Kajawèn, Balai Pustaka, 1937-12-22, #1666

Ăngka 102, Rê Lê, 19 Sawal Ehe 1868, 22 Dhesèmbêr 1937, Taun XII.

Kajawèn

Kawêdalakên sabên dintên Rêbo lan Sabtu

Rêgining kalawarti punika ing dalêm tigang wulan f 1.50, bayaran kasuwun rumiyin, botên kenging langganan kirang saking 3 wulan.

Juru ngarang - administrasi Bale Pustaka, ing sawingkinging kantor palis, tilpun nomêr 1744 - Bêtawi Sèntrêm.

Isinipun: Sêsawangan - Bab Găngsa - Nusakambangan - Tatacara Riyadi Sawalan ing Rêmbang - Kawontênan ing Mêsir - Bab Pilêm Têrang Bulan - Kabar Warni-warni - Wêwaosan - Jagading Wanita.

Sêsawangan

[Grafik]

Gambar pêpêthan sawangan pasitèn ing sacêlakipun rêdi.

--- 1622 ---

Kawruh Sawatawis

Bab Găngsa

Găngsa makatên ewoning kagunan swara, ananging wujud pirantos, sampun tamtu kenging winastan piranti swara, cara Walandinipun: muziek-instrument. Mungêlipun manawi tinabuh, pramila lajêng aran tabuhan. Mênggah aran găngsa, punika aran saking bakalipun găngsa. Găngsa makatên prunggu. Lajêng ugi aran gamêlan, lah punika tuwuh saking pakartinipun, găngsa makatên dados gamêl (êmban) gamêlipun bêksa, têrangipun, cobi ambêksa tanpa gamêlan, raosipun rak ampang, botên sanès jalaran makna tanpa êmban wau. Cêkak gumbiraning tiyang ambêksa jalaran saking ungêling găngsa.

Wontên băngsa sagêd, ngandika yèn ta găngsa punika kalêbêt barang kasênêngan: kanggo dhewe: (plaatselijk), kok inggih botên lêpat, liripun botên kados musik têbanipun pancèn wiyar nyarambahi sabuwana. Dalah ing ngriki, băngsa Jawi kathah ingkang sagêd musik wau, găngsa tumraping liya băngsa sajak botên kangge, ambokmanawi jalaran mênggahing lagu Jawi dèrèng (botên) rumasuk ing raosipun. Ananging nadyan makatên kula inggih purun mastani ragi wiyar têbanipun, tumrap tanah Jawi, cobi kagalih saking kilèn mangetan kêmput tanah Jawi, nglacak malih dhatêng pulo Madura, punika gangsanipun sami kemawon.

Ing Bali ugi wontên găngsa, ananging gagrag ragi beda, wêwah cengkoking lêlagon ugi beda, ananging nitik wujud kathah èmpêripun găngsa Jawi, sagêd ugi găngsa Bali nunggil asalipun găngsa Jawi. Bab punika nalaripun makatên: duk jaman Majapait bêdhah (abad 12) kacariyos darah Majapait ingkang botên tundhuk agami Islam sami lumajêng dhatêng pulo Bali, lah lêlampahan makatên wau nama boyongan, mênggah bêbêktanipun warni-warni, cêkakipun găngsa inggih tumut kaboyong. Kados makatên cêkakaning cariyos.

Samangke ngrêmbag găngsa malih, punika miturut ungêl (cara găngsa larasipun) wontên warni 2, 1e. kasêbut laras slendro, 2e. kasêbut laras pelog. Kupiyanipun nupiksani laras kêdah mangrêtos sêkar (kidung), lah punika tumrap băngsa Jawi inggih tamtu sagêd. Cêkakipun sêkar: Durma, Mêgatruh, Mijil, punika sêkar lagu pelog, dene Sêkar Artati, Sinom, Pangkur lan kathah malih, lah punika lagu sêkar slendro. Yèn tinampèn ing găngsa inggih kêdah găngsa slendro.

Ananging andadosna kauningan: Sêkar Artati, Sinom tuwin sanèsipun wau ugi wontên ingkang sagêd tinampèn găngsa pelog, amargi kenging linagokakên pelog, sabab saking punika jangkêping găngsa inggih kêdah slendro pelog. Găngsa slendro namung 1 rakit, dene găngsa pelog 2 rakit. Punika sampun umum ing pundi-pundi.

--- 1623 ---

Nyêlani atur, kula asring mirêng tiyang andongèng, găngsa slendro dipun anggêp langkung sêpuh katimbang găngsa pelog. Lah bab makatên punika namung kasumanggakakên. Sajarah cêkakan:

1e. Sababipun aran laras slendro, kinojah ing suwau asli saking Kaendran, inggih punika kahyanganing Bathara Endra.

2e. Wontên malih beda dêdongenganipun, inggih punika slendro, kagalur saking têmbung sulendro, asmaning satunggiling raja jaman Mataram kina, inggih punika ingkang kasêbut ing sêrat-sêrat Jawi kratonipun Mêdhangkamulan punika. Ing jaman punika wontên raja asma Sri Sulindra, punika atêgês ingkang ambangun laras wau.

3e. Sarêng caranipun Têgal Pakalongan, mastani găngsa slendro punika: găngsa Jawi. Upaminipun: ambok tuli nabuh sing Jawa, punika pikajêngipun saking pelog alihan nabuh găngsa slendro.

Wangsul malih dhatêng găngsa, yèn găngsa (têtabuhan Jawi) punika karakit dados 3, inggih punika găngsa slendro 1 rakit, găngsa pelog 2 rakit, ingkang sarakit cara Têgal winastan: pelog singgul, ambokmanawi cara wetan winastan pelog bêm punika. Sarakitipun malih, cara Têgal winastan găngsa barang Mataraman, yèn cara wetan kados namung limrah winastan: barang kemawon. Kados makatên mênggah găngsa 3 rakit wau, utawi limrahipun ing Têgal, găngsa 3 rakit wau winastan: găngsa siji laras.

[Grafik]

Samangke badhe mijang kawontênaning rakitanipun, lah punika prayogi mundhut suling bolong 6, ananging kêdah uninga yèn swara suling wau, upami kacocogakên găngsa panjênêngan tamtu dèrèng mêsthi cocog, ananging mênggahing teori, suling bolong 6 kasêbut nama waton kangge pamijangipun. Sababipun punapa..., lah inggih suling makatên wau limrahipun suling ingkang sagêd mrika-mriki, liripun dipun slendrokakên sagêd, dipun pelogakên inggih sagêd, pramila swara ing suling ngriku kenging kasêbut babon bibiting găngsa. Kados makatên patrapipun. Ing măngka ing suling ngriku cacah namung 7 swara, dados inggih 7 swara punika sanyata bibiting găngsa kagunan swara Jawi punika, ingkang sipat slendro pelog.

Badhe kasambêtan.

Sumadi, Pangarasan.

--- 1624 ---

Nusakambangan

Sambêtipun Kajawèn nomêr 101

Tumrap tiyang ingkang dèrèng sumêrêp, ing papan ngriku punika tamtu dipun wastani griya-griyanipun têtiyang kêplêsit utawi têtiyang gêgriya namung sawatawis dangunipun. Mênggah nyatanipun pancèn têtiyang bêbaku griya botên beda kados sacaraning dhusun ing dharatan, wontên kêpalanipun dhusun pêpak sapunggawanipun, malah ugi sampun wontên pamulanganipun dhusun punapa.

Manawi mirid wujuding griya, adêgipun beda sangêt kalihan limrahing griya ing dharatan, nanging manawi sampun wontên salêbêting griya, raosipun sami kemawon, namung kaot jarambahing griya mawi galaran, tuwin manawi dipun ungak katingal kimplah-kimplahing toya sagantên.

Sampun kacariyos ing ngajêng, panggêsanganipun têtiyang ing ngriku sami misaya ulam, lajêng dipun gêrèh tuwin traos. Umumipun têtiyang ing ngriku sami gadhah tandhon gêrèh tuwin traos, mila tumrap têtiyang ingkang dèrèng nate ngambah ing ngriku utawi botên tahan dhatêng gandaning gêrèh tuwin traos, tamtu lajêng ngêlu. Nanging mênggah sajatosipun, ing pundi griya ingkang kandêl gandanipun botên eca, punika malah dados tăndha panggenanipun tiyang ingkang sugih băndha.

[Grafik]

Griya-griya ing dhusun Mutihan, dipun tingali saking sêtumbargas

Têtiyang ing ngriku punika kapetang kathah ingkang kacêkap, kenging dipun wastani panggêsanganipun dhêdhasar dagang, inggih punika anggènipun sade gêrèh lan traos, mangrêtos dhatêng kêndho kêncênging padagangan, tamtunipun tumrap ingkang sanès tiyang ngriku, anggadhahi panggagas, punapa têtiyang ingkang gêgriya ing ngriku punika inggih kraos, awit kawontênanipun têbih ngrika têbih ngriki, pasanjanipun botên sanès inggih namung muthêk wontên ing ngriku kemawon.

