Babad Tanah Jawi, Meinsma, 1874, #778 (Hlm. 261–345)

--- 261 ---

Kacariyos ingkang rayi sang prabu kang nama Pangeran Alit wanci jaka kumala-kala, dèrèng akrama, pangeran wau kagungan êmban kêkalih sami lênggah bupati, nama Tumênggung Danupaya ing mangke sawêg kesah nglurug dhatêng Balambangan, satunggilipun anama Tumênggung Pasisingan. Pangeran Alit wau timur mila adalêm ing Danupayan. Ing nalika punika sang pangeran pinuju lênggah ing dalêmipun, Ki Tumênggung Pasisingan sarta anakipun anama Agrayuda sami sowan ing kangjêng pangeran. Pasisingan matur saha sêmbah, aturipun Pasisingan kalihan Agrayuda sagah anjumênêngakên nata, sarta ambêbangus, angadon-adoni awon. Saaturipun Pasisingan, yèn tiyang ing Matawis kathah ingkang sagah ambiyantoni piyambakipun, kalih dene sapunika ing kadhaton asring sêpên, botên wontên tiyang, sabab tiyang Matawis sadaya sami anggarap kitha, ing samangsanipun sêpên, Ki Pasisingan sagah ngamuk dhatêng kadhaton. Wangsulanipun Pangeran Alit, sagah dipun galih rumiyin sarta angêntosi ingkang bapa Ki Tumênggung Danupaya. Ki Pasisingan amêksa, kathah-kathah aturipun, sarta abdinipun para lurah sadaya inggih sami angrêmbagi, ambiyantoni aturipun Pasisingan. Pangeran wau dangu-dangu kèlu ing galihipun,

kamanisên ing aturipun tiyang kathah, pangandikanipun.

--- 262 ---

Yèn mêngkono aku ya nurut bae, manawa nyata wong Mataram bakal padha ambiyantoni ênggonku bakal angrêbut karaton. Ki Pasisingan lan Agrayuda lajêng pamit mantuk atata-tata, sadhatêngipun ing griya Ki Pasisingan wicantên dhatêng Ki Agrayuda, thole, sesuk kowe amêpaka gêgaman, aku tak mênyang pagaweyan ambêbata dhingin sarta amaspadakake wong Mataram, kang padha masang bata, adate nèk bubar isih awan. Manawa kang nyambut gawe wis padha mulih, kowe tak kongkoni, têkaa sagêgamanmu kabèh, ayo padha banjur ngamuk marang kadhaton. Agrayuda anyagahi.

Kala samantên Panêmbahan Purbaya sampun sumêrêp ing prakawis punika, lajêng matur ing sang prabu, sang nata sakalangkung ngungun, nuntên dhawah dhatêng panêmbahan. Ing samangsanipun Pasisingan dhatêng wontên ing padamêlan, lajêng andikakakên amêjahi, panêmbahan matur sandika. Ing enjingipun panêmbahan angrumiyini dhatêng padamêlan. Tiyang Matawis sampun winangsit sadaya, botên dangu Pasisingan dhatêng, lajêng sami dipun suduki sampun pêjah, rencangipun sami lumajêng, sanjang dhatêng Agrayuda yèn kang rama sampun pêjah, Agrayuda sarêng mirêng anangis, lajêng mandhi waos sarta numpak kapal, rencangipun sami dipun jak ngamuk. Anuntên mangkat, [mangka...]

--- 263 ---

[...t,] nanging rencangipun sami nglolosi, Agrayuda kantun piyambak. Lampahipun sampun dumugi ing pangurakan. Ing ngriku sampun dipun rakiti, Agrayuda nuntên karampog ing tiyang kathah sampun pêjah, sirahipun kakêthok. Panêmbahan Purbaya nuntên matur ing sang prabu, yèn Pasisingan sarta Agrayuda sampun pêjah, sirahipun inggih kaaturakên. Sang nata enggal miyos sinewaka, bala Matawis pêpak sadaya, sang nata angandika dhatêng abdi èstri, bocah wadon, timbalana adhi mas Pangeran Alit, warahên bakal ingsun kon ênjênêngi ênggon ingsun gawe kutha, pawongan enggal lumampah dhatêng Danupayan. Pangeran Alit sarêng kadhawahan inggih enggal ênggènipun sowan. Sadhatêngipun ing ngarsane sang prabu lajêng dipun uncali sirahipun Pasisingan sarta Agrayuda, sang nata sarwi ngandika, iku rupane kang bakal anjunjung nata marang sira, Pangeran Alit enggal narik dhuwung, sirah kêkalih lajêng dipun suduki sarta angandika, Pasisingan kowe genea têka ngèmbèt-èmbèt marang aku, sang prabu alon andangu, kapriye calathumu iku adhi mas. Pangeran Alit matur saha sêmbah, kakang prabu, kula botên pisan yèn gadhaha cipta badhe amêngsah ing panjênêngan dalêm tuwin yèn murinaa ênggèn sampeyan [sa...]

--- 264 ---

[...mpeyan] jumênêng nata, kula botên rumaos murina, punika amung akalipun Pasisingan piyambak. Sang nata mirêng aturipun ingkang rayi awêlas ing galihipun. Alon ênggènipun angandika, yèn kaya mêngkono adhi mas, sarupane baturmu kang jênêng lêlurah ingsun pundhut kabèh, aturna ing saiki, ingsun anti ana ing sitinggil. Pangeran Alit matur sandika, nuntên lèngsèr saking ngarsane sang nata, sarawuhipun ing dalêm, ingkang abdi taksih pêpak sadaya, kathahipun tigang atus, lêlurahipun wau êmban tiyang alit kêkalih, talèdhèk jalêr satunggil. Sang pangeran ngandika, bocah lêlurah, payo kowe padha dakbănda kabèh, dipundhut marang kakang prabu ing saiki. Para abdinipun lêlurah lajêng sami anangis sadaya, sarta sami angrangkul sukunipun sang pangeran. Ingkang sami wontên ing pasowan jawi mirêng swaraning tangis lajêng sami lumêbêt, inggih tumut anangis. Akathah-kathah aturipun sarta sami angunggar-unggar dhatêng gustinipun. Pangeran Alit lajêng mêdal suraning galih, awêlas ningali para abdinipun, nuntên parentah angrasuk gêgamaning prang, para abdi enggal sami anyandhak gêgaman. Anuntên wontên utusanipun sang prabu angenggalakên, anama Ki Sumêngit kalih Dakawana, nanging Ki Dakawana kantun wontên ing jawi, Ki Sumêngit [Sumêngi...]

--- 265 ---

[...t] piyambak ingkang lumêbêt, inggih lajêng pinêjahan. Ki Dakawana sarêng sumêrêp enggal wangsul angaturi uninga ing sang prabu. Sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Dakawana sangêt ngungun sarwi nênggak waspa, Panêmbahan Purbaya alon matur, sinuhun, sampun pinêsthi karsa Allah, rayi dalêm badhe botên tutug yuswanipun.

Sang nata ngandika sêru, hèh sarupaning wong Mataram, mêngko yèn adhi mas ngamuk, aja ana kang nglawani, sanajan olèha pêpati akèh ya padha piyak kabèhe, supaya têkaa ing ngarsaningsun. Dene manawa ana kang wani mapagake prang, amêsthi ingsun kêthok gulune. Panêmbahan lajêng dhatêng ing alun-alun undhang-undhang, botên dangu Pangeran Alit dhatêng sabalanipun, kandhêg wontên ing pangurakan, angêntosi tiyang Matawis kang sagah sami ambiyantoni, sarêng dangu botên wontên dhatêng, abdinipun sang pangeran têlas sami nglolosi, amung kantun lêlurah nênêm. Pangeran Alit sampun nekad pêjah, tiyang Matawis sami piyak ngiwa nêngên. Anuntên Sang Dipati Sampang kang nama Dêmang Malaya, enggal malajêngi angrangkul sukunipun sang pangeran, matur amêmalangi karsanipun. Supados wandea ênggènipun badhe ngamuk. Pangeran Alit sampun riwut ing galih, sang dipati ing Sampang kacublês ing dhuwung gêgithokipun lajêng pêjah. Tiyang

--- 266 ---

ing Sampang sarêng aningali gustinipun pêjah wontên ing alun-alun, lajêng ambyuk. Pangeran Alit sinosog ing gêgaman, nanging botên pasah, tiyang Sampang kathah kang pêjah dening sang pangeran. Lêlurah nênêm wau sampun pêjah sadaya, Pangeran Alit sarèhning sayah, lajêng kacocok ing dhuwungipun piyambak, pupunipun bucêk satuma, Pangeran Alit lajêng seda wontên sangandhaping waringin kurung. Para dipati enggal sami angrêrămpa layonipun sang pangeran, kabêkta minggah ing sitinggil. Sang prabu sarêng aningali ingkang rayi seda, sangêt ênggènipun muwun. Ingkang ibu lajêng angrukêbi layone kang putra sarwi muwun. Sang nata andangu mênggah ingkang mêjahi dhatêng ingkang rayi, para dipati sami matur ing wiwitan dumugi wêkasan. Sang nata angandika, adhiningsun isih bocah wis digdaya, olèh bela dipati sarta akèh wong Sampang kang padha mati dening adhi mas, hèh wong Mataram kabèh, ingsun sêksènana, ing mêngko adhi mas sun belani. Sang nata lajêng amêrang baunipun ingkang kiwa, pasah rahipun mêdal.

Kacariyos sang nata ing samangke darbe ciri gèthèk baunipun kang kiwa, ing ngriku panitising pun ajar ing rêdi Balambangan, kang dipun pêjahi dhatêng Pangeran Silarong rumiyin. Wondene layonipun Pangeran [Pange...]

--- 267 ---

[...ran] Alit inggih lajêng kapêtak ing Magiri.

Kala samantên sang prabu sampun ngalih kadhaton ing Palèrèd.

Kacariyos ingkang sami nglurug dhatêng ing Balambangan, Ki Tumênggung Wiraguna lan Ki Tumênggung Danupaya, tiga Ki Tumênggung Mataram. Nagari Balambangan inggih sampun bêdhah, Dipati Balambangan angungsi dhatêng Bali, tiyang Balambangan jalêr èstri sami binoyongan dhatêng ing Matawis, kathahipun sèwu gangsal atus. Ki Tumênggung Wiraguna anglud dhatêng ing Bali, kandhêg wontên sapinggiring sagantên. Botên sagêd nyabrang, tiyang ing Bali sarêng sumêrêp sumêja nungkul, mêdal ing laut. Lajêng kapêthukakên prang laut dhatêng Ki Tumênggung Mataram. Tiyang ing Bali kathah kang pêjah, anuntên sami lumajêng.

Ki Tumênggung Wiraguna, kalih Danupaya, tiga Tumênggung Mataram lajêng sami bidhal mantuk dhatêng ing Matawis. Ki Tumênggung Wiraguna wontên ing margi sakit lajêng pêjah, Ki Tumênggung Danupaya sarêng mirêng pawartos yèn Pangeran Alit seda, tumuntên anguntal upas lajêng pêjah, anak putunipun inggih nuntên andikakakên mêjahi sadaya, kathahipun tiyang kalih wêlas. Dene bêboyongan saking Balambangan sadaya kakèndêlakên wontên ing Taji.

Amangsuli cariyosipun Pangeran Silarong, kala [ka...]

--- 268 ---

[...la] panjênênganipun Kangjêng Sultan Agung Pangeran Silarong pinuju kêmit, wontên ing pandhapi kadhaton. Kangjêng sultan amarêngi duka dhatêng Juru Taman. Pun Juru Taman dipun talêmpak. Jajanipun pasah, rahipun sumêmbur ing siti, Juru Taman bathangipun sirna, kangjêng sultan dhêdhawah dhatêng Pangeran Silarong andikakakên bucal rah wau. Pangeran Silarong lajêng angêruki rah, dipun wadhahi ing takir, siti sangandhaping rah inggih dipun têdhuki sakêdhik, kawadhahan sanès, sarêng enjing Pangeran Silarong mantuk. Sadhatêngipun ing dalêm lajêng dhahar, rah wau katutul ing sêkul sakêpêl, kapakakakên ing sagawon. Sêgawon lajêng pêjah sakal. Daginging sêgawon ambêdhêl, rah wau lajêng dipun carubi lisah kalêntik, kaparingan nama upas anglung. Anuntên wontên tiyang gadhah kasêngitan, anyuwun sarat dhatêng Pangeran Silarong, inggih nuntên kaparingan upas anglung, tiyang ingkang dipun upasi wau inggih lajêng pêjah, anuntên wontên tiyang nyuwun panawaning upas anglung, inggih dipun paringi dhatêng Pangeran Silarong, ingkang dipun paringakên dhudhukaning siti sangandhaping rah wau, ingkang dipun paringi anama Ki Citra. Wondene tiyang ingkang sami kalêbêtan upas anglung, samangsanipun dipun jampèni dhatêng Ki Citra inggih lajêng saras. Ing lami-lami misuwur ing

--- 269 ---

têtiyang sanagari ngantos katur ing kangjêng sultan. Pangeran Silarong wau lajêng katundhung, dipun griyakakên ing dhusun Naladana. Sarêng panjênênganipun kangjêng sunan gèthèk punika misuwur malih, ngantos katur ing kangjêng sultan. Pangeran Silarong wau lajêng dikakakên mêjahi, Pangeran Silarong inggih sampun pêjah, punika anelakakên yèn sêsumbaripun ajar ing Balambangan, ingkang dipun pêjahi Pangeran Silarong rumiyin sayêktos.

Kala samantên sang nata adhawah ngupados tiyang èstri ayu badhe kadamêl garwa sêlir, anuntên wontên tiyang ingkang matur, yèn dhêdhalang ringgit gêdhog, inggih tiyang salêbêting nagari Matawis anama Ki Wayah, agadhah anak èstri satunggil sakalangkung ayu nanging sampun gadhah bojo anama Ki Dalêm. Sarêng katur ing sang prabu lajêng dikakakên mundhut. Nanging èstri wau sampun wawrat kalih wulan. Sang nata sarêng aningali sakalangkung rêmên, lajêng kaprênahakên ing dalêm. Kacariyos sang nata ngantos supe dhatêng garwanipun, sangêt kasêngsêm dhatêng èstri wau, malah kaangkat nama Ratu Wetan. Tiyang kathah sami amastani Ratu Malang, botên antawis lami bêktanipun wêtêngan wau lajêng lair mêdal jalêr, sang nata sangêt sihipun. Anuntên bojonipun tiyang èstri ingkang nama Ki Dalêm wau andikakakên mêjahi, ing

--- 270 ---

sapêjahipun Ki Dalêm, Ratu Malang tansah anangis, kang kacipta amung Ki Dalêm. Ing rintên dalu tansah asambat Ki Dalêm kemawon. Botên lami Ratu Malang wau sakit mutah ngising lajêng pêjah. Sapêjahipun Ratu Malang sawarninipun abdi èstri salêbêting dalêm sadaya sami binêthekan wontên palataran kaputrèn. Mila makatên, kalanipun Ratu Malang wau sakit sêsambatipun Ki Dalêm kemawon. Pangraosipun sang prabu sakitipun Ratu Malang amargi dipun damêl ing tiyang sadalêm. Wondene jisimipun Ratu Malang inggih lajêng dikakakên ambêkta dhatêng rêdi Kêlir, nanging botên kalilan mêndhêm. Sabab sang prabu sangêt anggènipun agandrung, rintên dalu tansah atêngga maidipun[1] Ratu Malang, akalihan babêktanipun putra wau, para santana tuwin para bupati sami angaturi kondur angadhaton, nanging sang prabu botên karsa, andadosakên orêgipun tiyang sanagari Matawis. Botên antawis lami, sang nata ing dalu sare wontên ing ngriku, supêna yèn Ratu Malang wau kumpul kalihan bojonipun kang nama Ki Dalêm. Sawungunipun saking sare sang prabu aningali jisimipun Ratu Malang sampun ical sipating tiyang, sang nata lajêng kondur angadhaton, sarta adhêdhawah mêndhêm jisimipun Ratu Malang, sinangkalan 1578. Têtiyang sanagari Matawis inggih sampun têntrêm.

--- 271 ---

Kala samantên sang prabu sampun apêputra gangsal sami jalêr sadaya, ingkang pambajêng patutanipun kalihan putra ing Surabaya, kaangkat nama Pangeran Dipati Anom, punika ingkang ginadhang anggêntosi jumênêng nata, ingkang rayi sakawan wau sami sanès ibu, panggulunipun anama Pangeran Pugêr, pandhadha Pangeran Singasari, sundhulanipun Pangeran Martasana, wuragilipun anama Dèn Mas Tapa.

Kacariyos Pangeran Pêkik ing Surabaya, tunggil dalêm kalihan wayahipun ingkang nama Pangeran Dipati Anom. Pangeran Pêkik sarta ingkang garwa sangêt asihipun dhatêng ingkang wayah. Kala samantên Pangeran Pêkik gadhah ingon-ingon bakisar èstri, ênggènipun angingu kala taksih kuthuk. Sarêng lami-lami dados jalêr, bagus warninipun sarta sagêd kaluruk. Pangeran Pêkik wau sangêt eram ing galihipun, lajêng agadhah cipta yèn bakisar wau pantês kaaturna ing sang prabu, pangraosipun sabab aneh. Anuntên kurunganing bakisar kaluruban sutra pêthak. Pangeran Pêkik lajêng sowan lumêbêt kadhaton, sampun kêpanggih kalihan sang nata lênggah satata, Pangeran Pêkik angaturakên bakisar, sarta aturipun yèn bakisar wau kala rumiyin èstri, samangke dados jalêr, prayogi yèn wontêna ing kadhaton. Sang prabu sampun anampèni [ana...]

