Kajawèn, Balai Pustaka, 1938-04-20, #1667

Ăngka 31-32, Rê, Kli, 19 Sapar, Jimawal 1869, 20 April 1938, Taun XIII.

Kajawèn

Kawêdalakên sabên dintên Rêbo lan Sabtu

Rêgining kalawarti punika ing dalêm tigang wulan... f 1.50, bayaran kasuwun rumiyin, botên kenging langganan kirang saking 3 wulan.

Juru ngarang - administrasi Bale Pustaka, ing sawingkinging kantor palis, tilpun nomêr 1744 - Bêtawi Sèntrêm.

Gupernur Jendral Ostraliyah

[Grafik]

Paduka Gupernur Jendral Lord Gowrie (gambar tengah ngagêm topi) sakalihan nyonyah nalika mandhap nitih motor mabur wontên ing setatsiun gegana ing Cililitan saking Kalijati, Subang.

--- 470 ---

Pajagèn Bêbaya ing Gêgana

Gas racun kangge dêdamêl pêrang

Sambêtipun Kajawèn nomêr 29

Saking dayanipun: phosgeen utawi perstof kulit kanthongan wau dados sakit, wusana botên namung koolzuur ingkang mêdal saking rah dhatêng kanthongan salêbêting paru, nanging ugi toya bageaning rah.

Toya wau sagêd angêbaki paru, kadosdene kawontênanipun tiyang kêlêlêp ing toya. Ambêkan rêkaos, wusana badan kirang zuurstof. Tiyang ingkang nandhang lajêng tiwas saking kêplêpêkên botên sagêd narik napas. Limrahipun tiyang ingkang kenging racun punika warninipun biru abrit, lan bingung anggènipun badhe ambekan, tangan lan sukunipun grayangan lan kathekeran, watuk, ngangsêg-angsêg, lambe dados bawuk kados awu. Manawi botên katulungan pêjahipun tiyang ingkang sakit wau salêbêtipun 48 jam. Mênggah panolakipun bêbaya punika, ing wingking badhe kula terangakên ingkang langkung cêtha. Ing ngriki kula badhe nyukani pêpèngêt sakêdhik.

1. Gas bom punika warninipun ingkang kathah kados sêmprong, panjêblugipun botên sora, awit dhinamitipun sakêdhik, lan kulitipun tipis, dados tiyang sadaya enggal angyêktosi.

2. Gas punika langkung awrat tinimbang hawa, dados lajêng mêndhêk[1] lan sadaya luwangan lan bolongan ing siti kisèn. Dados manawi wontên gas racun, sampun ngantos lumêbêt ing luwangan.

3. Manawi tiyang kalimput ing gas, sampun lumajêng, malah sasagêd-sagêd nahan ambêkan. Mripat, irung lan cangkêm dipun tutupi montên rangkêp, dipun têlêsi mawi sêne utawi toya. Punika sampun kathah pitulungipun. Sasampunipun lajêng lumampah alon mêdal saking lêlimputaning gas racun wau.

Èngêta sampun ngantos tumut lampahing angin, nanging nrajanga angin, awit lampahing gas wau manut lampahing angin. Sasampunipun dumugi ing sajawining gas lajêng kèndêl tilêman, ngêntosi pitulungan. Awit lumampah lajêng, atêgês ngêncêngakên padamêlanipun paru, dados risaking paru sagêd kadadak. Lumajêng dipun awisi, awit tiyang lumajêng punika napasipun ambal kaping nêmipun tiyang kèndêl. Dados lumêbêtipun racun inggih kathahipun ambal kaping nêm.

4. Panulungipun kapisanan

a. Tiyang ingkang kenging gas, sampun suka lumampah, kêdah dipun gotong.

b. Dipun kêmuli, lan sampun ngantos kenging angin.

c. Manawi wontên, mripat dipun rambang, cangkêm dipun kêmoni, irung dipun rêsiki, mawi dubbelkoolzure soda 3-5%, botên wontênipun mawi toya rêsik.

d. Dipun ombèni kopi angêt, manawi botên wontên ombèn-ombèn sanèsipun ingkang angêt-angêt.

Kaping kalih:

Golongan gas-gas ingkang adamêl raos pêdhês,

--- 471 ---

[Iklan]

pating trêncêm lan bêntèr wontên ing kulit, irung, mripat, cangkêm (prikkelende gassen).