Pangintên ingkang kados makatên punika pinanggihipun tamtu malah ngosokwangsul. Tumrapipun têtiyang [tê...]

--- 1525 ---

[...tiyang] ing ngriku, rumaos mênang sawangan bawera, sumêrêp mulak-mulaking toya ingkang mêndhak-mêndhukul tanpa kêndhat, sagêd nyawang adining pulo Nusakambangan ingkang katingal ijêm damêl asrêping pandulu, makatên malih tumindaking pangupajiwanipun cakêt kanthi sênêng. Panganggêp ingkang kados makatên punika inggih sampun botên kenging dipun paibên.

Miturut tatacaraning kalimrahan, têtiyang ing ngriku punika nyakêti dhatêng Nusakambangan tinimbang dhatêng dharatanipun tanah Jawi, kados ta: manawi pados toya ombèn dhatêng Nusakambangan, kuburanipun ugi wontên ing Nusakambangan.

Ing kala rêja-rêjaning jaman, têtiyang ngriku punika manawi gadhah damêl ingkang nama agêng-agêngan, mawi andhatêngakên tanggapan saking têbih, upami nayuban, ringgitipun pados saking Surakarta utawi Ngayogya, manawi ringgitan wacucal inggih pados dhalang ingkang misuwur.

Nanging sarêng katrajang jaman ngrêkaos, padagangan ing ngriku ugi katut kêndho sangêt, ngantos nuwuhakên sêsambatipun têtiyang ing ngriku. Malah wontên wartos, têtiyang ing Pajagan sami gadhah atur dhatêng parentah nyuwun pasitèn, badhe pindhah dhatêng dharatan.

Tumraping pulo Nusakambangan punika kathah cêcariyosanipun, wontên ingkang cariyos, ing salêbêting pulo ngriku kathah kewanipun măncawarni. Ing kala dèrèng kababad dados kabudidayan, taksih wontên kewanipun ingkang anèh-anèh.

Sawanganipun ing sagantên, sêngsêmipun pinanggih wontên ing sakidulipun Nusakambangan, ing ngriku ombakipun agêng-agêng, kenging kabasakakên sarêdi-rêdi, têmpuhing alun mawa suwara jumêgur, muncratakên toya ngantos wujud kados pêdhut. Gumolonging alun ingkang nêmpuh ing pinggir, katingal kados badhe ngêlêm dharatan, nanging pinanggihipun, sadumugining pinggir lajêng sarèh kados ngalokro krodhanipun. Kawontênan sadaya wau namung damêl sêngsêmipun ingkang sami mriksani.

Mirid dêdongenganipun tiyang ingkang sampun nate nyumêrêpi, ing sakidulipun pulo Nusakambangan ragi kapering wetan, wontên pulonipun alit nama Karangbandhung, inggih ing ngriku punika ingkang wontên witipun sêkar wijayakusuma. Ing pulo wau kajawi wingit wontên ing cêcariyosan, wujudipun inggih pancèn rumpil sangêt, toyanipun ngêsong dhatêng sangandhaping pulo, mila pulonipun katingal tumawing sangêt, lăngka tiyang ingkang sagêd minggah ing ngriku, kajawi ingkang sampun tekad pêjah. Baita botên sagêd nyêlak mriku, saupami wontên ingkang purun narajang, inggih rêmuk dipun kêplèkakên ing ombak.

Dene caranipun tiyang ingkang badhe minggah ing ngriku kêdah numpak gèthèk, tumraping gèthèk, sanadyan dipun ontang-antingna ing alun, botên wontên bêbayanipun. Angèning badhe minggah ing pulo wau, samăngsa gèthèk kabucal ing alun minggir ing pulo, tiyangipun lajêng nyandhak oyod ingkang manglung ing sagantên, anggandhul saha naracak minggah. Mangke mandhapipun inggih lajêng ngêjlogi gèthèk ingkang pinuju wontên ngandhapipun.

Badhe kasambêtan.

--- 1656 ---

[Grafik]

Têtiyang nuju sêmbahyang ngadhêpakên kakbah wontên mêsjid Al-Haram, ing nagari Mêkah

Tatacara Riyadi lan Sawalan ing Rêmbang

Kados para nupiksa botên badhe kêkilapan sabên Bakda Riyadi ing pundi-pundi panggenan tamtu angadhahi tatacara piyambak-piyambak. Nanging ingkang badhe kula aturakên punika tatacara riyadèn lan Sawalan ing Rêmbang, awit pamanggih kula ragi wontên bedanipun sakêdik kalihan sanès nagari.

Ing kitha Rêmbang punika wontên Riyadèn kalih warni, inggih punika Riyadi Agêng (Siyam) lan Riyadi Sawal.

1. Riyadi Siyam ing Rêmbang ingkang dipun agêngakên dening para sadhèrèk ngriku prakawis ngungêlakên mrêcon, ngungêlakên mrêcon wau wiwit malêm sêlikur, agêngipun malêm Riyadi dumugi enjingipun. Swaraning mrêcon tanpa wontên kèndêlipun, pating jlêdhor, pating glêgêr, binarung ungêling mrêcon rentengan, lir pendah kiyamat andhatêngi. Mila pancèn inggih angedap-edapi ingkang sawêg katêmbèn mirêngakên. Kajawi punika, inggih botên nama anèh, yèn ing kitha Rêmbang Bakda Riyadi mrêcon, awit ingatasipun satunggal kitha wontên pabrikipun mrêcon kalih panggenan, tur bab rêgining mrêcon mirah. Kosokwangsulipun bab plêsiran prasasat botên wontên, kajawi namung sami kesah prêlu silaturohmi halal-bihalal. [halal-bi...]

--- 1627 ---

[...halal.]

2. Riyadi Sawal utawi kupatan

Tatacara ing Rêmbang, kupatan punika sabibaripun Riyadi Agêng, têtiyang sampun wiwit sami bancakan kupat saha lêpêt, kakêpangakên lare-lare, botên tiyang sêpuh kados nagari sanès. Tumindak makatên wau gêntosan dumugi tanggal kaping wolu Sawal, inggih punika ingkang dipun wastani Riyadi Sawal. Inggih dintên punika plêsiranipun sadhèrèk kampung utawi para priyantun anglur dhatêng sagantên prêlu ningali lumban.

Mênggah ingkang dipun wastani lumban punika, botên adus, nanging têtiyang ambalah (juru misaya ulam), têtiyang pakampungan, para priyantun sami rukunan saha urunan, sami numpak baita, ingkang baitanipun sami dipun rêngga-rêngga (pajang-pajang), saha sami sangu warni-warni, inggih punika: têtêdhan, ombèn-ombèn, gamêlan, jèsbèn, kodhak (pirantos motrèt) lan sanès-sanèsipun. Lampahing baita mubêng-mubêng ing sagantên ngriku, trêkadhang wontên ingkang dhatêng pulo suwung, nama: pulo Marongan, Masaran, saha pulo Suwalan. Sadaya wau dumunung ing salèr kilènipun pasisir ing Rêmbang, wiwitipun lumban punika jam 6 utawi jam 7 enjing, ngantos sontên sawêg sami mantuk. Kathahing tiyang ningali tanpa wicalan, ngantos ing salêbêting pakampungan saha padhusunan sami sêpên mamring, jalaran tiyangipun sami kesah ningali wau. Malah tiyang saking sajawining Rêmbang ugi kathah ingkang dhatêng ngriku ningali, kados ta saking: Blora, Pathi, Kudus lan sanès-sanèsipun.

[Grafik]

Nalika malêm Riyadi Sawal saha enjingipun ugi taksih kathah tiyang ingkang sami ambrondong mrêcon kados nalika Riyadi Agêng.

Wasana namung punika atur kula bab tatacara Riyadi ing Rêmbang.

S.W.

Sêsorah ing Radhio saking Bale Pustaka

Benjing dintên Ngahad sontên tanggal 26 Dhesèmbêr 1937, wanci jam ½8 dumugi jam 8, Bale Pustaka ngawontênakên sêsorah ing radhio Nirom 2 golflengte 190, ing bab Pangeran Kusumadilaga. Ingkang mêdhar sabda Tuwan S. Sastrasuwignya.