--- 272 ---

[...mpèni] bakisar, ing lair sangêt suka sarta eram. Nanging ing batos sangêt duka, mila makatên sang prabu wau sampun limpad ing wêweka, sagêd anukma ing agal rêmit. Wondene panggalihipun sang prabu, ingkang paman kawastanan ngaturi pasêmon, sabab putranipun èstri sampun kagarwa ing sang prabu sarta sampun patutan jalêr satunggil anama Pangeran Dipati Anom, samangke sampun diwasa, supados sang prabu asèlèha, pangeran dipati jumênênga nata. Sang nata sasampune anggalih makatên, ingkang paman lajêng kadhawahan mantuk. Samantukipun Pangeran Pêkik sang nata anuntên ngandika wêwartos dhatêng para abdi ingkang sami ngadhêp. Yèn sowanipun ingkang paman wau ngaturi pasêmon awon, ingkang paman kawastanan tiyang sêpuh botên prayogi. Dêdukanipun sang prabu makatên wau lajêng kawartos ing tiyang kathah, Pangeran Pêkik inggih sampun kêmirêngan sarta sangêt ing gêtun kalihan ajrih, lajêng apepe wontên sakiduling waringin kêmbar sagarwa tuwin kulawangsanipun sadaya, sami angangge sarwa pêthak. Sang nata nuju miyos sinewaka wontên ing sitinggil. Angangkat putranipun babêktan saking Ratu Malang kaparingan nama Pangeran Natabrata, anuntên sang nata aningali tiyang pepe kathah, sarêng kapariksa ingkang pepe wau pangeran ing Surabaya sagarwa tuwin [tuwi...]

--- 273 ---

[...n] kulawangsanipun sadaya, enggal katimbalan minggah ing sitinggil.[2] Pangeran Pêkik inggih nuntên minggah ing sitinggil kalihan garwanipun ambondhèti wontên ing wingking, ingkang aningali sami ngêrês manahipun. Sang prabu sarêng aningali ingkang paman kalihan ingkang bibi dhatêng lajêng tumurun saking dhêdhampar, ingkang paman kalihan ingkang bibi kaajak lênggah satata wontên ing ngandhap. Sang nata andangu ingkang dados sababing pepe. Pangeran Pêkik matur, angaturakên prasêtya, amargi ênggènipun anyaosi bêkisar rumiyin botên pisan-pisan cipta angaturi pasêmon tuwin yèn amêmiringana sarta sumêdya abalela, punapa malih yèn gadhaha cipta anggege măngsa, aturipun Pangeran Pêkik saha kang garwa, manawi sang prabu botên karsa angapuntên, anyuwun mugi kapêjahana kemawon. Ing samangke aturipun wau kalihan nangis, sarwi lênggah tumungkul. Sang nata sarêng mirêng aturipun ingkang paman sarta ingkang bibi lajêng tumut muwun. Kèngêtan ingkang rama swargi, sakathahipun ingkang sami sowan cakêt sadaya sami brêbês mili, awêlas aningali dhatêng Pangeran Surabaya. Sang nata ngandika sarwi ngusapi waspa, paman tuwin bibi, sampun kathah-kathah ingkang sampeyan galih, kula botên rumaos duka, sarta ing mangke kula inggih sampun amaring[3] maklum dhatêng ing sampeyan. Kaping kalihipun [kalih...]

--- 274 ---

[...ipun] paman, benjing yèn kula sampun seda, amêsthi wayah sampeyan kang ênggêtosi kula jumênêng nata, ananging kadhatonipun dede ing Matawis. Wayah sampeyan angadhaton ing Wanakarta, dene ing ngriki, amung kula piyambak kang mungkasi jumênêng nata. Pangeran Pêkik matur, panyuwun kula ing Allah kaping kalih ingkang Nabi Rasulullah, nagari ing Matawis ngriki sampun ewah-ewah, ingkang jumênêng nata sampun liya saking trah dalêm. Sang prabu amangsuli, paman, sampun pinêsthi karsaning Allah, yèn nagari Matawis badhe risak. Amargi saking wayah sampeyan pun thole Dipati Anom. Pangeran Pêkik sarêng mirêng wirayatipun sang prabu, sangêt ênggènipun gêtun. Pangeran Pêkik kalihan ingkang garwa lajêng kadhawahan mantuk. Sang nata kondur angadhaton ginarêbêg ing badhaya tuwin parêkan.

Kala samantên sang prabu animbali Mantri Kapêdhak kêkalih awasta Nayatruna kalih Yudakarti. Sang nata angandika, Nayatruna Yudakarti, sira lungaa marang tanah pasisir utawa măncanagara, sira goleka wong wadon kang prayoga bakal ingsun gawe garwa, nanging wêkas ingsun ing ngêndi nagara kang sira ambah iku nuli sira anggăndaa banyune sêsumbêran. Samangsane banyune sêsumbêran sira gănda wangi, iya ing kono

--- 275 ---

ênggone wong wadon kang ayu, masthikaning wanodya, anuli sira pêpêka, sarupaning wong wadon ing nagara kono dalasan wong desa. Ki Nayatruna Yudakarti matur sandika, lajêng mangkat anjujug ing Jêpara lajêng mangetan dumugi ing Surabaya, wontên ing ngriku lajêng amanggih toya kang wangi gandanipun. Ki Nayatruna Yudakarti nuntên amanggihi Mantrinipun Pangeran Pêkik, ingkang dipun pitadosi têngga nagari ing Surabaya, anama Ngabèi Mangunjaya, Ki Nayatruna Yudakarti andhawahakên timbalan dalêm. Ki Mangunjaya mirêng dhawahipun Ki Yudakarti sakalangkung kagèt. Wicantên salêbêting manah, baya wis pinêsthi karsaning Allah, yèn anakku wadon bakal dadi garwaning raja, Ki Mangunjaya lajêng wicantên dhatêng Nayatruna Yudakarti, Ki Nayatruna Yudakarti, pangraos kula tiyang èstri sanagari ngriki warninipun botên wontên ingkang nyamèni anak kula èstri, sanajan sampeyan pêpêka dalasan tiyang ing dhusun, inggih dèrèng wontên ingkang mirib, ananging dèrèng diwasa, sawêk birai sêkar, anama pun Hoyi, Ki Mangunjaya lajêng anyêluk anakipun èstri, inggih sampun dhatêng. Ki Nayatruna Yudakarti sarêng aningali dhatêng ni rara anjomblong, sangêt eramipun. Nuntên parentah dhatêng Ki Mangunjaya yèn anakipun èstri kapundhut ing sang prabu sarta

--- 276 ---

Ki Mangunjaya sabojonipun andhèrèkna dhatêng Matawis. Ki Mangunjaya matur sandika, lajêng pradandosan. Sasampuning samêkta lajêng bidhal. Sadhatêngipun ing Matawis, Ki Nayatruna Yudakarti anjujug ing griyane lêlurahipun anama Ngabèi Wirarêja, inggih kalajêngakên dhatêng ing kadhaton. Sampun katur ing sang prabu. Sang nata sarêng aningali dhatêng lare èstri, kapanujon ing galihipun, sarta sangêt ing rêmênipun. Ananging kapalang dèrèng măngsa, lajêng ngandika dhatêng Ngabèi Wirarêja, Wirarêja, bocah wadon iki rêksanên ana ing omahmu bae, angulaha ayu, besuk yèn wis mangsane bae aturna marang kadhaton. Wirarêja aturipun sandika, ni rara lajêng kabêkta dhatêng ing Wirarêjan.

Kacariyos Pangeran Dipati Anom ulah lambang sari kalihan garwanipun Pangeran Singasari, Pangeran Singasari botên sumêrêp. Nanging Radèn Ayu Singasari wau agadhah rêmênan malih anama Radèn Dhobras. Radèn Dhobras punika putranipun Pangeran Pêkik, ingkang paman ing Pangeran Dipati Anom. Dene Pangeran Singasari wau inggih sampun sumêrêp. Yèn garwanipun bêbedhangan kalihan Radèn Dhobras. Pangeran Singasari sangêt ênggènipun duka. Anuntên Pangeran Dipati Anom sumêrêp, yèn garwanipun Pangeran [Pa...]

--- 277 ---

[...ngeran] Singasari rêrêmênan kalihan Radèn Dhobras. Pangeran dipati lajêng awêwadul dhatêng Pangeran Singasari, Pangeran Singasari sarêng dipun waduli dhatêng ingkang raka sangêt ing dukanipun, Radèn Dhobras wau lajêng dipun apusi, kaajak dolan dhatêng kêbon wanan. Wontên ing ngriku lajêng dipun pêjahi, jisimipun kalêbêtakên ing sumur, ing nginggil katanêman pisang. Ing sanesipun dintên Pangeran Pêkik dhawah angupadosi putranipun kang nama Radèn Dhobras. Sarêng angsal titik yèn wontên salêbêting sumur, lajêng dipun dhudhuk kabêkta mêdal. Kala samantên kasarêngan ing rêdi Marapi murub, swaranipun gumalêdhêg, anggêgirisi, sela agêng-agêng sami tarung, atêmahan latu, yèn dipun tingali kados jawah latu, ladhu alorodan urut lèpèn. Kathah dhusun ingkang kaurugan tuwin kabêsmi, têtiyang ing dhusun kathah kang pêjah, têtiyang ing nagari ing Matawis sami gègèr, awit katrajang ing ladhu tuwin jawah awu, sang nata lajêng adhawah dhatêng para khaji sarta para ngulama sami andêdongaa ing Allah, rêdi Marapi inggih tumuntên sirêp urubipun. Kala samantên sinêngkalan 1594.

Botên antawis lami sang nata animbali ingkang putra Pangeran Dipati Anom. Sadhatêngipun ingajêngan ingkang rama angandika, thole, sarèhning sira wis diwasa, [di...]

--- 278 ---

[...wasa,] bêcik sira akramaa, saiki sira mênyanga ing wismane si adipati ing Carêbon. Dhèwèke duwe anak wadon, ayu rupane, kaya-kaya patut yèn dadia jodhonira, sira bêcik andêlênga dhingin. Manawa sira wus sênêng, sun pundhute marang ing kadhaton. Pangeran dipati matur sandika, lajêng mangkat dhatêng ing dalêmipun Adipati Carêbon. Sarawuhipun ing ngriku nuntên dipun aturi lênggah ing dalêm. Sang Dipati Carêbon sampun sumêrêp, yèn Pangeran Dipati Anom wau badhe anontoni ing anakipun èstri. Sang Dipati Carêbon lajêng andhawahi dhatêng anakipun èstri angladosna sêgah gantèn. Pangeran dipati sarêng aningali dhatêng sang rêtna, ing salêbêting galih inggih angalêm, mênggah warninipun inggih sakalangkung ayu, nanging pasêmonipun ragi lanas. Kagalih yèn purun dhatêng tiyang jalêr, dangu-dangu pangeran dipati sangsaya têbih galihipun aningali dhatêng sang rêtna, tumuntên kondur matur dhatêng ingkang rama yèn botên rêmên.

Ing sanèsing dintên pangeran dipati pinuju amêng-amêng amampir ing Wirarêjan. Lampahipun dumarojog dhatêng ing pandhapi, kacariyos anakipun Ki Mangunjaya kang nama Rara Hoyi sampun mêpêk birai, dhasar wêrninipun sakalangkung ayu, ing sabên dintên tansah ngulah pasariran, [pasa...]

--- 279 ---

[...riran,] dados sangsaya wêwah ayunipun. Sariranipun kuning anêmu giring, dêdêgipun rêspati, sarta pantês ing salêlewanipun. Pasêmonipun prak ati, esêmipun pait kilang. Kala samantên sang rêtna pinuju bathik wontên ing pandhapi kalihan Nyai Wirarêja, kagèt aningali rawuhipun pangeran dipati, sang Rara Hoyi enggal ênggènipun kesah lumêbêt dhatêng ing griya wingking, lampahipun nolèh-nolèh asarwi anata gêlung. Pangeran dipati sarêng aningali dhatêng ni rara sangêt kagèt, galihipun tarataban alupa sariranipun. Dangu ênggènipun kamitênggêngên, sangêt ing kasmaranipun. Ki Ngabèi Wirarêja sarêng aningali pangeran dipati rawuh, enggal malajêng angrangkul sukunipun pangeran dipati, nêmbah sarwi matur, gusti, kadingaren panjênêngan dalêm têdhak dhatêng griya kula, badhe karsa mundhut punapa, sumăngga pinaraka salêbêting griya kula, pangeran dipati amangsuli, aku têka dolan mampir arêp wêruh ing omahmu bae, Wirarêja, aku takon marang kowe, wong wadon kang bathik mau sapa, apa anakmu dhewe. Ki Wirarêja matur, gusti, tiyang èstri punika wau sêngkêranipun rama dalêm, lare saking Surabaya, angsalipun mundhut kala taksih alit, lajêng kadèkèkakên ing griya kula, yèn sampun mangsanipun birai, kula kadhawahan [kadhawah...]

--- 280 ---

[...an] anyaosakên dhatêng kadhaton. Măngka ing mangke sampun wancinipun, inggih tumuntên badhe kula aturakên ing rama dalêm. Pangeran dipati sarêng mirêng aturipun Ki Wirarêja, sangsaya sangêt ênggènipun kasmaran dhatêng èstri wau, lajêng wangsul sumêja kondur anitih kapal nyandêr lampahipun. Sarawuhipun ing dalêm lajêng sare sarta amujung kampuh, sakathahe abdinipun sami amastani yèn gustinipun gêrah, amung êmbanipun èstri ingkang sumêrêp yèn pangeran dipati wau gêrah brăngta dhatêng èstri Pawirarêjan. Êmban wau enggal ngaturi uninga ing Pangeran Pêkik. Pangeran Pêkik sarêng mirêng aturing êmban, kumêpyur ing galihipun. Rumaos yèn badhe manggih bilai, lajêng angandika dhatêng ingkang garwa kang nama Ratu Pandhan. Ratu, aku sumêja nêrak kaluputan. Payo padha ênjupuk wong wadon ing Pawirarêjan, bakal dakwèhake putumu pangeran dipati, supaya maria ênggone lara brăngta, nanging wataraku yèn aku sida anjupuk wong wadon iku, ora wurung aku bakal oleh dêdukane sang prabu, kaya-kaya aku bakal anêmahi mati, nanging daktekadi, sabab aku wis tuwa, sanajan aku matia, sok uga putumu maria anggone susah atine. Ingkang garwa inggih anurut ing sakarsanipun ingkang raka, nuntên sami mangkat sakalihan, [sa...]

--- 281 ---

[...kalihan,] kairing abdi èstri kathah sarta ambêkta joli, lampahipun sampun dumugi ing Wirarêjan.

Ki Ngabèi Wirarêja enggal amêthuk ing palataran, sarta angancarani lumêbêt ing griya, sampun tata alênggah, Ki Wirarêja matur sarwi nêmbah, gusti, kadingarèn sampeyan pinarak mriki. Pangeran Pêkik amangsuli, Wirarêja, têkaku mrene aku awèh wêruh marang kowe, yèn putuku Pangeran Dipati Anom saulihe têka ing omahmu banjur ora arêp mangan-mangan, turu bae kongsi pirang-pirang dina, awit kaedanan marang wong wadon kang têka ing Surabaya kang ana ing omahmu kene, kang iku aku anjaluk lilamu, wong wadon mau dakjaluk, bakal dakdhaupake karo pangeran dipati, yèn ana dêdukane sang prabu ya aku dhewe kang nanggoni, sanajan tumêkaa ing pati ya daklakoni dhewe. Ki Wirarêja matur, gusti, karsa sampeyan punika kula mopo, kula ajrih ing putra sampeyan sang prabu, yèn ngantosa sampeyan pundhut, kados kula badhe dipun pêjahi dhatêng sang nata. Pangeran Surabaya sarêng mirêng aturipun Ki Wirarêja lajêng anjêtung, sarta sidhakêp astanipun, alon ênggènipun ngandika, Wirarêja, calathumu iku bênêr kabèh, nanging aku anêmah, yèn ana dukane

--- 282 ---

sang prabu, sanajan tumêkaa ing pati ya daklakoni dhewe, aku ora ngèmbèt-èmbèt marang kowe, sarta aku awèh ali-ali sarakit rêga sewu lan kêris loro sasaput pirantine, ênya iki tampanana. Ratu Pandhan anyambungi ngandika, Wirarêja, ing sabênêre aku anjaluk wongku dhewe, sabab nagara ing Surabaya iku duwèkku, măngka wong wadon iku sêka ing Surabaya, amêsthi aku kang wajib duwe, dene yèn anak prabu duka aku dhewe kang nanggoni, Ratu Pandhan lajêng ngandika dhatêng Nyai Wirarêja, Bok Wirarêja iki tampanana pawèwèhku mênyang kowe, êmas lan arta busana, dumên marang sanak-sanakmu kabèh. Nyai Wirarêja bingah ing manahipun, nyêmbah sarta nampèni, nuntên wicantên dhatêng ingkang jalêr, kiyai, kadospundi dika têka mênêng kemawon. Manawa dika wêdi ing sang prabu, wong kangjêng pangeran sarta kangjêng ratu puniki sampun nyaguhi, lan kira kula sang nata botên duka, sabab kang mundhut putrane dhewe kang digadhang jumêmêng nata, sarta ing dina wingi kula ênggih ngrungu pawarta, yèn gusti pangeran dipati ditari krama dhatêng kang rama sang prabu. Ki Wirarêja lajêng kèlu dhatêng ingkang èstri, ni rara lajêng kasumanggakakên dhatêng Pangeran Pêkik. Pangeran saha ingkang garwa enggal amurugi dhatêng ni rara, kagèndèng astanipun, lajêng kasandhing lênggah, [lêng...]