Gas-gas golongan punika kenging kabedakakên dados kalih, inggih punika:

1. Gas ingkang sagêd damêl ngucuripun luh ing mripat, (broomderivaten), tanpa warni. Tiyang ingkang kenging gas punika mripatipun lajêng kraos sakit, dados abrit lan ambêndhul, botên tahan kangge ningali pêpadhang, punapa malih luhipun lajêng ngucur. Manawi rai dipun tutupi mawi topèng (gasmaske) kulit ingkang botên katutupan kraos pating trêncêm.

Saenipun gas punika botên mutawatosi. Manawi tiyang sampun saking limputan gas, enggal sagêd mantun.

2. Gas ingkang adamêl wahing (arsinen), warni pêdhut sangêt. Manawi wontênipun gas wau ing hawa namung sakêdhik, tiyang sampun sagêd mangrêtos, awit gas wau namung sagêd damêl raos pêdhês sakêdhik wontên ing irung, lan angêdalakên toya, ugi asring sampun adamêl wahing. Manawi wontênipun gas wau ing hawa kandêl, tumanjanipun rikat, awit saking anggêgêtipun gas punika ing kulit alus salêbêtipun irung lan cangkêm. Wusana anuwuhakên wahing, watuk, idu saking cangkêm kumocor, irung mêdal toyanipun, malah ing dhadha, sawingkingipun balung dhadha kraos sakit sêngkrang-sêngkring, dhadha sêsêg, ngêlu lan mutah.

Botên namung sirah kraos mumêt kemawon, malah pating crêkot ugi, inggih punika ing perangan bathuk. Saking bathuk, sakit punika ngantos sumrambah damêl linu untu-untu lan baêm-baêm, utawi [u...]

--- 472 ---

[...tawi] malih sakit ing salêbêtipun kuping.

Tiyang ingkang kataman gas punika limrahipun lajêng gadhah raos ajrih, lajêng bingung, wusana lumajêng. Sasampunipun têtiyang wau dumugi sajawining limputan gas, raos sakit warni-warni punika enggal ical, botên wangsul malih.

Gas punika ing pêrang donya taun 1914–1918 ingkang ngangge pêcak pisan băngsa Jêrman. Tiyang Prancis lan Inggris ing wêkdal punika sampun sami ngangge topèng, amargi hawa mawi saringan ngangge arêng lan barang ingkang kangge nyawurakên chloorpicrine, phosgeen lan perstof (mriksanana gas golongan kapisan) saringan wau botên sagêd nyaring arsinen ingkang awujud pêdhut. Mila gas punika rumiyin kawastanan: maskenbrecher. Ingkang atêgês pirantos kangge ambutulakên topèng. Dene nganggenipun dipun sarêngakên kalihan gas-gas golongan kapisan ing nginggil punika.

Prajurit Prancis, Inggris topèngipun kalêbêtan gas-gas arsinen sami wahing lan nandhang sakit, wusana ambikak topèngipun, punika dados tiwasipun, awit chloorpicrine, phosgeen lan perstof ingkang dipun sarêngakên lajêng sagêd lumêbêt sarêng napas.

Pêpèngêt.

1. Broomderivaten (gas ingkang tumanjanipun damêl sakit mripat lan angêdalakên êluh), punika awujud toya tanpa warni.

2. Arsinen (gas ingkang anuwuhakên wahing), awujud pêdhut pêthak ingkang alus.

3. Gas ing nginggil wau botên anggănda caporiet, bleekpoeder (chloorpicrine) bosokan sukêt, bosokan sawo manila, bawang (phosgeen) kados kasêbut ing gas bagean sakawan.

4. Ewadene manawi kalimput ing gas-gas punika sampun lumajêng, bokmanawi wontên campuranipun gas-gas sanès. Dados prêlu nahan napas, cangkêm, mripat katutup montên têlês lajêng lumampah mêdal saking limputan gas, èngêt lampahing angin. Manawi tiyang botên sagêd enggal lumajêng nyingkiri bêbaya, langkung sae andhawah mangkurêb ing siti sarwi nguncêmakên irung saha cangkêm ing salêbêting wêdhi.

5. Kangge pitulungan:

a. Mripat dipun rambang mawi dubbelkoolzure soda 3.5%, boorwater, botên wontênipun toya rêsik.

b. Irung dipun rêsiki mawi dubbelkoolzure soda utawi hypermangaan-oplossing (1/4000).