--- 1628 ---

Pawartos Sanès Praja

Kawontênan ing Mêsir

Sajumênêngipun Nata Mêsir enggal Prabu Faroeq, tataning praja ugi pinanggih sarwa enggal. Pinanggihing lêlampahan praja ingkang makatên punika, manawi dipun urut-urut, tumrapipun nata ingkang jumênêng sapunika kenging dipun wastani kantun manggih klasa gumêlar, ruwêd-rêntêngipun sampun dipun babadi suwargi ingkang rama tuwin ingkang eyang-eyang ing ngajêng. Wah malih kala jumênêngipun Nata Prabu Faroeq punika kapetang dèrèng diwasa, tamtunipun sawarnining kawigatosan praja taksih dipun apèn-apèni ing para yuswa tuwin para ingkang mumpuni dhatêng ulah praja.

[Grafik]

Sang Nata Faroeq nuju anjumênêngi sapisanan pambikaking parlêmèn, ingkang wêdhar sabdanipun dipun wakili mantrimuka Mêsir.

Ingkang pinanggih wigatos ing kalanipun sang nata jumênêng, punika ing bab badhe mardikanipun Mêsir gêgayutanipun kalihan Inggris, awit punika ingkang sampun dados rêmbag lami saha dados idham-idhamanipun praja Mêsir. Sarêng sampun kalampahan, kêkuwungipun nagari Mêsir lajêng katingal, kathah panguwaos-panguwaos Mêsir ingkang sumrambah tuwin katingal têtêp ing kamardikanipun, kados ta gêgayutanipun pajagèn-pajagèn ingkang rumiyin maligi dipun cêpêng Inggris, sapunika sagêd lumintir wontên panguwaos Mêsir.

Saèstunipun kamardikanipun Mêsir punika anjunjung praja tuwin kabangsanipun saèstu. Mila sarêng Mêsir sampun mardika saèstu, para pangagêng tuwin para ingkang sami katingal, ingkang gêgayutan kalihan paprentahan praja tansah ngudi murih kamajênganipun praja Mêsir, inggih bab punapa kemawon, dene ingkang kawigatosakên piyambak, ing bab babagan kamiliteran.

Manawi dipun timbang kalihan praja Islam sanès-sanèsipun, kados ta Irak tuwin Turki, praja Mêsir pinanggih taksih kantun piyambak. Tumrap praja [pra...]

--- 1629 ---

[...ja] kêkalih wau sampun wontên undhang nagari nêtêpakên lare-lare sêkolah dipun wulang nyumêrêpi tata kamiliteran, dene tumrap pamulangan luhur kêdah tumindak cara caking padamêlan militèr.

Tumrap Mêsir inggih sampun dangu gadhah sêdya makatên wau, malah sampun wiwit kala dèrèng angsal kamardikan, nanging kala samantên taksih wontên èwêd-pakèwêdipun dening kaaling-alingan dèrèng mardika wau, awit babagan makatên wau pinanggih dados kawigatosanipun Inggris. Mila kala samantên inggih namung kandhêg wontên ing pangrancang kemawon.

Ing sapunika parentah Mêsir sawêg rumaos ombèr yêktos, lajêng manah dhatêng babagan kamiliteran wau, dene ingkang langkung ngangsêg saha gadhah usul dhatêng parentah, pinanggih wontên ing pangagêng militèr tuwin ministêr babagan pangajaran.

Ing sapunika sawarnining pamulangan nagari sampun kalampahan kawontênakên wulangan babagan kaliliteran, botên beda kadosdene Irak tuwin Turki. Murid-murid pamulangan ing Mêsir sami dipun wulang ulah raga cara militèr, dipun gêgulang agêng ing manah, kêndêl, wêwatêkan sae tuwin sumêrêp dhatêng wajib.

Kados sampun dados adat kalimrahaning praja, botên wontên ewah-ewahan, tamtu wontên ingkang angramèni. Kados ing ngajêng sampun kêrêp kawartosakên ing bab ebag-ebahan ingkang dipun tindakakên dening golongan mudha Mêsir ingkang nama El Wafdi. Golongan wau tumrapipun Mêsir pinanggih ingkang santosa piyambak, bakuning kajêng, ngudi murih Mêsir tumuntêna mardika. Golongan wau ugi angsal pangayoman dening prayagung ingkang anggadhahi panguwaos.

Golongan El Wafdi wau dipun pangagêngi dening Nahas Pasha piyambak, ingkang sapunika nyêpêng bambang pangalum-aluming praja, tuwin pancèn nyata golongan punika pinanggihipun wontên ing Mêsir ingkang agêng tuwin wigatos piyambak. Nanging ing ngriku lajêng tuwuh golongan enggal ingkang madêg saking golonganing para mudha pangajaran, dêrênging golongan punika ngungkuli golongan ing ngajêng, malah lajêng gadhah panganggêp, sawarnining ewah-ewahan ingkang pinanggih ing Mêsir punika dèrèng marêmakên. Golongan wau sami ngangge kêmeja ijêm.

Para neneman golongan eggal punika malah lajêng gadhah pandakwa ingkang botên-botên dhatêng Nahas Pasha, tuwin supados kèndêl saking anggèning nyêpêng bambang pangalum-aluming praja, ing salajêngipun golongan kêmeja ijêm wau angsal têtindhih nama Ahmad Hoesein ingkang dayanipun saya ngajêngakên kamurkan. Malah golongan kêmeja ijêm wau sampun nate kêlampahan campuh kalihan golongan El Wafdi. Wusana pinanggihipun ing wingking sagêd ngêndhih sawatawis dhatêng dayanipun El Wafdi. Malah lajêng wontên usul supados golongan El Wafdi wau dipun icali kemawon. Namung sarèhning golongan wau angsal pangayoman santosa, inggih punika Nahas Pasha, manawi ingkang ngayomi wau botên kêpisah, lăngka sagêdipun bibar. Wusana bab punika saya rame araos sami rêbad dêg, ngantos konjuk dhatêng ngarsa nata. Salajêngipun dados pajagèn pulisi, murih pinanggih sami têntrêmipun.

--- 1630 ---

Rêmbagipun: Petruk lan Garèng

Bab pilem têrang bulan

Garèng : Mêngko sik, Truk, sadurunge ambanjurake rêmbugane lagi anu kae, aku arêp takon ing bab liyane dhisik. Layang-layang kabar sajagad Batawi iki, kêna diunèkake wis rampung anggone rame padha ngrêmbug kaanane pilêm anyar sing diarani: Têrang Bulan, lho, kowe têka bungkêmên ora ngandhakake apa-apa, Truk.

[Grafik]

Petruk : Wong aku iki rada rikuh, kang Garèng, layang-layang kabar sing akèh wis padha ngabarake sarana pangalêmbana sing nganti plêkikên, kuwi mêngko yèn aku banjur mèlu ngrêmbug, kuwatirku, gèk mêngko dièncêpi wong akèh, dianggêp aku jail mêthakil.

Garèng : Lho, sajake têka anar rusiane. Ora, Truk, ora antara suwe manèh, pilêm Têrang Bulan iki mêsthi diplêsirake nyang saindênging tanah Jawa, lan kiraku iya diubêngake ing saindênging jagad iki. Mulane panjalukku nyang kowe, sarèhne rêmbugmu kuwi sathithik-sathithik ana sing anggugu, ambok coba lairna sathithik mungguhing panêmumu ing bab kaanane pilêm mau. Yèn mula bêcik, bèn bangsane dhewe iki bisa anêksèni kabèh, yèn kurang apik...

Petruk : Wah, kang Garèng, nèk pilême pancèn iya jêmpol têmênan. Kaanane sêsawangan ing sagara, ing pulo, kalane ana kobongan, sêsawangan ing Singgapura, lan sapadhane, mula iya ngrêsêpake ati têmênan. Nyanyiane sing padha main, iya suwara lanang, iya suwara wadon, nyang kuping pancèn iya sêgêr. Pamaine wong-wong sing padha dadi pilêm mau, sing akèh iya wis lumayan, ingatase bangsane dhewe têka wis padha bisa dadi tukang main ing gambar idhup (filmster) kuwi bisa gawe mêthunthunge bangsane dhewe iki. Kajaba saka iku, kang Garèng, agawe lêganing atiku sagumuk, dene pilêm mau saperangan gêdhe digawe ana ing tanahe dhewe kene, kathik sing main wong-wong bangsane dhewe kabèh. Mung bae ana cacade sathithik...

--- 1631 ---

Garèng : Toblas, kathik isih ana cacade, nanging iya ora dadi ngapa, wong iya mung sathithik. Ewasamono aku mêksa kêpengin wêruh sing kokunèkake: ana cacade sathithik kuwi mau.

Petruk : Amrih cêthane kowe kudu tak caritani dhisik dêdongengane: pilêm Têrang Bulan mau kanthi cêkak.

Sing kanggo jêjêr ing pulo: Sawobah, jarene dununge pulo iki ana ing tanahe dhewe kene iki.

