Radèn Tompe, gangsal Radèn Kadhawung, nênêm èstri, krama angsal Tumênggung Mayang, wuragilipun èstri taksih alit. Kala samantên Kangjêng sultan Pajang dèrèng apêputra, putranipun Ki Pamanahan kang nama Radèn Bagus wau kapundhut putra pambajêng dhatêng Sultan Pajang, sakalangkung dipun sihi, sampun kados putranipun piyambak. Karsanipun Sultan Pajang kadamêl lanjaran, supados tumuntêna gadhah putra piyambak.

Ing waktu punika têtiyang Jawi kathah kang sami rêmên anggêguru lampahing agami Rasul, tuwin anggêguru kadigdayan sarta katêguhan. Guru wau ingkang sampun misuwur kêkalih, satunggil Kangjêng Sunan Kalijaga, kalih sunan ing Kudus. Sunan Kudus wau muridipun têtiga, satunggil Pangeran Arya Panangsang ing Jipang, kalih Sunan Prawata, tiga Sultan Pajang, ingkang dipun sihi piyambak Pangeran Arya Panangsang, kala samantên Sunan [Suna...]

--- 80 ---

[...n] Kudus pinuju lênggah ing dalêmipun kalihan Pangeran Panangsang, Sunan Kudus ngandika dhatêng Arya Panangsang, wong ngalapdho guru iku ukume apa. Arya Jipang matur alon. Ukumipun pinêjahan. Sarèhning kula dèrèng sumêrêp, sintên ingkang gadhah lampah mêkatên punika. Sunan Kudus ngandika, kakangmu ing Prawata. Arya Panangsang sarêng mirêng dhawahipun Sunan Kudus lajêng sagah badhe amêjahi ing Sunan Prawata, nuntên angutus abdinipun kajinêman, anama Rangkud, andikakakên nyidra ing Sunan Prawata, Rangkud inggih lajêng mangkat. Sadhatêngipun ing Prawata inggih sampun kêpanggih wontên ing dalêm. Sunan Prawata pinuju gêrah, asêsèndhèn kang garwa, sarêng aningali dhatêng pun Rangkud Sunan Prawata takèn. Kowe iku wong apa, Rangkud matur, kula utusanipun Arya Panangsang, andikakakên nyidra ing sampeyan. Sunan Prawata ngandika, iya ing sakarêpmu, nanging ngamungna aku dhewe kang kopatèni, aja angilok-ilokake marang wong liyane, Rangkud lajêng anyuduk sarosanipun. Sunan Prawata jajanipun butul ing gigir, anêrus jajanipun kang garwa, Sunan Prawata sarêng aningali kang garwa kêtaton. Enggal narik dhuwungipun, anama Kyai Bêthok, kasawatakên dhatêng Rangkud. Pun Rangkud kabêsèr ing kêmbang kacanging dhuwung niba ing siti lajêng pêjah, Sunan Prawata lan sagarwanipun [sa...]

--- 81 ---

[...garwanipun] inggih sampun seda, sinêngkalan sedanipun Sunan Prawata 1453. Milanipun Arya Panangsang purun akèn mêjahi ing Sunan Prawata, sabab ingkang rama Arya Panangsang sampun dipun pêjahi dhatêng Sunan Prawata, pinuju kondur saking Jumungahan kacêgat wontên ing margi dhatêng utusanipun Sunan Prawata, anama Surayata, Ki Surayata wau inggih lajêng dipun pêjahi dhatêng rencangipun ingkang rama Arya Jipang, punika cariyos kala sedanipun ingkang rama Arya Jipang.