--- 283 ---

[...gah,] Pangeran Pêkik angandika dhatêng Ki Wirarêja, Wirarêja, wruhanamu, wis pinêsthi karsaning Allah yèn nagara Mataram bakal rusak amarga bocah wadon iki, kowe besuk bakal kasrakat, kadukan marang sang prabu, dene aku bakal anêmahi mati, nanging samono iku wis pinêsthi karsa Allah, ora kêna suminggah, wis kèria, aku pamit mulih. Pangeran Pêkik saha kang garwa lajêng bidhal. Ni Rara Hoyi kabêkta nitih joli. Lampahipun anjujug ing kadipatèn. Sampun kêpanggih kalihan ingkang wayah, Pangeran Pêkik angandika, Mas putu, wis maria ênggonmu lara brăngta, aku wis oleh têtămba ingkang dadi laramu iku, iki rupane, pangeran dipati sakalangkung suka ing galih aningali ni rara, botên sarănta ing galihipun, lajêng anyandhing lênggah dhatêng ni rara, Pangeran Surabaya ngandika, mas putu, kowe aja sumêlang atimu, yèn bapakmu sang prabu duka ya aku kang nanggoni, sanajan tumêkaa ing pati ya daklakoni dhewe, sok uga kowe tulusa mukti, sarta bungah atimu, wis kèria pangantenan, aku mulih, pangeran dipati nyêmbah matur nuhun. Pangeran Pêkik saha sang garwa sampun kondur, ni rara lajêng pinondhong dhatêng pangeran dipati, kabêkta minggah dhatêng pangeran dipati, kabêkta minggah dhatêng pasarean, andumugèkakên karsanipun.

--- 284 ---

Ing nalika punika botên antawis lami sang prabu lajêng andangu ing èstri punika dhatêng Ki Ngabèi Wirarêja, aturipun Ki Wirarêja sampun kapundhut dhatêng Pangeran Pêkik, kaparingakên ing Pangeran Dipati Anom. Sang nata sakalangkung duka, Pangeran Surabaya wau lajêng dipun pêjahi, dalah sanak sadhèrèkipun sadaya, gunggung tiyang kawan dasa ingkang dipun pêjahi sami sakala. Ki Ngabèi Wirarêja inggih lajêng kabucal dhatêng Pranaraga saanak bojonipun. Wontên ing ngriku inggih lajêng pinêjahan. Wondene pangeran dipati wau nuntên tampi dhawahipun ingkang rama, andikakakên mêjahi dhatêng èstri wau, dipun tanganana piyambak. Ing samangsanipun pangeran dipati botên amêjahi dhatêng Rara Hoyi sami sakal. Kaanggêp dede putranipun sang prabu, pangeran dipati sarêng tampi dhawahipun ingkang rama makatên, sakalangkung sakit galihipun. Èstri wau inggih nuntên kapangku ing pangeran dipati piyambak, lajêng kacublês ing dhuwung sampun pêjah. Sasampuning pêjah èstri wau, pangeran dipati lajêng katundhung dhatêng ingkang rama, kadalêmakên wontên ing Lipura, rajabrana ing kadipatèn têlas kajarah rayah, dalêmipun kabêsmènan dhatêng sang prabu.

Kala samantên sang nata sabarangkarsanipun ewah kalihan adatipun, asring amêsesa tiyang, tansah

--- 285 ---

anggêlarakên siasat. Para bupati mantri tuwin para santana sami lampah alap-alapan ing kalênggahanipun, sakalangkung rêsah tataning nagari, tiyang sa-Matawis sami miris manahipun. Sarta asring grahana wulan tuwin srêngenge, jawah salah măngsa, lintang kumukus ing sabên dalu katingal. Jawah awu utawi lindhu, akathah dalajat ingkang katingal. Punika pratandhanipun, yèn nagari badhe risak.

Kacariyos Pangeran Dipati Anom inggih sampun kaapuntên dhatêng ingkang rama, kawangsulakên adalêm ing kadipatèn malih, ananging pangeran dipati wau botên pêgat anggènipun prihatin. Ingkang tansah kagagas, sedanipun ingkang eyang Pangeran Pêkik sasantananipun, sarta tiyang sa-Matawis inggih sami susah manahipun. Para santana tuwin para bupati sami anggubêl dhatêng pangeran dipati, kaaturan jumênêng nata supados têntrêma tiyang sanagari Matawis. Pangeran dipati sangsaya kewran, pangunadikaning galih, saupama aku ngêndhiha marang kangjêng rama, ngisin-ngisini misuwure ing nagara liya, yèn aku ora tumulia jumênêng nata, wong ing nagara Mataram kasêlak rusak kabèh, lajêng anggalih ngupados tiyang ingkang badhe kadamêl warana ênggènipun badhe ambêdhah nagari Matawis. Pangeran dipati èngêt dhatêng ingkang eyang panêmbahan ing Kajoran. [Kajor...]

--- 286 ---

[...an.] Pangandikane ing galih, kajaba eyang ing Kajoran, iku kang bisa yèn dakkona ambêdhah ing Mataram. Sabab iku wong tapa sarta sakti, wataraku kaya-kaya kêna yèn dakgawea aling-aling, pangeran dipati nuntên animbali abdinipun lurah têtiga anama Pranataka, kalih Ki Sumêndhi, tiga Ăndakara, pangeran dipati ngandika, kowe wong têlu padha mênyanga ing Kajoran. Layangku iki wèhna marang eyang Kajoran. Kajabaning layang wêkasku marang kowe, poma Si eyang jakên barêng ing salakumu, tiyang têtiga wau sampun jinatenan ingkang badhe dados karsanipun pangeran dipati, tiyang têtiga aturipun sandika lajêng mangkat.

Gêntos kacariyos pangeran ing Kajoran, punika sakalangkung sakti sarta sangêt ing tapanipun. Pangeran Kajoran wau agadhah mantu tiyang saking Sampang anama Radèn Trunajaya, dene ingkang gadhah anak anama Dêmang Malaya ing Sampang, sadhèrèkipun sêpuh Sang Dipati Cakraningrat ing Sampang, Ki Dêmang Malaya wau samangke sampun pêjah, pêrang kalihan Pangeran Alit. Ing sapêjahe ramanipun Radèn Trunajaya taksih alit. Kalênggahanipun Ki Dêmang Malaya kagêntosan adhinipun, kang nama Cakraningrat wau, Radèn Trunajaya inggih lajêng tumut ing ngriku. Sarêng sampun diwasa, nuntên katundhung

--- 287 ---

dhatêng pamanipun, katêrka angrêmêni anakipun èstri Sang Dipati Cakraningrat, malah badhe dipun pêjahi, milanipun sagêd gêsang, amargi dipun umpêtakên dhatêng têtiyang ing Sampang, sabab têtiyang ing Sampang kathah ingkang asih dhatêng piyambakipun. Trunajaya wau lajêng sumêja ngabdi ing Pangeran Dipati Anom, nanging botên angsal margi, sabab têtiyang ing Kadipaten sadaya sami dipun sêsorohi dhatêng Ki Cakraningrat. Supados Trunajaya sampun ngantos katur ing pangeran dipati, Trunajaya lajêng nyêlambrang[4] ing sapurug. Ing lami-lami anuntên kapêndhêt mantu dhatêng Pangeran Kajoran sarta sangêt dipun sihi, kaugung sasolahipun, karana Pangeran Kajoran sumêrêp yèn Radèn Trunajaya wau ing têmbe badhe dados prajurit agêng, sagêd angorêgakên ing tanah Jawi. Kala samantên Pangeran Kajoran pinuju lênggah ing dalêmipun. Kagèt aningali utusanipun pangeran dipati dhatêng, sarta angaturakên sêrat. Nuntên katampèn sarta winaos. Suraosing sêrat animbali, Pangeran Kajoran inggih lajêng mangkat dhatêng Matawis. Radèn Trunajaya andhèrèk ing marasêpuhipun. Sadhatêngipun ing Matawis sampun kêpanggih kalihan pangeran dipati kabêkta lênggah ing dalêm. Pangeran dipati ngandika, eyang, mila sampeyan kula aturi saking sangêtipun ribêding

--- 288 ---

manah kula, kalihan kuwatos. Sarèhning ing mangke têtiyang ing nagari ing Matawis sami susah manahipun. Amargi kangjêng rama ing sabarang karsanipun ewah, botên kados ingkang wau-wau, tansah angêtrapakên siasat, andadosakên karisakanipun tiyang sanagari, dados para santana tuwin para bupati sadaya sami anggubêl dhatêng kula, kula dipun aturi jumênêng nata, anggêntosana kangjêng rama, ingkang punika eyang manawi kula kalampahana angêndhih, mendah ucapipun tiyang ingkang botên rêmên. Yèn kula botên tumuntêna jumênêng nata, tiyang sa-Matawis kasêlak risak sadaya, dados samangke ingkang pinanggih ing panggalih kula eyang, sampeyan badhe kula damêl warana, ambêdhah nagari ing Matawis. Ing pundi panggenan kang sampeyan rêmêni anglêmpakakên gêgaman agêng, dene băndha beya sarta dêdamêling prang inggih kula kang anyukani. Pangeran Kajoran matur, ênggèr, ingkang dados karsa sampeyan punika kula mopo, sabab kula sampun sêpuh sarta ajrih dhatêng sang nata, kalih dene karsa sampeyan punika botên prayogi, kenging dipun wastani anggege măngsa, ing pamanah kula prayogi ingkang sarèh, mila makatên, benjing yèn sampun seda sang prabu, ingkang mêsthi anggêntosi inggih sampeyan. Akathah-kathah anggènipun ambêbolèhi [ambê...]

--- 289 ---

[...bolèhi] Pangeran Kajoran wau, nanging pangeran dipati mêksa botên kenging dipun ampah. Pangeran Kajoran matur malih, manawi sampeyan mêksa kêncêng, ênggèr, kula aturi wakil kemawon. Kula darbe mantu jalêr anama Trunajaya, anakipun Dêmang Malaya ing Sampang kang sampun pêjah, punika kados sagêd anglampahi ingkang dados karsa sampeyan. Sarta sagêd yèn angadêkna gêgaman wontên ing Maduntên. Ing mangke pun Trunajaya wau inggih tumut dhatêng kula wontên ing Jawi. Pangeran dipati suka ing galihipun. Trunajaya lajêng katimbalan lumêbêt ing dalêm. Sadhatêngipun ing ngajêngan lajêng ngabêkti, pangeran dipati rêsêping galihipun aningali dhatêng Trunajaya. Pangeran Kajoran ngandika dhatêng Trunajaya, kulup mulane kowe ditimbali, kowe bakal dikarsakake digawe wayang marang ingkang gustimu, dikakake ambêdhah nagara ing Mataram. Yèn luput-luput ing lakumu, kowe bakal anêmahi mati, kapriye, kowe apa saguh digawe wayang marang gustimu. Trunajaya matur, kula sandika anglampahi, sanajan dhumatêng ing pêjah, ajur awor lan siti, yèn anglampahi dhawahipun gusti kula inggih botên gumingsir. Pangeran dipati amirêng kasagahanipun Radèn Trunajaya sakalangkung suka ing manahipun lajêng angadika, Trunajaya, nagara ing

--- 290 ---

Sampang takparingake marang kowe, nuli irupên dhewe, sarupane wong Madura saurute kabèh padha bêbêgana, aja awèh seba marang Mataram. Dene bupatine cik ben keri dhewe ana Mataram. Yèn wis ngadêg gêgamanmu, nuli anêlukna wong tanah pasisir utawa măncanagara kabèh, yèn ana kang mogok gitikên ing prang, nanging wêkasku kowe dibisa rêmit. Supaya aku aja kongsi kalingkap. Dene besuk yèn ing Mataram wis bêdhah, kowe tumuli sebaa marang aku, yèn aku wis jumênêng nata, bang bang alum-alum dakwehake marang kowe, aku dêrma bae jumênêng nata, amis bacine ing tanah Jawa kabèh măngsa bodhoa ing kowe, Radèn Trunajaya matur sandika. Pangeran dipati anuntên amaringi arta busana tuwin gêgamaning prang kathah warni-warni. Pangeran Kajoran lan Trunajaya sampun lèngsèr saking ngarsane pangeran dipati, mantuk dhatêng ing Kajoran, lajêng atata-tata, Pangeran Kajoran angandika dhatêng mantunipun. Kulup, wêkasku mênyang kowe aja sumêlang atimu, nagara ing Mataram amêsthi bakal bêdhah dening wong Madura, kowe nuli ngadêga gêgamanmu ana ing Surabaya, dene besuk yèn ing Mataram wis dahuru, aku tumuli nusul marang kowe. Radèn Trunajaya matur sandika, tumuntên mangkat lan saanakbojonipun [saanakbojoni...]

--- 291 ---

[...pun] tuwin sabrayatipun sadaya. Sadhatêngipun ing Sampang kathah têtiyang sami mêthuk sarta sami suka manahipun. Sabab punika gustinipun lami, dene têtiyang saurutipun pulo Madura inggih sampun sami suyud, botên wontên kang suwala, Radèn Trunajaya sampun agêng bêbarisanipun.

Kacariyos kala samantên pinuju wontên pêpalajêngan tiyang saking Makasar, kathahipun kalih èwu, pangagêngipun anama Kraèng Galesong, sosoranipun anama Busung Mêrnung, Panji Karonuban. Dhaèng Makincing, Dhaèng Wigêni, Dhaèng Marewa. Dhatêngipun ing tanah Jawi anjujug ing Pajarakan. Lajêng sami angrayah, solahipun anggêgilani, ing Pajarakan tuwin sakiwa têngênipun têlas sami dipun rayahi, dhusun kang urut pasisir kathah kang gêmpur dipun bajagi, têtiyang ing Pajarakan tuwin ing Dêmung sami gègèr, angili ing sapurug-purug. Kraèng Galesong angêbrêgi ing kitha Dêmung, tiyang ing ngriku botên wontên kang purun anglawan. Sabab bupatinipun wontên ing Matawis. Kamisêpuh ing Pajarakan tuwin ing Dêmung sami lumajêng angaturi uninga dhatêng ing Matawis.

Sang nata lajêng parentah dhatêng Tumênggung Darmayuda ing Pasuruan, andikakakên ênggêbag mêngsah tiyang Makasar ingkang wontên ing Dêmung, sarta kêkanthenan tiyang măncanagari [mă...]

--- 292 ---

[...ncanagari] sadaya, ingkang dados têtindhihing prang Radèn Panji Karsula. Radèn Panji Karsula tuwin para bupati măncanagari wau inggih lajêng mangkat. Sang nata dhawah malih dhatêng abdi lêlurah saragêni, anama Ngabèi Măngsadipa, Măngsadipa, sira ingsun paringi nagara ing Japara, sira tumuli muliha marang Japara, lan anakmu Si Jagapati, Jagamanggala, Wiragati, Tanumanggala, padha gawanên kabèh, lan Si Mangunnagara gawanên milua ênjaga ana ing Japara, sarta kagungan ingsun maryêm têtêlu gawanên. Si Gunturgêni, Si Gulu, Si Kumbarawi, padha sèrèdên. Gawenên ênjaga ana ing Japara, poma padha dingati-ati ênggonira padha ênjaga ana ing kono. Ingkang sami kadhawahan wau aturipun sandika, lajêng mangkat.

Gêntos kacariyos senapati Radèn Panji Karsula sarta para bupati măncanagari, lampahipun sampun dumugi ing Japan, atata-tata wontên ing ngriku, sabab Radèn Panji Karsula punika têtiyang saking Japan angawula ing Matawis. Ing mangke nagari Japan kaparingakên dhatêng piyambakipun. Sarêng ênggènipun tata sampun samêkta lajêng bidhal. Lampahing baris kapara tiga, Ki Darmayuda dados panjawat têngên, akanthi măncanagari sapalih, Ki Anggajaya dados panjawat kiwa, akanthi măncanagari sapalih, Radèn Panji [Pa...]