R. Pringgadiharja,

Leider gas sectie G.G.D. Bat.

Pawartos saking Redhaksi

K. 4885 ing Pringsurat. Manawi pancèn botên gadhah badhe linêpatakên ing bayaran, kanthi katrangan saking pulisi.

K. 4885 ing Gêndhingan. Pandangu panjênêngan dintên Sêtu Lêgi Ehe 1836 tanpa wulan, punika ing salêbêtipun sataun kathah, wulan punapa.

Pawartos saking Administrasi

Lêngganan nomêr 4538 ing Pasrêpan. Tanggal 7-2-'38 sawêg maringi tumrap 1e kw. '38, botên pikantuk.

Lêngganan nomêr 3153 ing Plăsa. Lêngganan kapetang wiwit 1-2-'38. Botên angsal.

Lêngganan nomêr 2508 ing Pêmalang. Jawi ngangge kasêkarakên.

Lêngganan nomêr 2534 ing Grati. Botên pikantuk.

Lêngganan nomêr 1272 ing Gondhang. Botên sade.

Lêngganan nomêr 3365 ing Walikukun. Tumrap kuwartal 3-1938.

--- [473] ---

[Iklan]

--- 474 ---

Bab Kasarasan

Ngemba rekadayanipun Dr. L. Pasteur.

Sambêtipun Kajawèn nomêr 28.

Sasampunipun kapal wau dipun suntik, ing sawatawis dintên lajêng sagêd thukul anti-toxin ing êrahipun. Êrahipun kapal ingkang sampun ngandhut anti-toxin wau, dipun pêndhêt sakêdhik-sakêdhik, dipun ênêpakên, têmtu toya êrah (bloedvocht-serum) lajêng sagêd misah saking êrah (bloedcellen).

Toya êrah (bloed-serum) punika dipun rêsiki utawi dipun olah sagêd dados anti diphtherie-serum (anti-toxin).

Yèn ingkang sakit diphtheritis sanalika utawi tumuntên dipun suntik serum anti-toxin punika, ingkang kathah sami katulungan sagêd saras blas.

Ing taun 1895, Dr. Pasteur seda, inggih ing wêkdal punika para dhoktêr nêmbe kenging ngangge serum punika kangge anjampèni têtiyang ingkang sami sakit wau. Nanging kala samantên ingkang sakit namung dipun jampèni serum punika, ingkang pêjah taksih wontên 50%. Lan gangsal taun malih ingkang pêjah mandhap namung 12%. Ing samangke sarêng jampi serum wau sampun dipun olah langkung sae lan langkung mandi, ing pundi-pundi apotheek sampun wontên, ingkang sakit dipun jampèni mawi suntikan punika sok ugi botên kasèp, sagêd saras blas.

Ewadene taksih kathah sêsakit nular ingkang botên katingal utawi botên pinanggih baksilipun, ingkang kenging kapêndhêt êrahipun, nanging dèrèng utawi botên kenging kadamêl serum anti-toxin nipun, sanajan lampah-lampahipun sêsakit wau sami.

Para dhoktêr samangke sampun sagêd nitik, kathah sêsakit ingkang nular, ingkang botên katingal baksilipun, sarana êrahipun ingkang sakit, yèn kapriksa ingkang saèstu, katingal ewah utawi risak. Ewah utawi risaking êrah punika, kenging kadamêl ancêr-ancêr utawi wêwaton kangge nanggulangi sêsakitipun, awit kathah sêsakit ingkang nular, sanajan lêrês wontên sêsakitipun, nanging botên wontên tăndha-tandhanipun (verschijnsel) ingkang cêtha kangge nêtêpakên sêsakitipun.

Mila inggih kalêrêsan, dene ing êrahipun ingkang sakit wau katingal ewah utawi risak, dados dhoktêr gadhah gendholan utawi cêpêngan, yèn ingkang sakit êrahipun ewah makatên, dhoktêr lajêng sagêd nêtêpakên sêsakitipun punika wau.

Sêsakit ingkang mèh sabên tiyang mangrêtos, nanging wados[2] botên kenging dipun ucapakên ing pasamuwanipun para priyantun ingkang susila (fatsoenlijk gezelschap) inggih punika sêsakit raja singa (syphilis).