Kacariyos Sunan Prawata wau gadhah sadhèrèk èstri, anama Ratu Kalinyamat. Punika sangêt anggènipun botên narimah pêjahe sadhèrèkipun jalêr, lajêng mangkat dhatêng ing Kudus kalihan lakinipun, sumêja nyuwun adil ing Sunan Kudus. Inggih sampun kêpanggih sarta matur nyuwun adil. Wangsulanipun Sunan Kudus, kakangmu iku wis utang pati marang Arya Panangsang, samêngko dadi sumurup nyaur bae, Ratu Kalinyamat mirêng wangsulanipun Sunan Kudus makatên sangêt sakit ing manah, lajêng mangkat mantuk. Wontên ing margi dipun begal utusanipun Arya Panangsang, lakinipun Ratu Kalinyamat dipun pêjahi, Ratu Kalinyamat sakalangkung mêmêlas. Sabab mêntas kêpêjahan sadulur, nuntên kêpêjahan bojo, dados sangêt ênggènipun prihatos. Lajêng martapa awêwuda wontên ing rêdi [rê...]

--- 82 ---

[...di] Danaraja, kang minăngka tapih remanipun kaore, Ratu Kalinyamat amêdalakên prasêtya, botên purun angangge sinjang salaminipun gêsang, yèn Arya Jipang dèrèng pêjah, punapa dene apunagi sintên-sintên kang sagêd amêjahi Arya Jipang, Ratu Kalinyamat badhe ngawula lan sabarang gêgadhahanipun kasukakakên sadaya.

Kacariyos Sunan Kudus, pinuju sawêg rêrêmbagan kalihan Arya Panangsang, Sunan Kudus ngandika, kakangmu ing Prawata lan Kalinyamat samêngko wis padha mati, nanging durung lêga atiku, yèn kowe durung jumênêng ratu amêngku ing tanah Jawa kabèh, lan yèn misih adhimu Sultan Pajang dakkira kowe ora bisa dadi ratu, sabab iku kang amakewuhi. Arya Panangsang matur, mênawi parêng ing karsa sampeyan, nagari Pajang badhe kula gêbag ing prang, pun adhi ing Pajang kula pêjahi, supados sampun amakèwêdi. Sunan Kudus ngandika, karêpmu iku aku ora mrayogakake, sabab bakal angrusakake nagara, sarta akèh pêpati, dene kang dadi karêpku, kakangmu ing Pajang iku bisaa mati kacidra bae, aja kawêruhan ing wong akèh. Arya Panangsang matur sakalangkung prayogi, lajêng angutus abdinipun kajinêman, sami êndikakakên[22] [ênd...]

--- 83 ---

[...ikakakên] nyidra ing Sultan Pajang. Kajinêman inggih nuntên mangkat. Dhatêngipun ing Pajang wanci dalu, lajêng lumêbêt ing kadhaton. Sultan Pajang pinuju sare, amujung kampuh, para garwa sami tilêm ing dagan. Kajinêman lajêng nêrajang anyuduki sarosanipun. Sultan Pajang botên pasah, taksih sakeca sare kemawon. Sanajan kampuh ingkang kadamêl mujung wau inggih botên pasah, para garwanipun kagèt, tangi lajêng sami nangis sarta anjêrit. Sultan Pajang kagèt sarta wungu, wungunipun sultan wau kampuh kang kadamêl mujung anyampyuk dhatêng pandung kang sami nyuduki, pandung lajêng sami dhawah ing siti agalasahan. Botên wontên kang sagêd kesah, Sultan Pajang enggal andangu dhatêng kang para garwa, ana apa dene kowe padha nangis pating jalêrit. Para garwa matur, panjênêngan dalêm kula wastani sampun seda amargi dipun suduki ing pandung, sultan enggal amundhut damar sarta amurugi panggenaning pandung, pandung sakawan taksih sami anglungsar wontên ing siti, botên wontên kang sagêd anggulawat. Sultan enggal andangu, sira iku maling têka ing ngêndi, lan sapa kongkon marang kowe. Pandung matur balaka. Sultan Pajang ngandika malih, samêngko kowe wis dakapura, nanging dikêbat tumuli muliha marang Jipang, matura marang gustimu, ênggonmu mêtu saka ing kadhatonku kene dirikat, sabab mênawa kowe kawênangan marang bocahku kang padha nganglang, ora wurung kowe [ko...]