--- 293 ---

[...nji] Karsula kang dados dhadha, akanthi têtiyang Mataram. Lampahipun sampun ngancik watêsing Dêmung. Dene raja Galesong inggih sampun sumêrêp, yèn dipun inggahi gêgaman saking ing Matawis, kathahipun tanpa wilangan. Tiyang Makasar sampun sami rêmbag sabiyantu sarêng pêjah, sampun sami ngatos-atos wontên salêbêting bètèng. Botên dangu gêgaman Matawis dhatêng, tiyang Makasar amêthukakên prang sakêdhap, nuntên sami lumajêng dhatêng ing wana, têtiyang ing Matawis badhe sami angrêrayah salêbêting biting, Panji Karsula botên anglilani, sabab sampun kasaput ing dalu, bala ing Matawis lajêng sami rêrêp anêba wontên satêngahing ara-ara, tiyang Matawis sadaya sami weya, ing dalu sakeca ênggènipun sami tilêm. Gêgamanipun sami kasèlèhakên, kapal sami dipun cuculi, sawênèh sami ngura-ura. Sarêng wanci ing lingsir dalu, tiyang Makasar dhatêng watawis kathahipun kawan atus. Lajêng angamuk sarta surak. Tiyang Matawis sami kagèt bingung pating balulung, kathah kang pêjah dening tiyang Makasar tuwin dening kancanipun piyambak. Lajêng mawut arêbat gêsang piyambak-piyambak. Sarêng wanci byar tiyang Matawis sampun gusis. Amung kantun kang sami pêjah kemawon. Tiyang Makasar sami suka manahipun, amanggih barang sarta gêgaman. Dene Radèn Panji Karsula wau lumajêng [luma...]

--- 294 ---

[...jêng] dhatêng Japan piyambak kemawon. Wontên ing ngriku sakit lajêng pêjah.

Tiyang Makasar wau nuntên sami ngêsuk dhatêng tanah măncanagari, ing pundi kang dipun ambah lajêng sami têluk, botên wontên kang purun anglawan. Tiyang ing Kadhiri sapangetan dumuginipun ing Prabalingga Balambangan sampun sami nungkul sadaya dhatêng Raja Galesong, dados samangke gêgamanipun tiyang Makasar wau sangsaya agêng, sampun misuwur ing nagari Matawis, sarta sampun katur ing sang prabu, yèn Panji Karsula kawon prangipun sarta sampun pêjah, tiyang Makasar gêgamanipun sangsaya ngrêbda, tiyang măncanagari sampun têluk sadaya. Sang nata lajêng parentah dhatêng Radèn Prawirataruna, dikakakên ênggêcak mêngsah kang wontên ing Dêmung, pangandikanipun sêru, Prawirataruna, sira ngaluruga marang ing Dêmung, wong Makasar tumpêsên kabèh, wong pasisir iridên padha adunên prang, sarta wong Walănda kang padha ana ing Japara jakên ngalurug kabèh, yèn ora gêlêm, tundhungên têka ing kono, yèn mopo tumpêsên. Lan wong Madura pariksanên, apa sababe ora seba marang Mataram. Sira sun kanthèni Si Wirabumi, Wiradăngsa lan Si Pulangjiwa, sabalane kabèh. Ingkang sami dipun dhawahi aturipun sandika, lajêng mangkat. Sami jangji pakumpulan ing Japara, Radèn Prawirataruna [Prawi...]

--- 295 ---

[...rataruna] sadhatêngipun ing Japara, para bupati pasisir sampun sami ngalêmpak wontên ing ngriku, ing Têgal sapangetan dumuginipun ing Tuban. Bupatinipun sampun pêpak wontên ing ngriku sadaya, lajêng sami dandos baita, kêbak ing muwara Japara, Ki Wăngsadipa ing Japara sangêt ênggènipun sugun-sugun dhatêng para bupati tuwin dhatêng Radèn Prawirataruna. Radèn Prawirataruna lajêng animbali Kumpêni kang wontên ing ngriku, kathahipun amung sabrêgada, pangagêngipun anama Kapitan Dulkup. Sareyan satunggil anama Ondorop. Juru tulis satunggil. Amung punika ingkang dipun timbali, sadhatêngipun ing ngarsane Radèn Prawirataruna lajêng kadhawahan andikakakên tumut ngalurug. Yèn botên purun kadhawahan kesah saking Japara, supados sampun ngantos adamêl sumêlang ing manah, aturipun tiyang Walandi sandika anglampahi, dhasar salaminipun angajêng-ajêng timbalanipun sang prabu, kaabêna prang kalihan mêngsah, Radèn Prawirataruna mirêng kasagahanipun tiyang Kumpêni sangêt sukaning manahipun. Sasampuning samêkta Radèn Prawirataruna lajêng bidhal lan sabalanipun. Mêdal ing laut. Para bupati sabalanipun sampun sami numpak baita, baita awarni-warni, nuntên sami ambabar layar, sampun mancal saking ing ngriku, lampahing baita pating salêbar,

--- 296 ---

langkung asri tiningalan. Sarta sami mawi têngêran bandera piyambak-piyambak. Tiyang Kumpêni anumpak baita, ujung Surabaya sampun katingal. Baita lajêng sami angranji wontên ing muwara, Radèn Prawirataruna tuwin para bupati lajêng sami mêntas dhatêng ing Surabaya, amasanggrahan wontên ing ngriku, Radèn Prawirataruna sampun midhangêt pawartos, mênggah tiyang Madura ênggènipun botên wontên sowan dhatêng ing Matawis. Punika amargi dipun bêbêg dhatêng Radèn Trunajaya, Radèn Prawirataruna lajêng anglampahakên utusan dhatêng ing Maduntên sarta mawi sêrat. Kala samantên Radèn Trunajaya sawêg dhatêng ing griyanipun saking ing Dêmung saking kêpanggih kalihan Raja Galesong, sampun rêmbag sabiyantu badhe ambêdhah nagari ing Matawis. Anuntên utusanipun Radèn Prawirataruna dhatêng, nanging Radèn Trunajaya asêngadi sakit. Mila awat sakit, sabab sampun ngintên yèn badhe dipun timbali, sarta dèrèng kuwawi yèn amêthukna prangipun Radèn Prawirataruna. Utusan wau inggih sampun dipun panggihi, sêrat lajêng katampèn sarta winaos. Radèn Trunajaya sasampuning maos sêrat lajêng wicantên dhatêng utusan. Kowe matura marang eyang Prawirataruna, aku ora rumăngsa yèn amênging marang wong Madura, ênggone ora padha seba marang ing Mataram iku saking [sa...]

--- 297 ---

[...king] padha edane dhewe, dene ing saiki ana parentah kêrigan, ya padha dakkêrigêne, yèn wis padha tata-tata, nuli dakkone padha marang ing Surabaya, nanging aku bakal ora milu, sabab lagi lara, kowe dhisika marang Surabaya, utusan wau sasampuning sinunggata lajêng pinisalin sarta sinangonan, lajêng mangkat dhatêng Surabaya, sampun katur ing Radèn Prawirataruna punapa ing sawicantênipun Radèn Trunajaya wau, Radèn Prawirataruna inggih sampun sumêrêp yèn sinăngga krama, nanging dipun gampilakên, sok ugi sampuna sirna tiyang Makasar, ing Maduntên kêpanggih wingking. Radèn Prawirataruna lajêng parentah bidhal dhatêng Dêmung, para dipati lan sabalanipun sampun sami numpak baita, ambabar layar, sarta sami ngungêlakên kalataka, lampahing baita sampun dumugi Panarukan. Para bupati sampun sami angatos-atos. Baitanipun sami kapinggirakên. Raja Galesong kang wontên ing Dêmung inggih sampun sumêrêp, yèn gêgaman Matawis dhatêng, Raja Galesong sampun parentah angatos-atos. Lan sawarnine têtêlukan tiyang măncanagari dipun kèn baris piyambak, kadèkèk ing wingking têbih, ingkang badhe mêthukakên prang dharat tuwin prang laut, tiyang Makasar kemawon. Sasampuning samêkta lajêng bidhal dhatêng pinggir pasisir, bala

--- 298 ---

ing Matawis inggih sampun sami mêntas saking baita, abaris ing gêgisik. Nanging bala pasisir kang dèrèng sami dhatêng. Anuntên tiyang Makasar dhatêng, narajang pating barêkik. Bala ing Matawis angrutug ing sanjata, tiyang Makasar botên ajrih anusup kukusing sandawa, angamuk kalihan lêmbing towok tuwin cundrik. Tiyang Matawis kathah kang pêjah, têtindhihipun bala Matawis sami ngawaki tumut ngamuk. Radèn Prawirataruna anitih kuda kairing abdinipun piyambak, kathahipun kawan dasa, lajêng sami ngamuk, tiyang Makasar kang katrajang kathah kang pêjah, nanging kang taksih gêsang botên wontên ajrih, ingkang sami pêjah dipun idak kemawon, ariwut pangamukipun. Tiyang Prawirataruna sampun pêjah sadaya, bala Matawis inggih kathah kang pêjah, Radèn Prawirataruna anandhang tatu, bala Matawis kang taksih gêsang giris manahipun. Sami lumajêng dhatêng pinggiring sagantên, arêbat baita, baitanipun lajêng sami kèrêm, tiyangipun kathah kang sami pêjah dening toya. Radèn Prawirataruna taksih wontên ing gêgisik. Angêntosi bala kang dèrèng numpak baita, sarta wicantên sêru, hèh wong Mataram, disarèh ênggonmu nunggang prau, aku misih ngêntèni, yèn prangku iki kalah, amêsthi nagara ing Mataram bakal bêdhah, aku angur matia dhingin. Ayo padha ngamuk manèh. [ma...]

--- 299 ---

[...nèh.] Anuntên tiyang Makasar dhatêng, Radèn Prawirataruna kinarubut ing tiyang Makasar, sampun pêjah badhe lajêng dipun kêthok sirahipun. Nuntên tinulungan tiyang Kumpêni, Ambon lan Tarnate, sami mêntas saking baita, lajêng angrutug ing sanjata, mimis kados garimis. Tiyang Makasar kathah kang pêjah, tiyang Makasar sami lumajêng, jisimipun Radèn Prawirataruna sampun kabêkta dhatêng baita, lajêng tinabêla, kaantukakên dhatêng ing Matawis. Pangajêngipun bala Matawis wau wontên ingkang ngungsi dhatêng lèpèn Paiton. Tiyangipun sami mêntas dhatêng dharatan. Anuntên dipun rundhuk dhatêng ing tiyang Makasar, baitanipun tiyang Matawis dipun obong, gêgaman sarta sangunipun têlas kobong sadaya, tiyang Matawis sami lumajêng ing sapurug-purug.

Kacariyos jisimipun Radèn Prawirataruna, sadhatêngipun ing Matawis, tiyang sanagari sami orêg sadaya, sarta sami kêkês manahipun. Dene kang sami pêjah bojo tuwin sadhèrèkipun gumuruh sami anangis. Sarta sampun katur ing sang prabu, yèn Radèn Prawirataruna kapupu ing paprangan. Balanipun kathah kang pêjah, sang prabu nuntên miyos sinewaka, para putra, santana, bupati, mantri, sampun pêpak sowan sadaya, sang nata angandika dhatêng Pangeran Dipati Anom. Thole dipati, sira tumindaka dhewe, anglurug marang ing

--- 300 ---

Dêmung, lan adhinira padha gawanên kabèh, wong ing Mataram pra têlunên. Kang saduman tinggalên atunggu marang ingsun. Wong pasisir kêrigên kabèh, padha adunên prang, nagara Madura tumuli gêpukên. Si Trunajaya patènana, krana iku kang miwiti agawe prang, Si Dipati Cakraningrat gawanên, supaya wong Madura padha elinga, yèn iku bandarane lawas. Pangeran dipati matur sandika. Sang nata ngandika malih dhatêng Panêmbahan Purbaya, uwa Purbaya, jêngandika anuwanana ing lampah, angêmonga ing wayah jêngandika. Panêmbahan matur sandika, lajêng sami pradandosan. Tiyang sanagari orêg sami tata-tata, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal. Gumuruh swaraning bala, gêgaman tuwin bandera awarni-warni, para pangeran sadaya sami wahana turăngga, lampahipun sapangkat-pangkat, andalêdêg kados toya mêdal saking rong, gêbyaring busana tuwin kêlabing bandera amindha sêkar sataman. Langkung agêng gêgamanipun. Lampahipun sampun dumugi ing Japara, pangeran dipati lajêng makuwon, anata lampah sarta anglêrêbakên bala. Dene para bupati pasisir ing Têgal sapangetan dumuginipun ing Pathi inggih sampun sami dhatêng wontên ing ngriku sabalanipun. Bupati ing Lasêm Rêmbang sapangetan sampun sami têluk dhatêng Trunajaya tuwin dhatêng Raja Galesong. Pangeran [Pa...]

--- 301 ---

[...ngeran] dipati wau sampun midhangêt pawartos, yèn Radèn Trunajaya sampun kathah têtêlukanipun sarta sampun agêng bêbarisanipun, akumpul kalihan Raja Galesong ing Makasar. Pangeran dipati wau ing batin tansah angalêm dhatêng Trunajaya, ênggènipun badhe prang punika amung kadamêl gêlar kemawon. Wontêna labêtipun yèn prang, supados ênggènipun sakuthu sampun ngantos kauningan dhatêng ingkang rama sang prabu, nanging pangeran dipati dèrèng sumêrêp, yèn Trunajaya anyidrani jangji, upaminipun tiyang ngêmut gêndhis, amêsthi ngraosakên lêginipun kemawon, botên sumêdya yèn dipun lêpèha, dene têgêsipun Trunajaya wau sarêng sampun kathah balanipun lajêng kasupèn dhatêng kancanipun sakuthu, samêdya jumênêng nata piyambak. Panggalihipun pangeran dipati kakintên, botên purun jumênêng nata piyambak makatên. Pangeran dipati lajêng parentah bidhal sumêdya ngangsêg panggenaning mêngsah, Ki Wăngsadipa ing Japara sarta tiyang Kumpêni katilar kadhawahan ênjagi wontên ing Japara, lampahipun pangeran dipati nurut pasisir mangetan. Sakalangkung agêng gêgamanipun. Sawarnining sangu-sangu tuwin rêrepot, sami kaêmot ing baita mêdal ing laut. Lampahe bala ing Matawis anggrêgut sumêdya sami ngantêp kapurunanipun. Sabab têtindhihipun [têti...]

--- 302 ---

[...ndhihipun] gustine piyambak.

Gêntos kacariyos Radèn Trunajaya, sampun akêkutha wontên ing Surabaya, sarta sampun kumpul kalihan Raja Galesong, ajangji êndhog sapatarangan, sabiyantu sarêng pêjah, sumêdya êmbêdhah nagari ing Matawis. Têtêlukanipun nagari inggih sampun kathah, tanah pasisir ing Rêmbang sapangetan dumuginipun ing Balambangan, măncanagari ing rêdi Lawu sapangetan dumuginipun ing Balambangan. Punapa dene tiyang Sampang saurutipun pulo ing Maduntên, sadaya inggih sampun sami suyud, angratu dhatêng Trunajaya, wondene Trunajaya wau inggih sampun jumênêng nata ajêjuluk Panêmbahan Madurêtna Panatagama, sampun misuwur ing tanah pasisir tuwin măncanagari sadaya, nanging kala samantên Trunajaya sangêt ênggènipun kasupèn, yèn sagêdipun makatên punika wontên ingkang ngajani, awit saking karsanipun Pangeran Dipati Anom ing Matawis, botên pisan yèn èngêta dhatêng pangeran dipati, sabab kalimput ing kamuktèn. Pangraosipun kuwawi yèn jumênêng ratu agêng amêngku ing tanah Jawi sadaya.

Trunajaya wau inggih sampun midhangêt pawartos, yèn gêgaman Matawis sampun dhatêng wontên ing Japara, têtindhihipun Pangeran Dipati Anom. Ingkang andhèrèk Panêmbahan Purbaya, Pangeran Singasari,

--- 303 ---

Pangeran Balitar sarta para pangeran sanèsipun, tuwin para bupati inggih kathah kang sami êndhèrèk. Tiyang Matawis kakêrig lampit. Para bupati pasisir bang kilèn inggih sampun kumpul gêgamanipun sakalangkung agêng, saking Japara gêgaman Matawis wau sampun bidhal. Sumêdya anggêbag ing Surabaya.

Trunajaya sarta Raja Galesong lajêng parentah anglêmpakakên bala, sarêng sampun samêkta, nuntên bidhal, kathahing bala tanpa wilangan. Andêl-andêlipun tiyang Madura anama Tumênggung Mangkuyuda, kalih Dhandhang Wacana, tiga Wăngsaprana, sami kêndêl-kêndêl sarta têguh, dene andêl-andêlipun tiyang Makasar anama Dhaèng Marewa, Dhaèng Makincing, Busung Mrênung. Trunajaya sarta Raja Galesong inggih sami anindhihi piyambak. Ingkang dados cucuking baris tiyang Madura, kasambungan tiyang Makasar, nuntên barisipun tiyang măncanagari. Lampahipun sampun dumugi ing Gêgodog. Baris Matawis inggih sampun dhatêng ing ngriku, ajêng-ajêngan lajêng sami mangsah ing prang, kados alun têmpuh sami alun. Ingkang prang sami riwut. Tiyang Madura tuwin tiyang Makasar kathah kang pêjah, nanging dipun pidak kemawon, botên wontên kang ajrih, dangu-dangu tiyang Matawis kathah kang pêjah, ingkang taksih gêsang sami giris manahipun. Para bupati Matawis sami ngawaki tumut prang, Panji Wirabumi, [Wirabu...]