Garèng : Mêngkosik, Truk, sanadyan sakolahku dhèk biyèn kuwi mung têkan ing klas... kambing, nanging sathithik-sathithik aku biyèn iya sinau ilmu bumi, ewasamono aku têka durung tau krungu pulo sing jênênge: pulo Sawobah kuwi.

Petruk : Hla wong kowe, kang Garèng, sêkolahmu bae rak mung nyang: sade ès sêkul, iya masa bakal wêruha ngêndi sing diarai pulo Sawobah kuwi. Seje karo aku, dhasar wêton plêdhing sêkul, kathik wis anjajah bangêt, mulane aku... iya ora wêruh, nanging, kang Garèng, apa pulo Sawobah kuwi ana têmênan utawa ora, ing kene ora prêlu dirêmbug dawa-dawa. Saiki tak banjurne caritaku mau. Miturut caritane pilêm mau, wong-wonge ing pulo Sawobah kuwi isih padha: nyêmbah brahala.

Garèng : Hla, nèk mêngkono wong-wonge mêsthine iya durung kambon... mêrtega saupit-upita. Têgêse: durung kalêbu ing jaman kamajuan. Wong iya isih nyêmbah brahala, nyêmbah watu barang, têmtune nyawa uwong kadhangkala iya sok dipadhakake wêdhus bae. Nak carane kene kekah upamane, sing kanggo kekah mêsthine wêdhus, nèk kana kekahe mêsthine nganggo uwong...

Petruk : Iya ora kekah mêngkono, nanging omongmu kuwi iya rada ana bênêre. Awit wong-wong ing pulo kono kuwi mau, padha prêcaya lan nyêmbah-nyêmbah nyang rêca. Mulane iya prêcaya, yèn sêsêmbahane mau sok bisa duka. Hla, kiyi minăngka tumbale, kadhangkala ora migunakake pitik utawa wêdhus, nanging... mênungsa, kang Garèng. Ana ing kono iya dibuktèkake kanthi gambar, kang Garèng.

Garèng : Wèh, dadi iya cêtha wela-wela, sing digambarake ana ing pilêm Têrang Bulan, ya wong-wonge ing pulo Sawobah kuwi mau, nyata: wong alasan, dadi padhane iya bangsane wong Puwah-puwah, wong Dhayak, lan sapadhane. Banjur, Truk, panganggone kêpriye, apa iya cara wong alasan.

Petruk : Nèk andêlêng anggon-anggonane, iya wis nyara wong alasan têmênan kae. Wonge lanang iya mung nganggo cawêt, wonge wadon, awake sing kêtutupan mung saka dhuwur dhadha sathithik têkan ing dhuwur dhêngkul, malah kadhang-kadhang ana sing takon... wudêle.

Garèng : Wah, iya wong alasan totok kuwi jênêngane. Wong-wong isih samono asore kuwi, têmtune panganane iya undha-undhi bae karo kewan galak, têgêse: mangan iwak upamane, iya ora dimatêngi nganggo [ngang...]

--- 1632 ---

[...go] mêrtega, lênga klapa utawa minyak samin, nanging mangan pitik, wêdhus, lan sapadhane, iya mung dibrongot ana ing bêdhiyan, sarta banjur gèwêl-gèwêl dipangan, tanpa nganggo peso, utawa sendhok porok, lan mêsthine iya ora nganggo kecap...

Petruk : Wayah, kok banjur rupa-rupa mangkono. Mula iya mangkono, kang Garèng, tandhane kala ditongtonake manton, banjur nyêmbêlèh wêdhus sing banjur mung dibakar ana ing sadhuwuring gêni bae. Anggone mangan apa iya nganggo kecap, kuwi êmbuh ora wêruh.

Garèng : Wèh, dadi cêkake, karêpe pilêm Têrang Bulan kuwi, arêp mitongtonake kaanane lan uripe wong-wong ing tanahe dhewe kene kiyi, sing isih kalêbu asor bêbudèn lan kasusilane. Wah, Truk, iya gambar bêcik lan akèh pigunane têmênan. Awit kayadene bangsane dhewe kiyi banjur bisa gawe pêpandhingan, lho, ing tanahe dhewe iki têka isih ana băngsa sing samono asore mungguhing kasusilane. Wong gêgambarane samono asore, têmtune omahe iya ana ing ngêrong, lan manawa sênêng-sênêng têtabuhane iya sing: dhung, dhung, dhung, sing rame bangêt, lan jêjogedane iya mêncolot-mêncolot karo jêrit-jêrit kae.

Petruk : Lho, nèk pancèn mêngkono, jênêngane rak, kumplit. Nanging mungguh sanyatane akèh sing ngajak: ngrujak sêntul, kang Garèng, kaya ta: bênêr lanange nganggo cawêt, lan awake wong wadon kang kêtutupan mung dhadha tumêkane ing dhuwur dhêngkul, dadi panganggone cara wong alasan têmênan, nanging cawêt utawa panganggone wong wadon mau, ora digawe saka klika utawa gêgodhongan kayadene anggon-anggonane wong alasan, nanging jêbul... bathikan sala.

Garèng : Wèh, bokmanawa wonge pulo Sawobah kuwi biyèn-biyène wis tau sakolah ambathik ana ing Surakarta.

Petruk : Omahe dudu êrong, dudu ing kayu-kayu kang gêdhe, nanging saèmpêr karo omah-omah ing desa ing tanah Jawa kene.

Garèng : Bokmanawa ing pulo kono biyèn wis tau dilurahi Mas Kramadăngsa.

Petruk : Têtabuhan, sing dianggo para mudha, kuwi malah... kitar, sing kanggo têmbangan bangsane: kroncong.

Garèng : Bokmanawa Mis Ribut wis tau idêr mrono, Truk, banjur wonge salah siji ana sing kèri.

Petruk : Jêjogedane ora mêncolot-mêncolot, nanging dhangsih-dhangsih cara Sêpanyol, wis, kang Garèng, aja pijêr nunjang omahku bae, saiki tak caritani dhisik mungguh dêdongengane Têrang Bulan kuwi. Rungokna.

Pawartos saking Administrasi

Lêngganan nomêr 3597 ing Bêrbêk. Sabên mêdal pariwara panjênêngan badhe dipun kintuni.

Lêngganan nomêr 86 ing Sangkuriang. Wisêl f 3.50 sampun katampi. Ingkang f 3.- tumrap Kêjawèn ing wulan Pèbruwari dumugi Juli 1938.

--- 1633 ---

KABAR WARNI-WARNI

(Pêthikan saking sêrat-sêrat kabar sanès)

TANAH NGRIKI

Punggawa Good Year kathah ingkang kèndêl. Miturut wartos, punggawa pabrik Good Year ing Bogor kathah ingkang kèndêl, jalaran pangagênging pabrik wau botên purun mulihakên tataning epahan manut ewahing jaman, ingkang sapunika sampun pinanggih pulih.

Badhe lintonan barang dagangan kalihan Italie. Miturut wartos, awit saking rêmbagipun Departement van Economische Zaken, badhe lêlintonan barang dagangan pamêdalipun tanah ngriki kalihan Italie. Ingkang kapacak ing prajanjian, Italie badhe nampèni kapuk saking tanah ngriki.

[Grafik]

Kraman agung. Kala tanggal 18 wulan punika, K.R.T. Mr. Wongsonagoro mikramèkakên putrinipun nama R.A. Soenarni angsal G.B.R.M. Koesen, putra dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana. Pikramèn wau namung katindakakên kanthi rêringkêsan. Ingkang rawuh anjumênêngi para agung sawatawis, jam 9 enjing sampun bibaran.

Kalawarti enggal. Wontên wartos, ing Surakarta badhe wontên kalawarti enggal nama Benar. Kalawarti wau dipun pandhegani dening Tuwan Darmodisastro. Kintên-kintên mêdalipun wontên ing wulan Januari ngajêng punika.

Paargyan ing pamulangan-pamulangan ing wêkdal pambabar dalêm Sri Paduka Prinses Juliana. Direkteur Pangajaran sampun kintun sêrat sêbaran dhatêng sawarnining pamulangan Gupêrmèn tuwin pamulangan partikêlir ingkang angsal pambantu saking nagari. Asuraos, samangsa Sripaduka Prinses Juliana ambabar: a. Manawi wêdaling wartos nuju wanci sêkolah, ing sanalika ngriku pamulanganipun lajêng dipun kèndêli, nanging para muridipun botên kapurih mantuk, lajêng kapurih mênyanyi lagu-lagu kabangsan tuwin lagu paargyan sanèsipun, dolanan, arak-arakan tuwin sanès-sanèsipun. Manawi tindak wau sampun kêlampahan, para murid sawêg kapurih mantuk. b. Kados ingkang sampun dipun têtêpakên ing parentah, sasampunipun wontên wartos makatên wau, pamulangan lajêng dipun tutup kalih dintên. Manawi wartos wau katampi nyarêngi liburan December kalih dintên mèh têlas, liburanipun kasambêtakên wontên ing dintên candhakipun liburan, kalih dintên. Samangsa wartos wau dhatêngipun salêbêting liburan, ing mangke dhawahing dintên sêkolah, para murid kêdah sami mlêbêt kados adat, nanging ing dintên wau botên sinau, namung lajêng nindakakên paargyan kados ingkang kapratelakakên ing A.