--- 84 ---

[...we] dipatèni. Maling sakawan nuntên sami kaganjar arta lan busana, sakalangkung ing bingahipun, botên nyana yèn dipun gêsangi, lajêng nyêmbah sarta mangkat. Lêstantun ing lampahipun. Dumuginipun ing Jipang inggih lajêng matur ing gustinipun, yèn lampahipun botên angsal damêl. Sultan Pajang sakalangkung têguh sarta sakti, botên kenging sinawawa.

Arya Panangsang sarêng mirêng aturing kajinêman, sangêt susahing manahipun, lajêng ngaturi uninga ing Sunan Kudus, yèn anggènipun utusan anyidra ing Sultan Pajang botên angsal damêl. Mênawi parêng saking karsa sampeyan, Sultan Pajang prayogi katimbalan mriki kemawon, awad badhe kaajak rêrêmbagan bab ngèlmi, yèn sampun dumugi ing ngriki gampil. Sunan Kudus inggih anuruti ing panuwunipun Arya Panangsang, lajêng utusan animbali Sultan Pajang. Sultan Pajang sarêng tampi timbalanipun Sunan Kudus sakalangkung gugup, katimbalan ing guru, nuntên apradandosan. Ki Pamanahan lan Ki Panjawi enggal angaturi peling ing Sultan Pajang. Aturipun, sampeyan katimbalan dhatêng ing Kudus punika botên badhe rêrêmbagan bab ngèlmi, kintên kula panunggilanipun pandung rumiyin punika, sanajan sampeyan sowana dhatêng Kudus, sampun kirang ing pangatos-atos, prayogi ambêkta sagêlar sapapan. [sapa...]

--- 85 ---

[...pan.] Sultan Pajang sarêng mirêng aturipun Ki Pamanahan lan Panjawi, sakalangkung suka ing galihipun. Lajêng parentah amêpak dêdamêling prang. Putranipun Ki Pamanahan kang dipun pundhut putra pambajêng ing Sultan Pajang samangke sampun jaka kumala-kala, sampun kuwawi angêmbat lawung, sakalangkung dipun sihi ing Sultan Pajang, kaparingan nama Radèn Ngabèi Saloring Pasar, sarta kadadosakên lurahipun prajurit tamtama. Bala ing Pajang sarêng sampun samêkta, Sultan Pajang lajêng bidhal lan sabalanipun, nanging Sultan Pajang lampahipun angrumiyini kalihan bala kang sami numpak kapal. Dene bala kang sami dharat lumampah ing wingking, ingkang anindhihi pêpatih ing Pajang, kang nama Tumênggung Măncanagara.

Lampahipun Sultan Pajang sampun dumugi ing Kudus, kandhêg wontên ing alun-alun. Sampun angaturi uninga têng[23]

 

---

1	kalih. (kembali) kalih.
2	kalihan. (kembali) kalihan.
3	sêdhèrèk. (kembali) sêdhèrèk.
4	sadhèrèkipun. (kembali) sadhèrèkipun.
5	anglangkungi. (kembali) anglangkungi.
6	malês. (kembali) malês.
7	brayatipun. (kembali) brayatipun.
8	pasowanan. (kembali) pasowanan.
9	karêmênên. (kembali) karêmênên.
10	gadhah. (kembali) gadhah.
11	ampingan. (kembali) ampingan.
12	Sayidin. (kembali) Sayidin.
13	sakantuning. (kembali) sakantuning.
14	Pinuju. (kembali) Pinuju.
15	Putra kêkalih punika. (kembali) Putra kêkalih punika.
16	angêdalakên. (kembali) angêdalakên.
17	ingkang. (kembali) ingkang.
18	sapangandhap. (kembali) sapangandhap.
19	ahli. (kembali) ahli.
20	saka. (kembali) saka.
21	Kadilangu (dan di tempat lain). (kembali) Kadilangu (dan di tempat lain).
22	andikakakên (dan di tempat lain). (kembali) andikakakên (dan di tempat lain).
23	dhatêng. (kembali) dhatêng.