--- 304 ---

[...mi,] Ngabèi Wirajaya, Răngga ing Sidayu sampun pêjah dening tiyang Maduntên. Panêmbahan Purbaya sarêng aningali bala ing Matawis kathah kang tatu sarta pêjah, nuntên angandika dhatêng abdinipun. Bocahku kabèh, kowe padha sumurupa, aku kongsi momong ratu têtêlu, sarta sabên-sabên aku ya angadu prange wong Mataram, nanging ora kaya ing saiki, kang padha têguh-têguh ing biyèn samêngko akèh kang tatu utawa mati, kang padha kêndêl-kêndêl ing biyèn samêngko padha jirih kaya wong wadon. Iki pratandhane yèn ing Mataram pinêsthi bakal rusak. Sabab wong Mataram prange apês. Dene yèn ing Mataram pinêsthi bakal rusak, aku angur matia dhingin. Karana aku wis tuwa, sarta nagara ing Mataram ora ana kang wis misuwur kaya aku ing kadigdayan sarta ing kakêndêlan. Diwêdèni ing wong sanagara aprasasat ratu. Panêmbahan lajêng anggêrêgakên bala ingajak ngamuk. Bala ing Matawis ambyuk angamuk rampak. Tiyang Madura tuwin Makasar anadhahi, arame prangipun, akathah kang sami pêjah, panêmbahan titihanipun sampun pêjah, angamuk dharat kalihan dhuwung anama pun Panji, tiyang Madura kathah kang pêjah dening panêmbahan, lajêng kinarubut ing kathah winaos sarta ginitikan ing landheyan. Panêmbahan sakalangkung têguh, botên pasah dening

--- 305 ---

gêgaman, nanging sariranipun rêmpu, dhasar sampun sêpuh, panêmbahan tiba linggih, Pangeran Balitar enggal anulungi dhatêng panêmbahan, angamuk ing tiyang Sampang, panêmbahan sampun karêbat dhatêng Pangeran Balitar, nanging sampun botên emut. Binêkta mundur dhatêng pasanggrahan. Bala ing Matawis ambrol kados bêndungan bêdhah, larud lumajêng sadaya, sarta kasaput ing dalu, tiyang Madura inggih sami mundur masanggrahan, sarta sami suka-suka, bala ing Matawis sami arêropoh. Panêmbahan Purbaya lajêng seda panuju tanggal ping gangsal wulan Ruwah ing taun Dal 1599.

Ing pasanggrahan gumêrah swaraning tangis. Layon sampun tinabêla, kaantukakên dhatêng ing Matawis.

Ing sasedanipun panêmbahan tiyang Matawis sadaya sami kêkês manahipun, sabab andêl-andêlipun sampun botên wontên. Tiyang ing Matawis kathah kang sami minggat ing dalu, Pangeran Dipati Anom tuwin pangeran sanèsipun punapa dene para bupati inggih sami kalulun. Lajêng sami bidhal mantuk dhatêng ing Matawis. Tiyang Madura tuwin tiyang Makasar inggih sami anunuti,[5] nanging botên kacandhak. Têtindhihipun tiyang Sampang anama Mangkuyuda, têtindhihipun tiyang Makasar anama Dhaèng Marewa, samargi-margi tansah angrayah, èstrinipun binoyongan, jalêripun pinêjahan, anglangkungi [a...]

--- 306 ---

[...nglangkungi] saking rêsah, katêlah dalah samangke, yèn wontên tiyang angrêbut, sami dipun wastani kaya bajag ing Sampang. Lampahipun tiyang Sampang wau dumugi ing Juwana, ing Pathi, Kudus sampun sami nungkul dhatêng tiyang ing Sampang, amung nagari Dêmak ingkang băngga, amêthukakên prang salêbêting biting, tiyang Madura kathah kang pêjah, nuntên sami mundur sumêja ambêdhah ing Japara, lajêng binantonan saking Trunajaya, ingkang binantokakên tiyang măncanagari, sakalangkung agêng barisipun. Ing Japara sampun kakêpang, Ki Ngabèi Wăngsadipa ing Japara sampun rêmbag sabiyantu kalihan tiyang Kumpêni, sami mapan salêbêting kitha ing Japara, tiyang Kumpêni kathahipun kalih brêgada, têtindhihipun anama Mayor Bro, kalih Kapitan Bèlêm. Lajêng sami tata baris wontên ing alun-alun, alêlumbangan. Tamburipun tansah brang-brangan. Ganderanipun kumitir, sampun sami amapanakên mariyêmipun. Ki Wăngsadipa sakulawangsanipun inggih sampun nunggil kalihan tiyang Kumpêni sarta sami angatos-atos. Anuntên tiyang Makasar lan Maduntên dhatêng sarta asurak-surak, sumêja lumêbêt ing kitha badhe anumpês tiyang salêbêting kitha, tiyang Kumpêni lajêng anyumêt mariyêmipun, sarta angarutug ing sanjata, tiyang Maduntên ingkang pêjah wontên ing alun-alun kawan dasa, bathangipun dados saênggèn. [saêng...]

--- 307 ---

[...gèn.] Ingkang tatu tuwin pêjah saênggèn-ênggèn kathah, tiyang Maduntên tuwin tiyang Makasar mêksa majêng anusup kukus, sumêja angamuk liwung sarta sami ngangge kêre wêsi, sawênèh kulambi walulang, tiyang Kumpêni botên kèndêl-kèndêl sanjatanipun, mimis mindha garimis. Mêngsah kathah kang pêjah, rêbah pating sulayah, lajêng sami mundur amasanggrahan wontên ing dhusun Jagatamu. Ki Wăngsadipa ing Japara lajêng amapanakên mariyêm kang agêng-agêng, kabêkta minggah dhatêng ing rêdi Danaraja. Mêngsah kang wontên ing Jagatamu kasipat ing mariyêm saking ing ngriku, mimis mariyêm angsal kêkajêngan sami sêmpal. Sêmpalan kajêng anibani ing tiyang, tiyang Maduntên tuwin tiyang măncanagari kathah kang pêjah, gègèr sami lumajêng dhatêng Kudus. Tiyang Kumpêni sarta Ki Wăngsadipa sami suka-suka, bathanging mêngsah kupingipun sami dipun irisi, kaaturakên dhatêng ing Matawis.

Botên antawis lami Trunajaya anglampahakên prajurit kathah, têtindhihipun Dhandhang Wacana, agêng inggil sarta kêndêl, kadhawahan dhatêng ing Matawis, amondhongi Pangeran Kajoran kabêkta dhatêng ing Surabaya. Ki Dhandhang Wacana sampun mangkat mêdal ing Jagaraga, lampahing gêgaman sakalangkung rêsah, samargi-margi tansah angrêrayah, dhusun ingkang kamargenan kathah kang risak. Têtiyang tanah Sokawati, Kaduwang tuwin tanah

--- 308 ---

Pajang sampun sami nungkul dhatêng Ki Dhandhang Wacana, lampahipun sampun dumugi ing Kajoran. Panêmbahan Rama inggih sampun kumpul, lajêng anêluk-nêlukakên dhusun sakiwa têngên ing ngriku.

Kala samantên sampun katur ing sang prabu yèn gêgaman Maduntên sampun angancik ing Kajoran. Panêmbahan ing Kajoran ingkang sampun kumpul kalihan tiyang Maduntên. Sang nata lajêng parentah dhatêng Pangeran Dipati Anom. Thole Dipati Anom, sira tumindaka dhewe, minăngka wakil ingsun, anggitika mungsuh kang ana ing Kajoran. Wong ing kono tumpêsên kabèh sanak-sanakira padha gawanên kabèh, wong Mataram saanane kêrigên. Pangeran dipati matur sandika, lajêng angundhangi bala, angrakit gêgamaning prang, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal. Lampahipun dumugi ing Taji, kèndêl sakêdhap anata lampah, lajêng lampahipun dumugi ing Kajoran. Nuntên campuh prang rame ngantos sadintên. Tiyang Maduntên lan tiyang Kajoran kathah kang pêjah tuwin kêtaton, sabab karoban lawan. Nuntên sami mundur kasaput ing dalu, tiyang Maduntên sami arêropoh. Sarêng ing wanci lingsir dalu Panêmbahan Kajoran lolos anak bojo tuwin brayatipun sadaya, kadhèrèkakên gêgaman Maduntên. Ing enjingipun bala Matawis sami sumêrêp,

--- 309 ---

yèn Panêmbahan Kajoran sarta tiyang Maduntên sami lolos ing dalu, ing Kajoran lajêng dipun rayah, griya-griya kabêsmèn dhatêng tiyang Matawis. Pangeran Dipati Anom sabalanipun sampun kondur dhatêng ing Matawis.

Kacariyos lampahipun Panêmbahan Rama ing Kajoran lêstantun dumugi ing Surabaya, kêpanggih kalihan Trunajaya, kalih-kalihipun sami onêng-onêngan, botên angintên yèn sagêda pinanggih sarta wilujêng. Ing nalika punika Trunajaya lajêng angalih kadhaton ing Kadhiri, sampun adamêl bètèng sarta ajêjagang sakalangkung kêkah, mariyêmipun tinata ing balowarti ngajêng wingking, tuwin gêgaman sanèsipun inggih sampun mirantos. Raja Galesong kalihan Panêmbahan Rama inggih sampun kumpul wontên ing ngriku.

Botên antawis lami nuntên gêntos taun, Trunajaya, Raja Galesong, Panêmbahan Kajoran sami pirêmbagan ênggènipun badhe ambêdhah nagari Matawis. Dadosing rêmbag lajêng parentah anglêmpakakên bala, angêrigi tiyang măncanagari tuwin pasisir, sarêng sampun ngalêmpak barisipun pinalih, ingkang saduman têtindhihipun anama Tumênggung Mangkuyuda, pêpatihipun Trunajaya, angirid tiyang măncanagari sapalih, tiyang pasisir sapalih, lampahipun badhe mêdal ing Garobogan, [Garo...]

--- 310 ---

[...bogan,] anglarug dhatêng tanah Sokawati tuwin tanah Pajang, anjog ing Kajoran, akanthi Dhandhang Wacana saha Dhaèng Marewa. Dene baris sadumanipun badhe mêdal ing Samawis, lajêng mêdal ing Kêdhu Trayêm, anjog sakilèning Matawis, têtindhihipun Ki Ngabèi Wăngsaprana, angirid tiyang pasisir sapalih, măncanagari sapalih, sarêng sampun samêkta sarta sami ubanggi dintên, sarênga dhatêngipun wontên ing nagari Matawis, lajêng bidhal. Sakalangkung agêng lampahing baris kêkalih, sarta sakalangkung rêsah, ing samargi-margi tansah ambêbahak, tandangipun anggêgilani, dhusun ingkang kamargenan sami risak. Lampahing baris ingkang saduman sampun dumugi ing Garompol, kèndêl atata-tata, lajêng nyabrang bênawi ing Samanggi, anglarug dhatêng tanah Pajang, têtiyang ing tanah Pajang sami kagegeran, ajrih aningali bajag Sampang, kathah kang sami ngili dhatêng wana, wontên kang ngungsi dhatêng ing Matawis. Baris ing Maduntên sampun dumugi ing Kajoran lajêng sami masanggrahan ing Taji, dene baris kang mêdal ing Samawis inggih sampun dumugi ing Trayêm, sakilèning Matawis, lajêng masanggrahan, sarta sampun utusan dhatêng ing Taji, sami ubanggi dintên, sarênga pangrampidipun ing nagari Matawis.

Ing nagari Matawis inggih sampun sumêrêp, yèn mêngsah [mêng...]

--- 311 ---

[...sah] Maduntên dhatêng amaju kalih, têtiyang ing Matawis sami gègèr, agiris manahipun. Tiyang ingkang sami sumêja angungsèkakên anak bojo, botên kantênan solahipun. Wondene para putra santana tuwin bupati mantri sampun angrakit gêgaman, sami tata baris wontên ing alun-alun. Pangeran Dipati Anom nyuwun pamit dhatêng ingkang rama, sumêja amêthukakên prang, ingkang rama inggih anglilani, Pangeran Dipati Anom lajêng bidhal, sarta ingkang rayi-rayi tuwin para bupati mantri, sawontênipun tiyang Matawis kêrig sadaya, nanging ing waktu punika tiyang Matawis sami kuwur manahipun, kaèngêtan dhatêng anak bojonipun tuwin barang darbèkipun. Ênggèning sami tumut mêthukakên mêngsah punika amung saking ajrih kapêksa ing bandaranipun. Dados botên wontên tiyang ingkang gadhah kakêndêlan. Sadaya manahipun sami ajrih sarta kêkês kemawon. Baris agêng sampun mêdal saking alun-alun sarta angatos-atos. Dene baris Maduntên inggih sampun bidhal saking ing Taji, dumugi ing Pajarakan lajêng têmpuh ing prang wontên ing Kaliajir, arame prangipun. Baris Maduntên kang wontên ing Trayêm sampun ngangsêg dumugi ing Talagawana, lajêng campuh prang, tiyang Matawis kuwur prangipun. Sabab mêngsahipun maju kalih, sarta aningali tandangipun pangamuking tiyang Maduntên kados banthèng [ba...]

--- 312 ---

[...nthèng] kanin tuwin kados sima arêbat daging, bala Matawis bibrah manah sarta tatanipun. Lajêng dhadhal sami lumajêng dhatêng salêbêting kitha. Ing salêbêting nagari Matawis jêjêl tiyang kang sami ngungsi tuwin tiyang kang sumêja mêdal dhatêng sajawining nagari, sami ulêng-ulêngan. Tiyang èstri sami nangis gumêrah, botên kantên-kantênan solahipun. Dene para putra santana tuwin bupati mantri, sadaya sami baris wontên ing alun-alun ajagi, bilih wontên karsanipun sang prabu amêthukakên prang, nanging sang nata botên karsa mêdali prang, sabab sampun sumêrêp ing papêsthining Allah, yèn nagari Matawis sirna panjênênganing ratu, sarta sampun jangkêp satus taun karaton ing Matawis. Sang prabu punika jumênêng ratu wêkasan. Dados sang nata wau sampun narima panggalihipun. Karsanipun sang prabu badhe atilar karaton, sumêja kèngsêr saking ing Matawis. Lajêng parentah pradandosan dhatêng para garwa tuwin para èstri salêbêtipun kadhaton sarta kadhawahan sami ambêktaa rajabrana utawi arta sakuwawinipun. Tiyang salêbêting kadhaton pating bilulung sarta sami nangis. Sang nata gugup ing galih, amirêng suraking mêngsah kang andhêsêk kitha sarwi angrayah ambêboyongi, griya-griya sakiwatêngêning kadhaton sami binêsmenan. Sarêng ing wanci dalu sang nata lolos saking kadhaton sagarwaputranipun [sagarwa...]

--- 313 ---

[...putranipun] sadaya tuwin abdi jalêr èstri ingkang sami trêsna inggih sami andhèrèk. Kala jêngkaripun sang prabu atilar pura panuju ing malêm Akad, tanggal kaping 18 wulan Sapar ing taun Be ăngka 1600.

Lampahipun sang nata saking kitha Palèrèd ngilèn bênêr, mampir ngujung dhatêng astana Magiri, lajêng nyabrang lèpèn Praga, sang nata nitih dipăngga, para èstri sami numpak kapal tuwin tandhu, para putra inggih êndhèrèk[6] sadaya, sang prabu ing samargi-margi tansah nênggak waspa, sakalangkung mêmêlas, lampahipun pinêlak.[7] Ajrih bilih katututan ing mêngsah.

Ing enjingipun tiyang Maduntên sami sumêrêp, yèn sang nata sampun lolos ing dalu sagarwaputranipun. Ki Tumênggung Mangkuyuda ing Sampang lajêng angêbroki ing kadhaton. Saisining kadhaton sami rinayah binoyongan. Tangis gumêrah swaranipun, ingkang sami katilar ing sang prabu sakalangkung mamêlas. Ki Tumênggung Cakraningrat sampun kacêpêng dhatêng Dhandhang Wacana, lajêng kakintunakên dhatêng ing Kadhiri, sampun katur ing Sang Prabu Trunajaya, nanging Trunajaya botên kolu yèn amêjahana dhatêng ingkang paman. Cakraningrat lajêng kabucal dhatêng wana Lodhaya, panêjanipun Trunajaya ingkang paman wau supados pêjah amargi dipun măngsa ing drubiksa. Dene Ki Mangkuyuda kang ngêbroki kadhaton Matawis wau [wa...]

--- 314 ---

[...u] lajêng parentah dhatêng Dhandhang Wacana anututi lolosipun sang prabu. Dhandhang Wacana inggih nuntên bidhal sabalanipun, akanthi Dhaèng Marewa, Busung Mêrnung lan Ngabèi Wăngsaprana, lampahipun agêgancangan. Tiyang Matawis ingkang kacandhak pinêjahan. Ingkang nut dhinedhelan. Èstrinipun kadamêl sawênang-wênang, barang babêktanipun pinêndhêtan.