Lampah anggêgana dhatêng Billiton. Pangajênging Knilm sawêg nitipriksa ing bab kawontênanipun ing Billiton saupami dipun wontêni lampah anggêgana punapa prayogi. Paniti wau dipun sayogyani dening Billiton Mij. Ing pangintên bab lampah anggêgana mriku punika kathah kalampahanipun.

Persbureau Antara. Ing Bêtawi sampun kêlampahan ngadêg persbureau Antara. Persbureau punika maligi dados gadhahanipun tiyang siti. Ingkang dados Hoofdredacteur Tuwan Soemanang, 1e. redacteur Tuwan A.M. Sipahoetar dipun biyantu ing tuwan-tuwan sanèsipun.

Nyuda waragad dhoktêr. Miturut wartos parentah sampun marêngakên dhatêng dhêdhasar rancangan ing bab sudaning sêsanggènipun para narapraja samangsa sakit, ingkang ngantos ngêdalakên waragad dhoktêr, jampi-jampi tuwin sanès-sanèsipun. Sagêd ugi bab punika wiwit tumindak wontên ing wulan Januari ngajêng punika.

Pamêdal karèt saking tanah ngriki. Miturut katrangan saking kantor Statistiek, pamêdal karèt ing salêbêtipun wulan Oktobêr kapêngkêr tumrap kabudidayan-kabudidayan ing tanah Jawi tuwin Madura wontên 6.717.982 kg. sampun garing. Saking kabudidayan-kabudidayan ing tanah Sabrang wontên 13.703.523 kg. saking tiyang siti wontên 14.564.301 kg. sami sampun garing.

Candu pêtêng. Ing Tanjung Priuk mêntas wontên pandakwa kalêbêtan candu pêtêng. Nanging lajêng kecalan lari. Ing salajêngipun dados papriksan ingkang langkung titi, mriksa barang-barang ingkang badhe kabêkta dhatêng tanah Sabrang, saha nahan têtiyang ingkang sami kenging pandakwa babagan punika. Candu wau kintên-kintên rêrêgèn f 150.000.- Ing pangintên barang wau lajêng dipun kesahakên dhatêng panggenan sanès.

Aangifte pajêg botên salêrêsipun. Punggawa pajêg ing Wanasari Ngayogya mêntas mriksa satunggiling bangsa Tionghwa juru potang ingkang kakintên anggèning nglêbêtakên aangifte pajêg botên salêrêsipun. Ingriku pinanggih wontên sêrat accept 200 saking para priyantun, ingkang kakintên kasalingkuhakên. Bangsa Tionghwa wau lajêng kapriksa saha narik saksi dhatêng para ingkang sami nyambut.

Conggrès Niog. Pakêmpalaning para guru Walandi, Niog, benjing tanggal 27, 28 tuwin 29 wulan punika badhe ngawontênakên conggrès wontên ing Bêtawi, manggèn ing hotèl Des Indes.

Payung wêdalan Juwiring. Pakaryan Juwiring, Klathèn, bab damêl payung dlancang tuwin montên, sampun sagêd sumêbar maradini satanah Jawi. Malah ing sapunika padagangan wau sampun sagêd sumêbar dumugi Pontianak. Barang wau ingkang majêng ingkang rêrêgèn 7 tuwin 10 sèn.

--- 1634 ---

Papan ngupakara tiyang sakit èngêtan. Dr. R. Tumbelaka inspecteur Krankzinnigenwezen mêntas dhatêng ing Medan. Mênggah wigatosing lampah pêrlu nitipriksa papan panggenan pangupakara têtiyang sakit ewah ing Medan tuwin Sabang. Kajawi punika inggih mriksa dhatêng panggenan sanès-sanèsipun, pêrlu nyatakakên punapa ingriku pêrlu dipun dèkèki papan kangge têtanèn tumrap têtiyang sakit ewah kados ingkang katindakakên wontên ing Lèntèng Agung, sacêlakipun Depok.

Kasangsaran ing sagantên. Dèrèng dangu ing sagantên lèr tanah Jawi wontên kasangsaran baita pamisayan ulam. Wontên tiyang 15 ingkang sagêd katulungan dening kapal Josefine. Têtiyang ingkang kasangsaran wau asli saking Sêmarang. Sadumugining Surabaya têtiyang wau lajêng kapasrahakên dhatêng griya panggenanipun têtiyang ingkang sami botên nyambutdamêl.

[Grafik]

Ingkang bupati enggal ing Surabaya. Inginggil punika ngêwrat gambaripun R.T. Moesono sakalihan garwa, wêdana ing Kêbon Candi, Pasuruan, ingkang dèrèng dangu punika kaangakat dados bupati ing Surabaya.

Rêca pèngêtanipun K.R.T.Dr. Wedyodiningrat. Sampun sawatawis dintên, rêca pèngêtanipun K.R.T.Dr. Wedyodiningrat kalampahan sampun kapasang wontên sangajênging Pantiroga, Kadipala, Surakarta. Ing kala punika mawi paargyan ingkang dipun jênêngi utusandalêm Sampeyandalêm Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana, K.P. Harjomataram, pêpatihdalêm, tuwin sanès-sanèsipun. Kathah golongan warni-warni ingkang sami tumut anjênêngi. Ingriku kawontênakên wêdharsabda ingkang kawêdharakên ing panjênênganipun K.R.T. Mr. Wongsonagoro, ingkang wosipun ngunjukakên panuwun konjuk ing Saandhap Sampeyandalêm Ingkang Minulya saha Ingkang Wicaksana tuwin dhatêng ingkang sami kaparêng anjênêngi pambikakipun paargyan punika. Paargyan punika sarana ngawontênakên rêca tandha pangèngêt-èngêt dhatêng lêlabêtanipun K.R.T.Dr. Wedyodiningrat tumrap praja Surakarta.

Bab kênine palsu. Jalaran saking wontêning kênine palsu ingkang kacêpêng, ing sapunika Pakaryan Kasarasan tuwin Departement van Economische Zaken badhe nindakakên rêrigên supados ngawontênakên tindak tatanan pambungkusing barang-barang, ingayoman ing undhang-undhang. Tindak makatên punika kintên-kintên badhe sagêd damêl kandhêging barang palsu.

Palabuan ing Tanjung Priuk badhe dipun kiyatakên. Miturut wartos, ing sapunika palabuan ing Tanjung Priuk dipun kiyatakên, pêrlunipun samangsa wontên kapal-kapal pêrang sagêda labuh mèpèt. Ingkang dipun pilih papan ingkang tumuju dhatêng muwaranipun lèpèn Cilincing. Sadaya badhe katindakakên dening militèr. Ingriku ugi pêrlu dipun wontêni krêtêg ingkang namung maligi kangge pêrluning militèr. Papan ingkang kapilih wau cêlak kalihan papan pabarisan militèr ing Cilincing.

Kapal-kapal K.P.M. badhe kadamêl wontên ing tanah ngriki. Jalaran saking wiwit majênging padagangan ing tanah ngriki, K.P.M. pêrlu mêwahi kapal-kapalipun, kapal wau ingkang 200 ton badhe kadamêl wontên ing Sabang Mij. ingkang 500 ton badhe kadamêl wontên Droogdok Mij. Surabaya, dene ingkang langkung saking samantên badhe kagarap wontên nagari Walandi. Nanging sarêng dipun timbang-timbang, sadaya wau badhe dipun garap wontên ing tanah ngriki sadaya.

Propagandha paboyongan dhatêng Lampung ing Cirêbon. Dèrèng dangu wontên tiyang 6 asli saking Lampung, pêrlu anindakakên propagandha wontên ing Cirêbon, Kuningan tuwin Majalêngka. Kajawi punika ugi sampun wontên pangrèhpraja ing Cirêbon kanthi lurah dhusun 9 sami dhatêng Lampung, pêrlu badhe nyumêrêpi kawontênanipun ing tanah ngriku, kanthi kayakinanipun piyambak. Tumindakipun propagandha ing Cirêbon punika sampun sagêd nuwuhakên kajêngipun têtiyang ingriku cacah 300 kulawarga sami kêdugi badhe boyongan dhatêng Lampung.

Malaria ing Madura. Ing dhusun Ambuntên kilèn, Ambuntên wetan, Kêtawang Parêbakan, Kêtawang-Laut tuwin sanès-sanèsipun tuwuh sêsakit malaria. Tiyang ingkang kêtrajang kirang-langkung 900. Ing salajêngipun Pakaryan Babagan Kasarasan nindakakên rêrigên sapêrlunipun.

NAGARI WALANDI

Jubileum jumênêng dalêm nata. Gêgayutan kalihan badhe pèngêtan jumênêng dalêm Nata Sri Bagendha Maharaja Putri 40 taun, wontên sêdya badhe nglêmpakakên film kabangsan Walandi, pêrlu kangge mujudakên wawasan kamajênganipun nagari Walandi ing salêbêtipun 40 taun. Ingkang dados pangarsaning comite film wau jhr. van Lidth de Jeude.

EROPA

Dêrma ing mangsa bêdhiding. Nyarêngi mangsa bêdhidhing, ing Bèrlin, Jêrman kathah para ambtenaar agêng ingkang sami tumindak pados dêrma ambêkta cèlèngan, pêrlu kangge pitulungan ing mangsa bêdhidhing wau. Ingkang tumindak ing damêl makatên wau ngantos dumugi ing para ministêr tuwin para agêng sanèsipun ngantos ewon. Dr. Goebbles kalihan putra-putranipun tumindak wontên ing Unter den Linden, wêwakiling sêrat kabar Berndt ing Wilhelmstrasse, ministêr Dorpmuller urut station nêdha dhatêng têtiyang ingkang sami numpak sêpur, graaf Von Schwerin Krosigk ambêkta cèlèngan wontên ing Tauntzienstrasse tuwin sanès-sanèsipun.

ASIA

Babagan paprentahan enggal ing Tiongkok. Ing bab wontêning paprentahan ing Tiongkok babagan pabeyan ing Tiongkok Lèr, ngawisi sangêt nyukakakên angsal-angsalanipun dhatêng paprentahan Tiongkok enggal. Sagêdipun tumindak punapa lêrêsipun, ngêntosi manawi sampun dipun sayogyani ing nagari sanès-sanèsipun, ingkang nyukani sambutan dhatêng Tiongkok.

Jêpan mindhahi rakyat. Ministêr babagan sajawining praja Jêpan nêtêpakên badhe ngintunakên tiyang 30.000 dhatêng Mancukuwo. Têtiyang wau kapêndhêtakên ingkang umur-umuran 15 dumugi 18 taun. Ministêr wau gadhah sêdya, ing salêbêtipun 4 taun sagêda ngintunakên tiyang 150.000, supados sami têtêp gêgriya wontên ingriku.

--- 1635 ---

Wêwaosan

III. Lêlampahanipun Ilya

35

Pasulayanipun Ilya kalihan Prabu Wladhimir

Anggènipun Ilya sagêd unggul juritipun kalihan Idholice sawadya-balanipun, punika sampun kalangkung pintên-pintên taun. Salaminipun punika Ilya numpak kapal tansah alêlana anjajah ing praja Ruslan, lampahanipun tanpa kèndêl mangalèr, mangetan, mangilèn tuwin mangidul, wontên ing pundi-pundi kajêngipun botên sanès kajawi angayomi têtiyang ingkang ringkih, tuwin anandhingi têtiyang ingkang ambêg siya. Salêbêtipun punika Ilya sampun anglampahi pêrang rambah-rambah, inggih pêrang tandhing ijèn sami ijèn, punapadene pêrang amangsah prajurit pintên-pintên ingkang nêdya sami adamêl rêrêsah ing salêbêting praja. Salaminipun botên wontên mêngsah satunggal-tunggala ingkang sagêd anandhingi kadibyanipun Ilya, sadaya sami tiwas utawi sagêd kaungsir saking praja. Dene mêngsah ingkang purun takluk sarta purun aprajanji badhe ngewahi gêsangipun ingkang tansah tindak siya dhatêng sasami, punika inggih lajêng dipun ngapuntên, malah kathah ingkang lajêng dados sadhèrèkipun sinarawèdi. Kadhang-kadhang Ilya inggih sok nilar praja Ruslan prêlu ningali kawontênanipun ing mănca praja. Limrahipun wontên ing pundi-pundi Ilya wau tansah sinuba-suba kadosdene prajurit ingkang linangkung. Kathah para nata mănca praja ingkang ngrimuk dhatêng Ilya supados puruna ngawula wontên ing ngriku, kanthi dipun janji badhe kaganjar pangkat ingkang luhur tuwin kuwasa, malah wontên kemawon nata ingkang nêdya mundhut mantu, manawi Ilya lêstantun purun têtruka wontên ing prajanipun ngriku, nanging sadaya wau tansah dipun tampik dening Ilya, kanthi matur bilih kuwajibanipun punika anjagi tata têntrêming praja Ruslan sampun ngantos kadhatêngan ing parangmuka. Para putrining nata kathah ingkang sami tawan tangis saha amastani bilih Ilya punika lugunipun satunggiling tiyang lêngus, lan botên pisan-pisan anggadhahi manah trêsna dhatêng wanita.

Ewasamantên Ilya wau sampun nate kayungyun ing salah satunggiling wanita ingkang sayêktos endah ing warni, inggih punika nalika Ilya tanpa dipun sêdya ngupados pasipêngan, dumadakan angsal papan pasipêngan wontên padununganing putri ingkang angadhaton piyambak. Wontên ing ngriku Ilya dipun tampi kanthi rênaning panggalih saha kasugata ingkang sakalangkung èdi tuwin kapapanankên ing satunggiling kamar sakalangkung sae.

Wontên ing ngriku Ilya rumaos sênêng lan jênjêm manahipun, lan dilalah salaminipun gêsang sawêg sapisan punika piyambakipun angraos bêtah wontên ing griya, malah anggadhahi manah bosên dhatêng tindakipun ingkang sampun-sampun, inggih punika: alêlana anjajah praja ngupados mêngsah. Ingkang punika amila anggènipun badhe bidhal malih, tansah kaundurakên kemawon.

Dene mênggahing sang putri, sajatosipun sakalangkung anggènipun kayungyun dhatêng Ilya, lan sang putri ugi ngraos bilih Ilya animbangi dhatêng katrêsnanipun wau. Nanging ing sarèhning Ilya ing sêmu rikuh utawi ajrih anglairakên punapa ingkang dados pamanahanipun, amila sang putri nêdya nekad badhe anglairakên dhatêng Ilya mênggah ingkang dados karêntêging panggalih. Ing satunggiling dalu, sarêng ing salêbêting kadhaton ngriku sampun sêpên nyênyêt tanpa wontên sabawanipun punapa-punapa, sarta para abdi sampun tilêm sadaya, sang putri lumampah mindhik-mindhik nuju dhatêng kamaripun pun Ilya. Saliranipun sakojur gumêtêr awit kuwatos bilih wontên ing margi kapapag kalihan salah satunggiling abdinipun, kalayan jinjit sang putri ambikak kori kamaripun Ilya, saha lajêng lumêbêt tanpa alon-alon.

Kalêrêsan ing dalu punika Ilya botên sagêd tilêm babarpisan, awit manahipun tansah katingalên dhatêng sang putri ingkang endah ing warni wau. Ing wusana Ilya lajêng mênyat saking papan patilêmanipun sarta lajêng tansah lumampah wongsal-wangsul wontên ing salêbêtipun kamar ngriku kadosdene sato galak wontên ing salêbêtipun krangkèng.

Ing kala punika dumadakan piyambakipun mirêng suwara krêsêk-krêsêk lirih sangêt, tuwin suwaraning kori kabikak. Piyambakipuun enggal-enggal nolèh saha ing pêtêngan piyambakipun sumêrêp rêrupèn pêthak. Ing kala punika Ilya anggadhahi pangintên, bilih wêwarnèn ingkang pêthak punika botên kenging botên têmtu mêmêdi, awit miturut cariyosing tiyang, ing kadhaton ngriku mila kathah mêmêdinipun ingkang kadhangkala asring sok ngatingal, langkung-langkung manawi wontên tiyang enggal. Nanging Ilya botên gigrig saha lajêng murugi dhatêng wêwarnèn [wê...]

--- 1636 ---

[...warnèn] ingkang pêthak wau nêdya badhe dipun tandhangi, nanging sarêng ingkang kakintên mêmêdi wau kacandhak, jêbul nyandhak sariranipun sang putri, ingkang ing kala punika angagêm-agêm sarwa tipis. Sakala punika sang putri lajêng angrangkul kalayan tawan tangis. Bingahipun sang Ilya tanpa upami, lan salajêngipun sang putri kabêkta dhatêng pasarean.