Kacariyos lampahipun sang prabu, sampun nyabrang lèpèn Bogawănta mêdal ing Rawa, anjog ing tanah urut sèwu, para garwa tuwin putra botên pisah kalihan sang nata, amung Pangeran Dipati Anom ingkang lumampah wontên ing wingking ragi têbih, lampahipun arangu-rangu, ing batos angajêng-ajêng utusanipun Trunajaya, sarêng sampun antawis botên wontên utusan, Pangeran Dipati Anom lajêng anututi ingkang rama. Lampahipun sang prabu sampun dumugi ing dhusun Karanganyar, taksih tanah Pagêlèn. Wontên ing ngriku sang nata dipun begal ing tiyang dursila, para èstri sami dhinedhelan. Sang nata enggal parentah nyêbar wang, supados tiyang begal wau sampun ngantos andhèdhèli dhatêng abdinipun kang èstri, nanging tiyang begal wau mêksa taksih andhèdhèli, sang nata sakalangkung duka, lajêng angandika angipat-ipati dhatêng ingkang êmbegal. Hèh wong begal, muga [mu...]

--- 315 ---

[...ga] sira aja ana nêmu salamêt. Begal wau sakal lajêng botên wontên sagêd ngadêg, sami galasahan wontên ing siti, sang prabu lajêng lampahipun dumugi ing Toyamas, arêrêb wontên ing dhusun Ngajibarang, para putra tuwin abdi sawontênipun sami sowan ing ngarsanipun sang prabu, sang nata angandika dhatêng Pangeran Dipati Anom. Thole, sira balia, nagara ing Mataram sira rêbuta, adhi-adhinira padha gawanên kabèh, Pangeran Dipati Anom matur saha sêmbah, dhawah dalêm punika kula mopo, ing pikajêngan kula, sanajan pêjah gêsanga, kula sampun ngantos pisah kalihan panjênêngan dalêm. Sang nata angandika, yagene sira têka mopo, yèn mêngkono adhinira Si Pugêr bae sun tarine, thole Pugêr, sira balia angrêbuta nagaranira ing Mataram, mulane kakangira kang sun tari, kakangira kang duwe wajib wis ora gêlêm anglakoni, dene sariraningsun wis aja sira pikir, sabab ingsun wis ora kalilan dening Allah yèn jumênênga ratu manèh, kapindhone ingsun tuwa, lah kapriye aturira. Pangeran Pugêr matur, kula sandika anglampahi, mugi angsala pangèstu dalêm, sagêda angrêbat nagari Matawis. Sang nata ngandika malih, sira ingsun srahakên ing Allah, muga sira rinêksaa dening Allah, sarta sira sun wèhi wasiyat,

--- 316 ---

kris Kyai Maesa Nular, tumbak Kyai Palèrèd. Loro iku padha wasiyat kraton, ingsun warisake ing sira, anggonên gêgaman yèn prang, adhinira Singasari, karo Si Martasana gawanên, gawenên kanthi lan ing têmbe manawa lanang prangira, ingsun titip adhinira Si Tapa, sabab saiki isih cilik. Karo dene ing besuk Si Tapa iku, yèn wis jumênêng ana ing Pathi pilih tandhinge, sarta bakal kanthinira, sira banjura jumênênga nata ana ing Jênar, wis sira mangkata sarta adhinira karo, ingsun anyangoni salamêt. Pangeran Pugêr, Pangeran Singasari, Pangeran Martasana sampuning ngabêkti dhatêng ingkang rama, lajêng bidhal wangsul sumêja dhatêng Jênar, ingiring bala sawatawis. Wondene sang prabu inggih lajêng bidhal saking Ajibarang, dumugi ing dhusun Pasiraman, taksih talatah ing Toyamas, lajêng rêrêb wontên ing ngriku, sang nata nandhang gêrah sangêt, botên karsa dipun usadani, kala samantên sang nata sarean. Pangeran Dipati Anom sarta Radèn Mas Tapa tansah wontên ing dagan sarwi ngrangkul padaning kang rama, sang prabu amundhut dawêgan. Pangeran pipati enggal dhawah dhatêng abdinipun. Sasampuning angsal lajêng kasaosakên, dawêgan wau lajêng dipun bolong dhatêng pangeran dipati, lajêng kaaturakên ingkang rama sang prabu. Sang nata aningali

--- 317 ---

dawêgan sampun kabolong anggraita ing galihipun, angintên yèn dawêgan wau kadekekan wisa dhatêng pangeran dipati, ewadene inggih lajêng dipun unjuk. Sang nata sarêng sampun ngunjuk dawêgan nuntên ngandika, bangêt tarimaningsun thole, ênggonira awèh dawêgan. Ingsun wêruh ing karêpira, ingsun sira purih enggala seda, dene têka kaya mêngkono karêpira, dhèk biyèn sira sun kon bali angrêbut nagara Mataram sira ora gêlêm. Ing saiki kaya mêngkono karêpira, hèh thole wruhanira, ing besuk amung sira dhewe kang mukti, ora tumurun ing anak putunira, sarta ingsun duwe wêwalêr, ing besuk yèn ingsun wis seda, sira lan saturunira ora ingsun lilani, yèn anyadrana ing pakuburan ingsun. Sang nata gêrahipun sangsaya ngranuhi, pangeran dipati tansah amuwun, sarwi nyungkêmi sukune kang rama, sang nata wungu angrangkul janggane kang putra, sarta ngandika, thole dipati, wruhanira ingsun bakal têkaning jangji, puput yuswaningsun. Besuk ing sapungkur ingsun, sira anjaka[8] pitulung marang wong Walănda, ajakên malês ukum marang wong bang wetan kang padha angrusak ing Mataram. Poma-poma sira angèstokna ing wawêkas ingsun, krana wis pinasthi karsaning Allah, yèn ing tanah Jawa bakal salin alam. Wong Walănda bakal unggul prange, sarupane [saru...]

--- 318 ---

[...pane] anak putuningsun ing besuk, yèn akanthi wong Walănda amêsthi bakal lanang prange, sira ingsun dongakake bisaa angrusak mungsuhira wong bang wetan, nanging aja lali akanthi wong Walănda, sarta sarupane babêrkatan ingsun sira tampanana, kris aran Kyai Balabar, tumbak Kyai Baru lan sapanunggalane kabèh wajib sira kang anduwèni, krana sira putraningsun kang tuwa dhewe, wajib gumantya marang panjênêngan ingsun. Karo dene manèh thole, besuk manawa ingsun wis seda, layon ingsun pêtakên ing bumi Têgal, tunggalna lan guruningsun kang wus kinubur ing kono, nanging layon ingsun prênahna ing lêmah kang punthuk. Sarta lêmahe sira găndaa, ing ngêndi lêmah kang wangi gandane sarta munthuk. Layon ingsun astananên ing kono, wis dibêcik kèri. Sang nata lajêng seda, tangis gumêrah, layon sampun siniraman lajêng tinabêla. Pangeran dipati enggal utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Têgal. Ki Dipati Martalaya inggih sampun dhatêng wontên ing ngriku, layonipun sang prabu lajêng kabêkta dhatêng Têgal, ing ngriku sampun manggih siti munthuk sarta wangi ambêtipun. Layon wau inggih sampun kasarèkakên ing ngriku, wiwit kala samantên ênggènipun nama ing Têgal Arum. Gêntos kacariyos rajaputra ing Mataram, kang anama

--- 319 ---

Pangeran Pugêr, lampahipun sampun dumugi ing Jênar, lajêng kaklêmpak bala, tiyang tanah Pagêlèn sampun suyud sadaya, wontên mantrinipun ingkang rama satunggil angawula ing rajaputra sampun kaangkat nama Tumênggung Gajah Pramoda, angrèhakên tiyang satanah Pagêlèn tuwin para santana inggih kathah kang sami andhèrèk ing rajaputra, kala samantên Pangeran Pugêr ing dalu sare, supêna kêpanggih ingkang rama, kadhawahan angrêbat nagari ing Matawis, sabab sampun mangsanipun sarta dhawah anjumênêng nata wontên ing Jênar, satêlasing pangandika ingkang rama katingal nuntên seda. Pangeran Pugêr kagèt lajêng wungu, sangêt ênggènipun gêgêtun. Lajêng ngandika tantunan dhatêng ingkang rayi-rayi, tuwin para santana sarta para tapa, karsanipun Pangeran Pugêr badhe jumênêng nata, ingkang sami tinantun sadaya anjurungi, Pangeran Pugêr lajêng jumênêng nata, ajêjuluk Kangjêng Susuhunan Ngalaga Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, akêkutha ing Jênar, dipun lih nama ing Purwakăndha, sampun misuwur ing tanah Kêdhu Pagêlèn, sarta sampun suyud sadaya, tiyangipun sami ngalêmpak wontên ing ngriku sagêgamanipun. Sinuhun Ngalaga lajêng utusan amurugi gajah kagunganipun ingkang rama swargi, kala rumiyin katilar wontên ing margi, samangke inggih sampun kapundhut ing sang prabu Ngalaga. Sang Prabu Ngalaga [Nga...]

--- 320 ---

[...laga] lajêng angundhangi bala, sumêja anglagar mêngsah, tiyang Madura kang baris wontên ing dhusun Jagabaya, sarêng sampun samêkta nuntên bidhal. Sadhatêngipun ing Jagabaya lajêng têmpuh prang rame, bala Madura kathah kang pêjah, Ki Dhandhang Wacana lan sabalanin[9] sami lumajêng angungsi dhatêng Palèrèd. Sang Prabu Ngalaga anglud dhatêng Palèrèd. Têtiyang ing Matawis kang sampun sami têluk dhatêng tiyang Madura samangke sami ambalik, andhèrèk gustinipun lami, dados sang prabu Ngalaga wau sangsaya kathah balanipun. Ki Tumênggung Mangkuyuda ing Sampang sampun sumêrêp tiyang Matawis sami ambalik, agiris manahipun kawêwahan sadhatêngipun Ki Dhandhang Wacana karisakan. Balanipun kathah kang pêjah, Ki Dhandhang Wacana sarta Mangkuyuda lajêng larud lan sabalanipun sumêja angumpul dhatêng ing Kadhiri. Sang Prabu Ngalaga sarêng dipun aturi uninga ing balanipun, yèn tiyang Maduntên kang sami wontên ing Palèrèd sampun larud. Sang prabu nuntên lumêbêt ing kitha Palèrèd. Kala samantên sang prabu sampun têtêp ênggènipun jumênêng nata, amêngku nagari ing Matawis. Balanipun sadaya sami ajrih asih, parentahipun ajêg. Ambêgipun sang prabu adil paramarta, asring ngapura ing ngadosa, para santana tuwin para abdi ingkang sami lami sampun kathah kang sami dhatêng, sarta kathah kang sami jinunjung lênggah, wontên ingkang rayi satunggil sampun [sampu...]

--- 321 ---

[...n] kaangkat nama Pangeran Arya Panular, santananipun sang prabu satunggil anama Radèn Ănggayuda kaangkat nama Pangeran Natakusuma, Radèn Wirataruna kaangkat nama Dipati Mangkubumi, Radèn Răngga kaparingan nama Dipati Martasana, Kyai Kamal kadadosakên pangulu, dene ingkang kadadosakên patih Radèn Arya Măndhalika, têtiyang ing Pajang Mataram tuwin ing Kêdhu Pagêlèn sampun sami suyud sarta kathah kang sami jinunjung lênggah, nanging kala samantên nagari ing Matawis kenging wawêlak. Kathah têtiyang kang sami sakit, bawinipun nagari Matawis risak, hawanipun dèrèng sae, sarta awis tatêdhan, têrag jawah, panasipun anglangkungi, nagari Matawis kados gêsêng, dados kathah têtiyang kang sami pêjah amargi sakit tuwin botên nêdha, kêkere aglar ing saurut margi utawi urut lèpèn, sarta sami sakit mêmalanên, utawi sakit rumab. Tiyang sakit ing wanci enjing, sontênipun pêjah, sang prabu Ngalaga sangêt ênggènipun sungkawa, botên eca dhahar utawi sare, tansah anêdha ing Allah, supados mulyaa nagarinipun.

Gêntos kacariyos Pangeran Dipati Anom. Ingkang wontên ing Toyamas. Ing sasedanipun ingkang rama pangeran dipati tansah amuwun ngantos supe ing kaluhuranipun. Botên sumêja yèn jumênênga nata, [na...]

--- 322 ---

[...ta,] ciptanipun anglampus kemawon, malah sumêja kesah khaji dhatêng Mêkah, kala samantên lajêng utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Têgal. Ki Dipati Martalaya inggih sampun dhatêng wontên ing Toyamas, panggih lan pangeran dipati, Martalaya lajêng ngabêkti sarta anangis. Pangeran dipati angandika, wis aja sira nangis, mupusa yèn wis pinêsthi karsa Allah, mungguh rusake nagara Mataram, mulane sira sun timbali, ingsun upayakna prau ingkang prayoga bakal ingsun tunggangi dhewe, ingsun bakal lunga khaji marang Mêkah, Ki Dipati Martalaya mirêng pangandikanipun pangeran dipati angêrês manahipun, lajêng angrangkul sukunipun pangeran dipati matur sarwi nangis. Gusti, karsa dalêm punika kula botên amrayogèkakên. Punapa panjênêngan dalêm botên angowêl karisakanipun ing tanah Jawi, upami katilara, ingkang dipun gêgondhèli tiyang satanah Jawi sadaya sintên, kajawi amung panjênêngan dalêm. Aluhung panjênêngan dalêm jumênênga nata wontên ing ngriki utawi ing Têgil anggêntosi rama dalêm suwargi, wondene prakawis mêngsah dalêm pun Trunajaya tuwin tiyang Makasar, kula kang sagah nyirnakakên. Sanajan wêwaha malih tiyang Sampang tuwin tiyang Makasar, kula botên ajrih. Akathah-kathah aturipun Martalaya wau. Pangeran dipati angandika, Martalaya, [Martala...]

--- 323 ---

[...ya,] karsaningsun wis ora kêna sira ampah, ingsun ora duwe cipta liyane mung têka munggah khaji, dene prasêtyanira wis ingsun tarima, nanging ingsun enggal upayakna prau bae. Ki Dipati Martalaya matur, yèn makatên gusti, mugi kasarèhna rumiyin, kula badhe damêl baita ingkang prayogi, sabab yèn kula ngupados baita kapal ingkang prayogi kados botên angsal. Pangeran dipati inggih anurut ing aturipun Martalaya wau, Ki Martalaya lajêng pamit mantuk. Sadhatêngipun ing Têgal inggih anuntên damêl baita.

Ing sapêngkêripun Martalaya, pangeran dipati wau lajêng sami dipun garumung dhatêng abdinipun sarta dipun tangisi, supados wandea ênggènipun badhe minggah khaji, nanging pangeran dipati botên keguh ing karsanipun. Kala samantên pangeran dipati ing wanci dalu sare wontên mêsjid ing Toyamas, abdinipun panakawan alit têtiga, pangeran dipati wau supêna, mêsjid kang dipun anggèni sare punika katingal garowong ing nginggil. Anuntên wontên rêmbulan, kathahipun pitu, saking ing langit lajêng manjing ing jajanipun. Nuntên wontên lare saukiran cahyanipun kados srêngenge, dipun candhak dhatêng pangeran dipati botên kenging, lare saukiran wau ênggih lajêng manjing ing jajanipun. Pangeran dipati kagèt [kagè...]

--- 324 ---

[...t] nuntên wungu, sangêt ênggènipun gêgêtun, anggraita yèn kadhawahan cahya nurbuwat. Pangeran dipati lajêng agadhah cipta sumêja jumênêng nata, ênggènipun badhe kesah khaji botên siyos, sarta ciptanipun ing tanah Jawi prasasat sampun kagêgêm ing astanipun. Pangandikane ing galih, saupama dhèk biyèn rasaning galih ingsun kayaa saiki, kaya ora bêdhah nagara ing Mataram. Para abdinipun sadaya tuwin para santana lajêng kaklêmpakakên. Sampun pêpak sadaya, sarta sami pangling aningali gustinipun. Kala rumiyin cahyanipun êlom. Samangke cahyanipun sumringah sarta ngêngrêng, pangeran dipati ngandika dhatêng abdi tuwin santananipun. Bocah ingsun kabèh, sira padha saksenana, yèn saiki ingsun jumênêng nata anggêntèni kangjêng rama, ingsun ajêjuluk Susuhunan Mangkurat, Senapati ing Ngalaga, Ngabdurrahman Sayidin Panatagama, para abdi sami jumurung saur pêksi sadaya sarta sami suka ing manahipun. Para abdinipun ing kadipatèn lajêng sami jinunjung lênggahipun. Wontên ingkang dados bupati tuwin mantri, răngga, dêmang ing sapantêsipun. Sang prabu anyar nuntên utusan animbali Ki Dipati Martalaya ing Têgal lan sabalanipun sarta ambêkta sagêgamaning prang, utusan lajêng mangkat sampun dumugi ing Têgal. Ki Dipati Martalaya inggih enggal mangkat dhatêng

--- 325 ---

Toyamas, sampun kêpanggih sang prabu anyar, sang nata alon ngandika, Martalaya, mulane sira sun timbali, sira sumurupa yèn ingsun jumênêng nata, dene ênggon ingsun bakal munggah khaji samêngko wis ora sida. Martalaya sarêng mirêng sakalangkung suka manahipun, matur saha sêmbah, sokur gusti, panjênêngan dalêm sampun jumênêng nata, ingkang kula ajêng-ajêng salaminipun inggih makatên. Dene prakawis mêngsah dalêm pun Trunajaya tuwin tiyang Makasar, inggih kula kang sagah anumpês. Panjênêngan dalêm ngeca-eca kemawon. Sang nata angandika, Martalaya, kasaguhanira wis ingsun tarima, dene prahu ênggonira gawe, iku sadhiyakna tumuli, sarta wonge kang nglakokake prahu, dipêpak sapirantine wong lêlungan. Krana ingsun bakal utusan mundhut bantu wong Walănda marang ing Batawi. Martalaya matur, gusti, karsa dalêm badhe mundhut bantu punika kula botên angrêmbagi, sabab watêkipun tiyang Walandi punika, yèn dipun prasanak tansah mangarahi, sarta kathah cidranipun. Saenipun lair kemawon. Ing batos botên pêdhot-pêdhot pangangkahipun. Dene prakawis mêngsah dalêm tiyang bang wetan, tiyang kula sampun anyagahi anumpês sadaya, punapa panjênêngan dalêm botên pitados ing atur kula. Akathah-kathah aturipun Martalaya [Martala...]