Ngantos pintên-pintên minggu laminipun, Ilya botên nate mêdal-mêdal kajawi mugên wontên ing kadhaton ngriku. Sadangunipun punika kadosdene Ilya botên manah punapa-punapa, kajawi namung sih-sinihan kalihan sang putri.

Para abdi ing kraton sampun sami nganggêp dhatêng Ilya wau kadosdene dhatêng gustinipun. Nanging kasênênganipun Ilya ingkang makatên punika botên dangu, awit botên sawatawis lami lajêng kamirêngan ing praja Ruslan, lan botên antawis dangu inggih lajêng wontên têtiyang utusan saking praja Ruslan dhatêng ing ngriku, ngadhêp dhatêng sang Ilya sarta umatur makatên:

Dhuh, tuwan, mugi sampun andadosakên panggalih panjênêngan, dene kula kumapurun sowan ing ngarsa panjênêngan tanpa mawi larapan. Mênggah wigatosing sowan kula punika, namung badhe ngaturi uninga dhatêng panjênêngan, bilih sapêngkêr panjênêngan nilar praja Ruslan punika, samangke ical tata têntrêming praja, saha lajêng tuwuh rêrêsah malih ingkang tanpa kenging kasirêp. Para ingkang agêng panguwasanipun tuwin ambêg siya, samangke sami nindhês dhatêng para ingkang ringkih tuwin sukci bêbudènipun. Lan botên wontên tiyang satunggal-tunggala ingkang sagêd angayomi para ringkih sarta ananggulangi para ambêg siya wau. Tuwan, sangêt-sangêt panuwun kula, mugi-mugi panjênêngan krêsaa kondur malih dhatêng praja, awit nagari panjênêngan ambêtahakên sangêt dhatêng panjênêngan.

Mirêng aturipun utusan ingkang makatên wau, Ilya rumaos lingsêm sangêt saha lajêng wicantên makatên:

Aturmu iku mula iya bênêr bangêt, para kawula ing Ruslan. Panggonan kula iya dudu ing kene, nanging ing ara-ara lan ing bulak ing praja Ruslan prêlu salawas-lawase amêrangi tindak kang ambêg siya. Wis, saiki padha muliha nyang omahmu dhewe-dhewe. Sadurunge kowe kabèh têkan ing padununganamu, aku mêsthi wis budhal saka ing kene alêlana anjajah ing praja Ruslan.

Ing dintên punika Ilya lajêng pamitan dhatêng sang putri. Sasampunipun lajêng numpak kapalipun, lan kanthi têtêgaran lajêng wangsul dhatêng prajanipun prêlu angayomi para ringkih sarta amêrangi para ambêg siya.

Anggènipun Ilya alêlana angidêri praja Ruslan prêlu amêrangi lampahipun piawon, punika ngantos pintên-pintên taun dangunipun. Salêbêtipun punika kadhang-kadhang piyambakipun kemutan dhatêng sang putri, raosing manahipun lajêng kadosdene dipun iris-iris. Nanging limrahipun inggih sagêd nahan manahipun ingkang nandhang sungkawa punika. Nanging kadhangkala inggih sok botên sagêd ngampah manahipun kapengin wangsul amanggihi dhatêng sang putri. Manawi kalêrês makatên wau, kapalipun sok kacêmêthi sora, ingkang anjalari kapalipun lajêng lumajêng sakiyatipun. Salêbêtipun alêlana anjajah praja Ruslan wau, kadhang-kadhang Ilya kêpapag kalihan prajurit tartar, limrahipun inggih lajêng tuwuh pêrang têtandhinganipun, Ilya kalihan tiyang tartar wau, ingkang sakalangkung rame. Ing ngriku Ilya lajêng kakrubut ing pintên-pintên mêngsah, pangamukipun Ilya lajêng kados banthèng kataton, sintên ingkang anyakêt tamtu dhawah ing tiwas jalaran kadhawahan ing pêdhang tilaranipun Swatogor prajurit rasêksa. Manawi botên makatên, kadhang-kadhang mêngsahipun pêjah dening kasepak utawi kacokot ing kapal tumpakanipun.

Ing satunggiling dintên, Ilya langkung mêdal ing wana ingkang sakalangkung sêpên sangêt, ing kala punika dumadakan tuwuh manahipun kirang langkung makatên:

Saindênging praja Ruslan iki wis tak ubêngi, lan ing măncapraja kang prênah wetan lan kulon uga wis tak têkani kabèh. Nanging wis lawas aku ora wêruh ing Kiyèp, lan ora sowan nyang Prabu Wladhimir, mulane saiki aku arêp mênyang Kiyèf prêlu arêp andêlêng kaanane ing kana saiki kaya apa.

Ilya lajêng têrus bidhal dhatêng Kiyèf. Dumuginipun ing ngriku kalêrêsan Prabu Wladhimir sawêg ngawontênakên pahargyan agêng-agêngan, kadosdene padatanipun, pahargyan ing kadhatoning nata ing Ruslan punika, kacêluk rame lan nêngsêmakên sangêt, punika botên namung jalaran saking èdi pènining dhêdhaharan tuwin unjuk-unjukan ingkang kasêgahakên ing ngriku, nanging jalaran saking kathahing para tamu para satriya tuwin para prajurit ingkang sami misuwur mênggahing kêkêndêlan lan kaprawiranipun ingkang sami ngalêmpak wontên ing pahargyan ngriku.

Nalikanipun Ilya kaparêngakên malêbêt ing kadhaton, kalêrêsan sang prabu tuwin para tamu sawêg sami bojana andrawina. Ingkang lênggah wontên ing nginggil piyambak sang prabu tuwin sang pramèswari, sangandhapipun punika para pangeran lan tamu sanès-sanèsipun. Lênggahipun para tamu wau manut andhap inggiling pangkat utawi misuwuring namanipun. Ing kala punika ingkang sami anjênêngi pahargyan ing kadhaton wau, sadaya para pangeran tuwin para bupati, tuwin têtungguling prajurit ing praja Ruslan cacahipun tigang dasa ingkang sami kasuwur mênggahing kaprawiranipun.

Sasampunipun Ilya lumêbêt ing kadhaton, inggih lajêng nindakakên kadosdene adat tata caranipun ing salêbêting kadhaton ing Kiyèf, inggih punika nêlungakên badanipun angajêngakên ing keblat sakawan rumiyin, nuntên anêlungakên badanipun malih ing ngarsanipun sang nata tuwin sang pramèswari, sarta dhatêng para tamu sanèsipun.

Badhe kasambêtan.

--- 197 ---

Nomêr 50, taun II

Jagading Wanita

Lampiran Kajawèn, juru pangripta: Rr. Siti Mariyam. Kawêdalakên sabên Rêbo.

Kridhaning Wanita Jawi

Nyambêti atur kula rumiyin, kados sampun têrang, bilih kridhaning wanita Jawi punika sampun waradin ing pundi-pundi. Ingkang mêncarakên kasagêdanipun punika botên namung para wanita ingkang nglênggahi tatanan Jawi (tatanan kabangsan Jawi) nanging para wanita ingkang taksih ngêkahi pranataning agami Islam inggih pacakbaris, liripun inggih sami ngêdalakên kasagêdanipun utawi pados indhaking sêsêrêpan sarana gêthok tular, nanging mawi pathokan agami utawi gadhah jăngka badhe nglêbêtakên (ngindhakakên) sêsêrêpanipun ing bab agami. Mênggah ingkang makatên wau nama botên nganèh-anèhi, awit tiyang punika rumaos kantun anglampahi punapa ingkang pinaringakên saking Pangeran, rumaos manawi agami punika gambaring agêsang. Kados para maos botên kêkilapan dhatêng trajanging Pakêmpalan Aisiyah, golongan wanita Pakêmpalan Muhamadiyah, ingkang sagêd ngukup tiyang èstri ing kalanganipun ngantos ewon-ewon.

Ingkang kula aturakên ing ngandhap punika namung pamanggih kula piyambak, mirid kawontênan ingkang kula sumêrêpi. Dene mênggah lêrês lêpating gagasan kula wau, kasumanggakakên, lowung kangge cocog-cocogan rêmbag.

[Grafik]

Rara: Siti Mariyam.

Manawi mirêngakên sêsorahipun para neneman, nitik corèkanipun ing sêrat-sêrat kalawarti, kados tiyang èstri Jawa punika kirang mardika tandangipun, dèrèng sagêd uwal saking sêngkêran, manawi dèrèng dipun sêkolahakên [sêkolahakê...]

--- 198 ---

[...n] utawi dipun sinaokakên murih cêpêng damêl kangge ngupados têdha piyambak.