--- 326 ---

[...ya] wau, amurih sang prabu sampun ngantos siyos utusan mundhut bantu dhatêng Batawi. Sang nata mesêm sarwi ngandika, Martalaya, prasêtyanira wus ingsun tarima, ingsun carita marang sira, ing nalikane isih panjênêngane eyang Kangjêng Sultan Agung, ingsun isih dibobotake ing ibuningsun, iku eyang sultan pinuju lênggah lan kang garwa, ibuningsun marak marang eyang sultan. Eyang sultan barêng aningali ibuningsun marak, banjur jumênêng angurmati marang ibu, eyang ratu matur pitakon. Wontên punapa sultan, sampeyan jumênêng saking pinarak. Eyang sultan amangsuli, ratu, dudu bok mantu kang ingsun hurmati, yèn sira ora sumurup kang ingsun urmati kang ana ing wêtêngan, iku besuk bakal dadi raja gêdhe abêbala bacingah, kaya dene panjênêngan ingsun iki, wong tanah Jawa padha suyud kabèh, Martalaya, iku caritaningsun marang sira, mulane ingsun sumêja mundhut bantu marang ing Batawi, dadi ingsun bakal anyatakake wirayate eyang sultan. Ki Dipati Martalaya sarêng mirêng cariyosipun sang prabu, lajêng tumungkul, botên sagêd amangsuli, sabab kaluhuran sabda, ing wusana amiturut ing sakarsanipun sang prabu. Sang nata lajêng dhawah dhatêng Arya Măndaraka, andikakakên dhatêng ing Batawi sarta mawi sêrat, kêkanthenan tiyang Têgal, anama [ana...]

--- 327 ---

[...ma] Ngabèi Sindupati, sasampuning samêkta nuntên mangkat, anjujug ing Têgal, wontên ing ngriku lajêng numpak baita, sampun layar. Sang Prabu Mangkurat ngandika malih dhatêng Pranataka, Pranataka, sira mênyanga ing Donan utawa ing Nusakambangan, sira ngupayaa kêmbang wijayakusuma, poma diolèh, sira aja mulih-mulih yèn durung olèh, kongsia jambul wanên ya anaa ing kono bae. Ki Pranataka matur sandika lajêng mangkat. Sang prabu parentah bidhal saking Toyamas, sumêja dhatêng Têgal. Lampahipun sampun dumugi ing Têgal. Ki Dipati Martalaya angaturakên padalêmanipun. Sang prabu inggih lajêng angêdhaton ing ngriku, dene Ki Dipati Martalaya tuwin bupati sanesipun sami masanggrahan ing alun-alun. Wontên ing ngriku sang prabu akaklêmpak bala, sarta tansah agêgulang pratingkahing prang dhatêng balanipun sadaya, sang nata amundhut tiyang ing Têgal tigang atus, kadamêl prajurit, busananipun sinami, winastanan prajurit Jagasura.

Anuntên wontên tiyang saking Dêmak dhatêng, kêkalih sami sadulur, êmbêkta tiyang tigang atus, sumêja ngawula ing Sang Prabu Mangkurat, anama Martajaya, kalih Wiramantri, nanging kala rumiyin sampun ngawula ing Sang Prabu Ngalaga, Ki Martajaya, Wiramantri, sami matur ing sang prabu, yèn nagara Matawis sampun karêbat dhatêng Pangeran Pugêr,

--- 328 ---

sarta sampun jumênêng nata wontên ing Palèrèd, ajêjuluk Susuhunan Ngalaga, ing tanah Pajang Mataram, Kêdhu Pagêlèn sampun sami suyud. Sang Prabu Mangkurat sarêng mirêng pawartos saking Martajaya, sakalangkung suka ing galihipun. Dene ingkang rayi unggul ing prangipun sarta sampun jumênêng nata wontên ing Palèrèd. Lajêng angandika, Martajaya, yagene sira aninggal adhi mas Pugêr. Martajaya matur, gusti, mila kula botên sowan dhatêng Matawis, sabab rayi dalêm sampun kathah balanipun. Panjênêngan dalêm dèrèng kagungan bala kathah, mila kula pilalah mriki. Sang nata ngandika, Martajaya, ya bangêt tarimaningsun êngonira sumêja milu lara, besuk nagara Dêmak bakal ingsun paringakên ing sira lan adhinira. Martajaya lan sabalanipun sampun kaprênahakên. Anuntên wontên tiyang Surabaya dhatêng, anama Ănggajaya kalih Ănggawăngsa, Ănggawăngsa wau sampun angabdi dhatêng ing sang prabu kala kadipatènipun. Dene Ki Ănggajaya taksih agêgriya wontên ing Surabaya, samangke Ki Ănggajaya wau nusul dhatêng sadhèrèkipun kang nama Ănggawăngsa tumut angabdi ing sang prabu, inggih sampun katampèn.

Kacariyos Ki Pranataka kang kautus dhatêng Nusakambangan ngupados sêkar wijayakusuma, Ki Pranataka inggih

--- 329 ---

sampun dhatêng ing masjid watu, wontên ing ngriku ngantos pitung dintên pitung dalu, botên nêdha-nêdha, supados angsala sêkar, sarêng ing dintên malêm Jumungah, Ki Pranataka aningali sekar wijayakusuma amung sarakit. Cahyanipun mancorong, Ki Pranataka enggal amêthik. Sekar lajêng kabêkta mantuk dhatêng Têgal, sampun kaaturakên ing sang prabu, sang nata sakalangkung suka, cipta yèn tulus ênggènipun jumênêng nata.

Gêntos kacariyos lampahipun Ki Măndaraka kang dhatêng ing Batawi, sampun kêpanggih kalihan gurnadur jendral. Ki Măndaraka wau sadhatêngipun ing Batawi, mawi dipun urmati ungêling maryêm, sarta drèl sanjata, panganggêpipun gurnadur jendral prasasat sang prabu ing Matawis têdhak piyambak dhatêng ing Batawi, para rat tuwin para upsir inggih sami manggihi sadaya wontên ing loji panggenanipun gurnadur jendral sarta kasêgah dhahar tuwin unjuk-unjukan. Sasampuning sami dhahar, Ki Măndaraka lajêng amaringakên sêrat. Gurnadur jendral anampèni sarta winaos. Ki Măndaraka wicantên. Tuwan gurnadur jendral, dhawahipun sang prabu bêbantu wau sarênga salampah kula, gurnadur jendral mangsuli, Kyai Măndaraka, jêngandika angantia rumiyin, kula amatah ingkang badhe lumampah, Ki Măndaraka inggih anurut ing dhawahipun gurnadur jendral.

--- 330 ---

Gurnadur jendral lajêng parentah dhatêng Kumpêni ingkang badhe kalampahakên, kathahipun sèwu wolung atus. Ingkang sèwu tiyang Makasar, Ambon, Tarnate, Bugis. Ingkang wolung atus tiyang Walandi, ingkang măngka Senapatining prang anama Amral èl Duwèlbèh, mayor Walandi kêkalih, kapitan sapangandhap botên kacariyos. Dene mayoripun tiyang Makasar tuwin Ambon kêkalih anama Kraèng Naba kalih Krang[10] Kadhangkrang, sarta gurnadur jendral angaturi pisungsung rajabrana warni-warni ing sang prabu, utawi wawêlingipun dhatêng Amral, tuwin dhatêng Ki Măndaraka inggih kathah-kathah, sasampuning samêkta lajêng bidhal numpak baita ambabar layar, lampahipun sampun dumugi muwara ing Têgal. Ki Măndaraka mêntas rumiyin, sowan ing sang prabu, Amral taksih kantun wontên ing pinggir pasisir, Ki Măndaraka sadhatênge ngarsanipun sang nata lajêng ngabêkti sarta matur, gusti, kula angaturakên tabenipun kaki gurnadur jendral konjuk ing panjênêngan dalêm, sarta angaturi pisungsung rajabrana warni-warni, sarêng tampi dhawah dalêm, gurnadur jendral sakalangkung suka, ingkang dados pamundhut dalêm bêbantu samangke inggih anyaosi, kathahipun sèwu wolung atus. Mayoripun sakawan têtindhihipun anama Amral èl Duwèlbèh, sang nata sarêng mirêng aturipun Ki Măndaraka, sakalangkung suka,

--- 331 ---

lajêng ngandika, Măndaraka, enggal timbalana panggêdhene wong Walănda, ingsun arêp wêruh, Ki Măndaraka enggal wangsul dhatêng pinggir pasisir animbali Amral sarta para mayor, sang nata lajêng miyos sinewaka, badhe amanggihi têtamu, balanipun sang nata pêpak sadaya sumêja sami ningali ing warninipun tiyang Wêlandi, ing alun-alun kêbak tiyang jalêr èstri. Amral tuwin para upsir sadhatêngipun ing ngarsane sang prabu, lajêng sami manthuk angadêk kemawon sarta angêmpit têpio, botên wontên ingkang sila, para bupati tuwin kang sami ningali kalangkung kagèt sarta sami eram, dene sami daksura, sang nata ngandika dhatêng Ki Măndaraka, Măndaraka, yagene ora nana gêlêm seba sila marang ingsun. Bangêt ênggone ora wêruh ing tata, Ki Măndaraka matur, gusti, sampun caranipun tiyang Walandi, urmatipun ngadêk sarta ngêmpit têpio, sang nata mèsêm. Ki Dipati Martalaya panasbaran. Enggal amurugi Amral dipun candhak gulunipun dipun kèn sila sarta wicantên. Payo kapir, linggiha, apa kowe ora wêruh yèn iki ana ngarsane Raja Mataram. Bangêt ênggonmu kurang ajar, Amral pulingak-pulinguk. Mayor Wilham aningali pangagêngipun pangraosipun pangagêngipun dèn niaya, lajêng anyêlaki sarwi ngingêr pêdhang, anguntir barêngos. [barê...]

--- 332 ---

[...ngos.] Martalaya wicantên sêru dhatêng Mayor Wilham. Mara mêdhanga tak tadhahi, sang prabu sarêng aningali sakalangkung duka andikakakên sami nyapih, Ki Măndaraka enggal angrangkul dhatêng Amral sarta angrarapu, Amral wicantên. Hèh Ki Măndaraka, ênggonku mrene iki awit karsane sang prabu, kowe kang angirid. Wêkasane awakku ora kajèn. Yèn awèt mangkene aku mêsthi mulih marang Batawi, Ki Măndaraka amangsuli sarwi bisik-bisik. Tuwan Amral, aku anjaluk pangapuramu, kowe aja lara atimu marang wong iku, yèn kowe durung sumurup, iku wong ing Têgal, jênênge Dipati Martalaya, upama iku didukani marang sang prabu, amêsthi banjur minggat, têmah agawe butuh, bakal ora nana kang mikul obat mimismu utawa barangmu kabèh, samêngko sabarna bae, besuk yèn wis rampung prang gampang, aku kang saguh nyuwunake ukum ing sang nata, Amral sarêng mirêng wicantêne Ki Măndaraka lajêng sarèh manahipun sarta wicantên. Kyai Măndaraka, priye adate wong Jawa yèn seba ing rajane, aku surupêna, sarèhning têkaku iki sumêja suwita marang sang nata, amêsthi apa kang dadi parentahe sang prabu, ya bakal taklakoni, Ki Măndaraka inggih lajêng anyêrêpakên. Sang nata alon andangu, Măndaraka,

--- 333 ---

sira cêcaturan apa karo Si Amral. Ki Măndaraka matur, gusti abdi dalêm pun Amral anyuwun pangapuntên dalêm. Sarèhning dèrèng sumêrêp caranipun tiyang Jawi, yèn sowan ing ratunipun. Samangke anêrang, kadospundi ingkang dhawah dalêm, pun Amral inggih badhe anglampahi. Sang nata mèsêm sarwi ngandika, Măndaraka, sira kang wus wêruh adate ana ing Batawi, biyèn kapriye, dene ingsun ya anurut. Apa kang dadi adate wong Walănda. Ki Măndaraka matur, gusti, yèn urmat dhatêng pangagêngipun inggih ngadêk kemawon, jêjêk sukunipun sarta angêmpit têpio, utawi yèn sawêk dhatêng, lajêng sami candhak-cinandhak tangan têngên sami têngên. Dene kang sami dipun damêl lênggah kursi sami dipun jèjèr, sang nata nuntên ngandika dhatêng para bupati, bocah ingsun kabèh, dikêbat padha gawea dhingklik utawa lincak, lan padha aweha sêsuguh, apa kang dadi doyanane wong Walănda aja kongsi kêkurangan. Amral anuntên matur ing sang prabu, sinuhun, wawêlingipun kaki jendral, badan kula saprikănca sadaya kasumanggakakên ing panjênêngan dalêm. Punapa ing sakarsa dalêm angrèh dhatêng tiyang Walandi, amêsthi miturut. Wondene yèn taksih kirang, abdi dalêm Kumpêni ingkang badhe kaabên prang, kula kadhawahan ambêkta Walandi ing Japara ing sawontênipun. [sawo...]

--- 334 ---

[...ntênipun.] Manawi sampun andadosakên parênging karsa dalêm. Kula kalilana rumiyin dhatêng ing Japara, dene ingkang rumêksa ing panjênêngan dalêm, kula angaturi Kumpêni satus, têtindhihipun kapitan satunggil. Sang prabu angandika, Amral, ya bangêt tarimaningsun. Sarta ingsun ya anurut ing aturira, nanging lerena dhingin. Besuk yèn wis mari kêsêl, tumuli mangkata marang Japara, ingsun ya nuli nusul. Amral sa-Kumpêninipun sampun kaparingan panggenan, sarta sinêgahan uwos utawi maesa lêmbu, akathah tiyang Kumpêni sami suka-suka manahipun. Dene ingkang kadhawahan angêmong tiyang Kumpêni Ki Arya Măndaraka.

Ing enjingipun sang nata miyos sinewaka ing bala Jawi sadaya, tuwin Amral saupsiripun inggih sami sowan, andhèr sami sowan lênggah ing dhingklik. Sang nata anjunjung nama ing para abdinipun kala taksih kadospatèn. Ki Măndaraka kaangkat dados patih nama Dipati Măndaraka, Ki Pranataka anama Tumênggung Sindurêja, Ki Ăndakara nama Tumênggung Wiradigda, Ki Sêndhi nama Tumênggung Ngurawan. Ingkang paman sang prabu kaparingan nama Dipati Nêrangkusuma, sang nata angandika dhatêng Dipati Nêrangkusuma, Nêrangkusuma, sira mênyanga ing tanah Kêdhu utawa ing Pagêlèn. Sira angangina [a...]