Pinanggihipun ing kalanganing têtiyang alit, kok inggih kathah tiyang èstri ingkang pados têdha piyambak sarana lampah dagang, malah ingkang sagêd pados sangu kangge minggah kaji inggih botên kirang. Anggènipun sagêd ngalêmpakakên arta sangu wau nama sampun pintêr, dados anggènipun sagêd kesah dhatêng Mêkah punika botên nama kêtlikung. Upamia kirang mardika inggih botên sagêd kêkesahan, doh ngrika doh ngriki. Dados tiyang èstri Jawi punika wontên golonganipun ingkang kaomberan wêkdalipun kangge ngêgaragên[1] kridhanipun. Ingkang kula aturakên wau golongan dagang, sanès golongan priyantun.

Badhe kasambêtan.

Siti Mariyam.

Cathêtan Olah-olah Prasaja

Sambêtipun Jagading Wanita Kajawèn nomêr 100

Sambêl pêcêl pitik

Lombok abrit, bawang, sarêm, kaulêg dados satunggal, lajêng dipun toyani santên sawatawis kathah (ngêcêmbong), tumuntên dipun cêmplungi rajangan tempe waras godhogan ingkang sampun karajang alit-alit, saha ulam lele utawi ulam ayam matêng kasuwir-suwir. Ulam punika cêkap ngangge salah satunggalipun. Santên wau kenging mêntah utawi matêng.

Jangan cupang

Ulam daging mahesa utawi lêmbu sacêkapipun, kairis alit-alit, kagodhog ing panci utawi kuwali mawi toya samurwatipun, sarta dipun bumboni brambang, bawang, gêndhis jawi, sarêm. Manawi sampun umob, lajêng kacêmplungan jêjanganan: ceme kairis tinêngkêl-têngkêl, slèdri, kapri samurwatipun. Manawi sampun matêng lajêng kaêntas, tumuntên dipun wur-wuri gorengan brambang sawatawis.

Sambêl kêmiri

Lombok abrit, traos bakaran, sarêm, gêndhis jawi, asêm, kêmiri oncèkan 5 iji kagorèng, utawi kenging namung kêmiri kabakar sacangkokipun, manawi sampun matêng, lajêng dipun oncèki, tumuntên kaulêg sarêng kalihan bumbunipun wau salêmbatipun. Manawi mawi lalaban: slèdri kalihan timun.

Sambêl gudhangan

Lombok abrit, gêndhis jawi, bawang, kêncur, sarêm, sasampunipun kaulêg lêmbat, cinarub kalihan parudan kalapa mêntah sacêkapipun. Abênipun cinarub kalihan janganan: thokolan, lêmbayung, kara pêthak, ingkang sampun sami ginodhog lawaran tanpa bumbu, sarta panggodhogipun janganan wau piyambak-piyambak (botên sarêng dados satunggal), lalabanipun kêmangi utawi kêmlandhingan mêntahan.

Badhe kasambêtan.

M.

--- 199 ---

Bab Panganggenipun Bayi Ingkang Nêmbe Kalairakên Ngantos Umur Sawatawis Wulan

Mênggah panganggenipun bayi ingkang nêmbe kalairakên dumugi umur sawatawis wulan punika ingkang baku:

1. Grita, 2. Popok, 3. Rasukan.

Cara jaman kina nalika tiyang gadhah anak taksih kagarap dhukun Jawi, bayi ingkang nêmbe lair punika panganggenipun namung saking suwekan sinjang ingkang sampun lami, inggih punika kangge ambên ing wêtêng ingkang minăngka grita saha gêdhongipun. Malah miturut gugon-tuhon, botên kenging tiyang wawrat sampun sadhiya panganggenipun bayi, saking cariyosipun tiyang kina: botên ilok. Kêdah kapapagakên pangangge saking suwekanipun sinjang ingkang sampun lami. Nanging cara wau saya lami saya suda ingkang anggêga (miturut), saya malih sarêng sampun wontên cara gadhah anak katulung dening frudfro, punika lajêng katata cara sanès, inggih punika cara kadhoktêran. Tiyang wawrat wiwit 6 ½ wulan, manawi pancèn badhe kagarapakên frudfro, kêdah sampun kapriksakakên dhatêng frudfro. Frudfro lajêng nyanjangi supados tiyang wau anjagi badanipun warni-warni, sarana ebahing badan, karêsikan, têdha lan sanès-sanèsipun. Trêkadhang manawi sampun nyêlaki saking wêdaling lairipun bayi, frudfro nyariyosi supados tiyang wau sadhiya pangangge bayi, inggih punika: popok, grita saha rasukan ingkang rêsik. Sokur bilih sagêd sadhiya ingkang badhenipun montên ingkang alus, upaminipun badhe namsut, bangsaning badhe ingkang bolong-bolong (rêporêmsêtop) saha sanès-sanèsipun. Punika tumrap tiyang ingkang gadhah (kacêkapan) saha manawi sagêd, sadhiyaa: popok watawis 24 iji, grita 6 iji, rasukan 12 iji. Punika kagodhoga rumiyin lajêng kakumbah ingkang rêsik, dipun sêtrika, lajêng kasimpêna ing wadhah ingkang rêsik. Dene tumrap tiyang ingkang botên gadhah, inggih sawontênipun, ugêr rêsik kemawon.

Mênggah gunanipun grita punika kangge anjagi wêtêng saha pusêripun bayi, sampun ngantos kenging rêrêgêd saha kenging wijining sêsakit.

Popok punika prêlunipun minăngka tapih, kangge nutupi saperanganing badanipun ingkang ngandhap saha supados angêt.

Rasukan, paedahipun kangge nutupi badanipun supados angêt ugi.

Sadaya wau tumrap bayi kados kêrêp sangêt têlêsipun, awit saking: gumoh, sêni saha ambêbucal. Punika pun biyung kêdah botên kenging wêgah nyantuni, langkung-langkung popok, punika saya kêrêp sangêt têlêsipun, mila kêdah tumuntên dipun santuni, supados lare wau wiwit bayi sampun gadhah watak: risèn, rêsikan. Manawi botên tumuntên dipun santuni, asring-asring andadosakên sêsakit warni-warni.

Kajawi popok, grita rasuasakan,[2] trêkadhang

--- 200 ---

bayi dipun anggèni kopyah saha dipun kêmuli, prêlunipun inggih supados angêt. Awit bayi punika salêbêtipun wontên ing wawratan tansah wontên ing panggenan ingkang angêt, inggih punika wontên salêbêting guwa garbaning biyungipun. Mila manawi sampun kalairakên inggih kêdah kajagi murih angêtipun.

Kopyah punika botên patos prêlu sangêt, awit namung kangge anjagi êmbun-êmbunan. Trêkadhang sampun cêkap katutupan ing rambut ingkang wontên ing êmbun-êmbunan, saha kangge anjagi angin ingkang mêdal ing êmbun-êmbunan, awit tumrapipun bayi balungipun thothok gathukipun kiwa lan têngên dèrèng sagêd rapêt, mila ing êmbun-êmbunan manawi kadêmèk karaos êndut-êndut.

Mênggah pandamêlipun grita, rasukan saha popok, sanès dintên kula andharakên.

Tukang momong,

Bok Sri Wirya. Rêmbang.

Sinjang Pudhaksatêgal

Sinjang pudhaksatêgal punika sinjang latar cêmêng, nanging jalaran saking kathah tembokanipun, wujudipun ngantos nyamar kados latar pêthak. Ingkang kacêtha ing gambar, punika kenging dipun wastani sapolan.

[Grafik]

Sinjang pudhaksatêgal punika golongan sinjang sae, nanging golongan botên luwêsan, amargi pantêsipun dipun angge ing tiyang ingkang badanipun agêng, pantês sangêt manawi dipun agêm ing wanita ingkang bentrok pasaliranipun, wujuding sinjang lajêng katingal anglela.

Manawi angèngêti wujuding sinjang, pancèn katingal mramongipun, ngrêmênakên, tuwin sinjang wau inggih golongan kina, nanging botên kina sangêt. Namung ing sêmu sinjang kados makatên punika botên sagêd kêlimrah, sanadyan gadhah nama baku nanging botên sagêd ngêmbyah kados sinjang sanès-sanèsipun.

Tumraping para sêpuh sinjang wau mastani ngênèmi, têgêsipun pantês dados anggèn-anggèning para anèm. Nanging mênggah caraning tiyang badhe anggathukakên kalihan udhêng katingal angèl thuk-thukanipun.

Nanging inggih punika wau, sinjang pudhaksatêgal punika manawi dipun agêm ing wanita ingkang bentrok, katingal mantêsi.

--- [1653] ---

 

---

1	ngêgarakên. (kembali) ngêgarakên.
2	rasukan. (kembali) rasukan.