--- 335 ---

[...ngangina] pawarta, nagara ing Mataram samêngko sapa kang ngênggoni, apa isih adhi mas apa wong liya, poma ditêrang pawarta iku, Radèn Nêrangkusuma matur sandika, lajêng mangkat lan sabalanipun, sampun dumugi ing Kêdhu. Kala samantên ing Kêdhu taksih sangêt rêsah, kathah tiyang begal kècu mêmaling, sadhatêngipun Radèn Nêrangkusuma tiyang ing ngriku kathah kang sami têluk. Nuntên wontên têtiyang ing Kêdhu satunggal anama Wăngsacitra, sowan sumêja suwita ing Radèn Nêrangkusuma sarta anakipun kêkalih, anama Ki Lêmbu kalih Ki Buwang, balanipun kathah, pangabdinipun inggih sampun katampèn. Ki Wăngsacitra kadhawahan anguyuni tiyang ing Kêdhu sadaya, inggih sampun sami suyud dhatêng Ki Wăngsacitra, Radèn Nêrangkusuma nuntên utusan ngaturi uninga ing sang prabu, sarta sampun kaparingan wangsulan mawi piyagêm, kaparingakên dhatêng Ki Wăngsacitra, kala samantên Wăngsacitra nuntên kaangkat nama Tumênggung Mangkuyuda angrèhakên tiyang Kêdhu sadaya, Ki Lêmbu lan Ki Buwang kapundhut ing sang prabu kaabdèksakên.[11]

Radèn Nêrangkusuma sarêng sampun angsal pawartos bab nagari Matawis, lajêng bidhal wangsul dhatêng Têgal. Ki Tumênggung Mangkuyuda sabalanipun sarta anakipun kêkalih inggih sami andhèrèk. Sadhatêngipun ing Têgal nuntên sowan ing sang prabu, angaturakên pawartos,

--- 336 ---

yèn nagari Matawis samangke taksih têtêp ingkang rayi sang prabu kang jumênêng nata, nanging taksih asring rêbat jajahan kalihan tiyang Maduntên. Sang prabu mirêng pawartosipun Radèn Nêrangkusuma sakalangkung suka ing galihipun, dene ingkang rayi taksih têtêp jumênêng nata wontên ing Matawis. Sang nata lajêng parentah dhatêng Ki Martajaya, Martajaya, sira mangkata dhingin marang nagara ing Dêmak, angêlara jajahan lan kêklumpukan bala, besuk yèn ingsun wus rawuh ana ing Dêmak bae sebaa. Martajaya matur sandika, lajêng bidhal sabalanipun utawi Amral sa-Kumpêninipun inggih sampun kalilan rumiyin, sarta kêkanthenan Ki Dipati Măndaraka, kalih Radèn Nêrangkusuma, priyantun kêkalih punika ingkang kadhawahan angêmong tiyang Kumpêni, lampahipun mêdal ing laut. Sampun dumugi ing Japara, Ki Ngabèi Wăngsadipa enggal mêthuk, sarta sangêt ênggènipun sêsugun. Amral sarta bupati kalih sampun sami mêntas saking ing laut, kabêkta dhatêng padalêmanipun Ki Wăngsadipa, Amral lajêng wicantên dhatêng Ki Ngabèi Wăngsadipa, kyai ngabèi, dhatêng kula mriki punika kautus ing sang prabu, andikakakên anggêbag mêngsah tiyang bang wetan kang wontên ing ngriki, samangke panggenane mêngsah dika wontên pundi. Ki Wăngsadipa amangsuli, tuwan, panggenaning mêngsah kala rumiyin wontên [wontê...]

--- 337 ---

[...n] ing Jagatamu, samangke sampun sami lumajêng mangetan, amargi kula gêbag ing prang, kathah ingkang pêjah, sabab kula dipun biyantoni dhatêng tiyang Prasman tuwin tiyang Inggris, kang sami grami wontên ing ngriki, punika kang sami mitulungi ênggèn kula prang. Amral sarêng mirêng wicantênipun Ki Wăngsadipa, sangêt ênggènipun kagèt sarta èmêng ing manahipun, dene wontên tiyang sabrang kang sanès băngsa tumut têtulung prang, Amral wau lajêng pirêmbagan kalihan para upsiripun. Tiyang Prasman sarta tiyang Inggris kapurih kesaha saking Japara, sampun ngantos katur ing sang prabu, mila makatên, ing benjing samangsanipun unggul ing prang, botên wande tumut angsal ganjaran nagari, sarta tiyang Prasman lan Inggris wau badhe kasukanan wang, kang minăngka epahaning prang, kaawadakên pêparingipun sang nata. Sarêng sampun gilig ing rêmbag, Amral lajêng kengkenan angundang pangagêngipun tiyang Prasman sarta Inggris, inggih sampun sami dhatêng wontên ing pasanggrahanipun Amral. Amral tumuntên wicantên. Hèh wong Prasman lan Inggris, aku ingutus marang Raja Mataram, andikakake andhawuhi ing kowe, prakara ênggonmu têtulung prang wis ditarima, sarta kowe diparingi wang rong lêksa ringgit kang măngka ganjaran ênggonmu têtulung prang, nanging kowe andikakake lunga têka ing tanah Jawa, mangkata sadina iki. Tiyang

--- 338 ---

Inggris sarta Prasman amangsuli, aku ora duwe prau, prauku lagi digawa mulih angusungi dagangan. Amral wicantên malih, sapira kèhe dagangamu kang isih ana ing kene, aku kang ngènèhi[12] prahu, nanging kowe tumuli lungaa sadina iki, sakèhe prahuku kang bakal kogawa ngusungi daganganamu, iku banjur pèkên pisan, aja susah kobalèkake. Arta kalih lêksa ringgit sarta baita inggih sampun sami dipun tampèni, tiyang Inggris sarta Prasman sampun mangkat saking Japara, nanging baita wau sampun sami dipun uncêgi dhatêng balanipun Amral. Tiyang Inggris sarta Prasman sarêng dumugi satêngahing laut, baitanipun sami kèrêm, tiyangipun sampun sami pêjah sadaya.

Kacariyos Sang Prabu Mangkurat sampun bidhal saking ing Têgal lan sabalanipun, para dipati sami lumampah ing ngajêng têbih, ingkang lumampah wontên ing ngarsane sang prabu bala Kumpêni, lampahipun rampak sapangkat-pangkat. Tamburipun tansah tinabuh, sang nata rêmên aningali lampahipun tiyang Kumpêni, para èstri sami lumampah ing wingking, sang nata sampun dumugi ing Pakalongan, arêrêb wontên ing ngriku, lajêng amundhut tiyang ing Pakalongan tigang atus kadamêl prajurit, winastanan prajurit judhipati, sang nata nuntên bidhal [bidha...]

--- 339 ---

[...l] saking Pakalongan saha bala mêdal ing laut. Para èstri sami dipun tilar wontên ing Pakalongan. Sampun dumugi muwara Japara, Amral sarta para upsir tuwin Ki Wăngsadipa enggal sami mêthuk. Sang prabu sampun mêntas saking baita, lajêng ingaturan nitih kareta, sarawuhipun ing griyane Ki Wăngsadipa, bala Kumpêni sami urmat drèl sarta mariyêm. Baris angurung-urung margi, sang nata sampun masanggrahan wontên ing ngriku.

Enjingipun sang prabu miyos sineba ing bala Jawi tuwin bala Kumpêni, anuntên Ki Martajaya dhatêng, sang nata enggal andangu, Martajaya, samêngko panggonaning mungsuh ana ing ngêndi, Ki Martajaya matur saha sêmbah. Gusti, mêngsah dalêm kang wontên sakiwa têngêning Dêmak sampun dhadhal sadaya, awit kula gêbag ing prang, samangke sami ngumpul wontên ing Rêmbang tuwin ing Tuban. Sang nata sakalangkung suka, Martajaya lajêng kajunjung bupati ing Dêmak, kaparingan nama Tumênggung Endranata, Ki Wangsadipa kaangkat nama Dipati Martapura. Ki Ănggawăngsa lan Ănggajaya sami matur ing sang prabu, angaturakên pawartosing mêngsah, yèn Trunajaya samangke sampun kesah saking Surabaya, angalih kitha ing Kadhiri, amilih papan kang wiyar sarta radin, badhe kadamêl amêthuk prang, dene andêl-andêlipun anama Dhandhang

--- 340 ---

Wacana, kalih Mangkuyuda, tiga Darmayuda, sarta Raja Galengsong tiyang Makasar, Raja Galengsong wau sampun kapêndhêt mantu dhatêng Trunajaya, sarta kaangkat nama Prabu Anom, punika kang sagah anadhahi prangipun tiyang Kumpêni, ing sadintên-dintên tansah angatos-atos. Sang nata sarêng mirêng lajêng ngandika dhatêng Amral. Amral, ingsun angrungu pawarta, yèn Si Galengsong duwe sadulur lanang, jênênge Kraèng Naba, dadi Mayor kalereyanamu Kumpêni Makasar, iku apa nyata. Aturipun Amral kajawi kapariksa rumiyin. Kraèng Naba nuntên katimbalan. Sadhatêngipun ing ngarsanipun sang prabu Amral nuntên pitakèn. Kraèng Naba, kowe apa nyata duwe sadulur lanang siji, jênênge Galengsong, samêngko ana panggonaning mungsuh, Kraèng Naba sarêng mirêng lajêng bêrbês mili sarta matur, tuwan, inggih sayêktos pun Galengsong punika adhi kula, ênggèn kula pisah kala taksih alit. Ngantos sapriki kula dèrèng nate kêpanggih dhatêng piyambakipun. Sang prabu lajêng ngandika dhatêng Amral. Amral, yèn mêngkono, Si Kraèng Naba iku ingsun pundhut, bakal ingsun utus marang Kadhiri, anêmoni adhine. Amral inggih anyumanggakakên. Sang nata ngandika dhatêng Kraèng Naba, Kraèng Naba, sira ingsun utus marang Kadhiri, adhinira pulutên lawan têmbung kang bêcik, supaya [supa...]

--- 341 ---

[...ya] aja kongsi prang lan sira, anungkula marang ingsun. Sira sun kantheni Si Mirmagati, iku bisa calathu têmbung lima, karo Si Dipati Martalaya, têlu Si Martapura, padha milua ing sira, nanging padha nglugasa raga bae, aja anggawa batur. Tiyang sakawan matur sandika, lajêng sami mangkat anyamur, ingkang minăngka bandaranipun Kraèng Naba, Ki Dipati Martapura lan Martalaya amindha panakawanipun. Lampahipun sampun dumugi ing kadhiri, nuntên wontên tiyang Makasar satunggil alêledhang, pinuju êmbanipun Raja Galengsong, êmban wau sarêng aningali Kraèng Naba, lajêng angrangkul sukunipun sarta anangis. Kraèng Naba wicantên. Aku aja kosêmbah, manawa angatarani, payo aku tuduhna panggonane bandaramu, Kraèng Naba lajêng kairit dhatêng padalêmanipun Galengsong, Kraèng Naba sarta Galengsong sarêng kêpanggih lajêng rêrangkulan sarwi sami anangis, sabab lami botên pinanggih, nuntên sami tata linggih, Galengsong alon pitakèn. Kakang, salawase dika wontên ing pundi, kula upadosi mrika-mrika botên pinanggih, Kraèng Naba mangsuli, aku saiki suwita ing Raja Mataram, dadi mayor prajurit, sarta sang prabu bangêt sihe marang aku, têkaku mrene iki diutus animbali kowe, supaya kowe aja prang karo aku, sang prabu

--- 342 ---

bangêt ênggone angeman, dene ênggone bakal ngalurug marang Kadhiri kene, angêntèni satêkaku utawa kowe, payo kowe tumuli takgawa barêngan aku. Galengsong wicantên malih, kakang, dika sarèhake kariyin, sabab Trunajaya samangke taksih sangêt sihe dhatêng kula, benjing yèn patêmpuh ing prang kemawon kula amuke saka ing wingking kalihan tiyang Makasar sadaya, dika matur makatên kemawon dhatêng ing sang prabu, Galengsong pitakèn malih, kakang, rencang dika niku tiyang ing pundi, dene sae-sae têmên. Galengsong sangêt eramipun aningali warninipun bupati ing Matawis. Kraèng Naba sarêng sampun sadintên sadalu lajêng mangkat sumêja mantuk sarta tiyang tiga wau, sarêng dumugi sajawining kitha nuntên kabujêng dhatêng tiyang ing Maduntên, antawis kalih atus, sumêja anumpês ing tiyang sakawan wau, kabutuhakên ing banawi, banawi ing palabuhan pinuju banjir, Kraèng Naba sarêng dumugi sapinggiring banawi, enggal anyandhak lambungipun Mirmagati, kabêkta malumpat, sampun dumugi sakilèning banawi, Martapura lan Martalaya sampun cêcawêtan, inggih nuntên malumpat, sampun dumugi sabrang kilèn. Tiyang Maduntên sami jomblong, aningali kasaktènipun tiyang sakawan wau. Tiyang sakawan lastantun ing lampahipun, dumugi [dumu...]

--- 343 ---

[...gi] ing Japara lajêng sami sowan ing sang prabu angaturakên ing salampah-lampahipun. Tiyang sakawan nuntên sami mantuk dhatêng pamondhokanipun.

Kala samantên Ki Dipati Martalaya lajêng mirong manahipun. Botên purun sowan-sowan, sabab sangêt sêngitipun dhatêng tiyang Wêlandi, sang nata dipun aturi sampun ngantos anganggêp dhatêng tiyang Wêlandi, sabab punika tiyang ngumbara, angalap opah, botên wande angrisakakên nagari, dene prakawis mêngsah tiyang Makasar tuwin tiyang Maduntên, Ki Martalaya inggih anyagahi anumpês, botên susah kanthi tiyang Walandi. Nanging sang nata botên anggêga dhatêng aturipun Ki Martalaya wau. Kala samantên Amral sampun sumêrêp yèn Dipati Martalaya sangêt ênggènipun sêngit dhatêng tiyang Wêlandi, Amral lajêng damêl sêrat badhe katur ing sang prabu anyuwun pêjahipun Dipati Martalaya, Amral nuntên dhatêng pondhokipun Dipati Măndaraka sarta anyukakakên sêrat, sampun tinampèn sarta winaos. Ki Adipati Măndaraka lajêng wicantên. Tuwan Amral, muliha bae dhingin, sesuk takpikire karo kancaku bupati, banjur tak matur ing sang prabu, Amral sampun pamit mantuk. Dipati Măndaraka inggih lajêng pirêmbagan kalihan prikancanipun para bupati, nuntên sowan ing sang nata, angaturakên ingkang

--- 344 ---

dados panyuwunipun Amral. Sang nata sakalangkung èmêng ing galih, Măndaraka, yèn kaya mêngkono Si Martalaya timbalana, sira taria yèn dhèwèke wani marang Trunajaya, nuli konên mangkat ngalurug lan sabalane, anggêpuka mênyang Si Trunajaya, manawa wis mangkat, banjur misuwurna yèn lolos têka ing bêbarisan kene. Ki Măndaraka lajêng utusan nimbali Martalaya, nanging botên purun dhatêng, asangadi sakit. Sang nata sakalangkung duka, nuntên adhêdhawah Ki Dipati Martapura andikakakên mêjahi Ki Dipati Martalaya, Ki Martapura enggal mangkat dhatêng pondhokanipun Ki Martalaya, sarta angangge dhuwungipun anama Jaka Tuwa, sadhatêngipun ing ngriku, Martalaya kêpanggih lênggah wontên ing patilêman sarwi kêmul, ananging sampun angatos-atos, anyandhing dhuwung lêligan, katindhihan lênggah wontên sangandhaping kalasa, dhuwung wau anama pun Kasur, Ki Martapura ngadêg sarta wicantên, Martalaya, aku diutus ing sang prabu andikakake mundhut pati uripmu, Martalaya wangsulanipun sumăngga, Martapura lajêng anyuduk, Martalaya inggih malês anyuduk. Tiyang kêkalih wau lajêng sami pêjah sampyuh. Sang nata sarêng mirêng sakalangkung ngungun. Dene bupati gêgêdhuk ing prang sami pêjah.

Enjingipun sang prabu miyos sinewaka ngandika

--- 345 ---

dhatêng Ki Dipati Măndaraka, Măndaraka, anake Si Martapura kang jênêng Si Jayapati, ingsun gêntèkake bapakne, ingsun paringi aran Tumênggung Sujanapura ing Japara, dene ing Têgal kang ingsun gêntèkake adhine Si Martalaya kang aran Ograyuda, sun paringi aran Tumênggung Rêksanagara, Si Wija sun angkat bupati ing Pathi, jênênge Tumênggung Mangunonêng. Sang nata ngandika malih dhatêng Tumênggung Endranata, Endranata, sira mangkata dhingin lan sabalanira, anggitika mungsuh kang ana ing Rêmbang lan ing Tuban. Lan sira Amral mangkata dhingin sakancamu mêtua ing laut, anjaga ing Garêsik utawa pulo Mangare, ing Madura nganglangana, banjura marang Surabaya, sun kanthèni Si Nrangkusuma, karo Si Ănggawăngsa, Ănggajaya, wong loro iku kang wus wêruh jajahane ing kono, sabab iku wong têka ing Surabaya, dene ingsun bakal mêtu dharat anjog ing Tuban, menggok mangidul banjur marang Kadhiri bae. Ingkang sami kadhawahan lajêng bidhal. Sang prabu inggih lajêng bidhal. Kathahing bala tanpa wilangan, gêgaman awarni-warni. Wondene ingkang bidhal rumiyin wau Ki Tumênggung Endranata, inggih sampun campuh prang kalihan tiyang Maduntên kang wontên ing Rêmbang tuwin Tubin. Tiyang Maduntên sampun larud, sami angumpul dhatêng ing Surabaya.

 

---

1	mayitipun. (kembali) mayitipun.
2	tanda cêcak berada di atas aksara ga. (kembali) tanda cêcak berada di atas aksara ga.
3	aparing. (kembali) aparing.
4	ngêlambrang. (kembali) ngêlambrang.
5	anututi. (kembali) anututi.
6	andhèrèk. (kembali) andhèrèk.
7	ginêlak. (kembali) ginêlak.
8	anjaluka. (kembali) anjaluka.
9	sabalanipun. (kembali) sabalanipun.
10	Kraèng. (kembali) Kraèng.
11	kaabdèkakên. (kembali) kaabdèkakên.
12	mènèhi. (kembali) mènèhi.