Tiyang ingkang kataman sêsakit syphilis wau asring ngantos taunan botên katawis utawi botên katingal sêsakitipun, nanging anggènipun ngrêbda utawi ngrisak dhatêng badanipun ingkang sakit tansah lêlajêngan.

Dr. Wassermann (Duitsch) gadhah pamanggih lan manggihakên [manggih...]

--- 475 ---

[...akên] rekadaya, yèn êrahipun ingkang sakit syphilis punika priksa Wassermann reactie sagêd nêtêpakên sêsakit syphilis utawi botên, pathokanipun, yèn ing êrahipun ingkang sakit syphilis punika wontên satunggiling dat (stof) ingkang gadhah daya, samăngsa êrah wau dipun lêbêtakên ing êrahipun menda ingkang saras, dat abrit (roode bloedcellen) ing êrahipun menda wau sagêd risak utawi sirna. Mila makatên, awit êrahipun menda wau, yèn dipun momori êrahipun tiyang ingkang saras utawi ingkang botên sakit syphilis, botên ewah botên punapa-punapa. Ingkang makatên punika anjalari asmanipun Dr. Wassermann wau ing golongan para dhoktêr lajêng misuwur sangêt lan botên sagêd sirna.

Ing suwau sadèrèngipun wontên Wassermann reactie, cêkakanipun (W.R) dhoktêr botên sagêd nêtêpakên punapa saèstu sêsakit syphilis utawi botên, awit sadaya namung kintên-kintên kemawon, langkung-langkung samăngsa tăndha-tandhanipun ing (stadium I) sampun ical, lan ing jawi botên katingal cacad-cacadiun ing kulit utawi sanèsipun, makatên ugi tiyang utawi dhoktêr botên sagêd mastani ingkang sakit sasampunipun dipun jampèni punapa saras saèstu utawi botên, awit tiyang jalêr ingkang sakit syphilis ingkang dèrèng saras punika ambêbayani tumrap anak semahipun.

Samangke sasampunipun wontên W.R. punika malah botên wontên sêsakit sanèsipun ingkang langkung sampurna utawi patitis anggènipun nêtêpakên sêsakitipun, kajawi sêsakit syphilis wau.

[Iklan]

Mila ing suwau kathah sêsakit ingkang dipun wastani sêsakit warni-warni, nanging sajatosipun punika thukulipun sêsakit-sêsakit ingkang jalaran saking wisanipun syphilis, kados ta: sakit ing sirah ingkang lami botên sagêd saras, sakit botên sagêd tilêm, sakit balung linu ing wanci dalu, sakit ambêgan sêsêg, sakit tangsul raos (zenuw-pjnen) lan sapanunggilanipun.

Ewadene sêsakit-sêsakit punika inggih botên mêsthi jalaran saking syphilis kemawon, para maos sampun kalintu tampi, mangke gèk ingkang kraos sirah ngêlu kemawon kuwatos yèn jalaranipun saking syphilis. Ingkang kula aturakên ing nginggil punika minăngka tuladha, yèn sêsakit syphilis samangke dhoktêr sagêd nêtêpakên saèstu sarana W.R.

Badhe kasambêtan.

R. Sumadirja,

Ind. Arts. Sêmarang.

--- 476 ---

Wulang Sae

Ardaning tyas sirna saking panalăngsa

Piridan saking cariyos Rama Gandrung

Nalika murcanipun Dyah Sita kadhustha Prabu Rawana, ing ngriku ingkang dados jalaranipun, sang dyah tinilar piyambakan, Sri Ramawijaya angoyak kidang kancana ingkang tansah anglèlèdhèk, jêr punika kidang gadhungan malihanipun Ditya Marica. Pancènipun Sri Ramawijaya botên kingrang[3] wêweka, botên mantala nilar ingkang rayi Sang Dyah Sita piyambakan, amila ingkang rayi Laksmana andikakakên nêngga wontên ing pondhokan. Ananging bêbasan: bêbaya ora kurang marga, dumadakan Laksmana kêpêksa nilar papan pamondhokan, awit saking adrêng panêdhanipun Dyah Sita, ngantos nalika Radèn Laksmana mopo jalarngan[4] ajrih nglirwakakên dhawuhing raka Sri Ramawijaya, sang dyah ngêdalakên têmbung ingkang botên sakeca tumraping rayi Laksmana, kakintên ingkang rayi kagungan mèlik atindak botên lêrês dhatêng Dyah Sita, katêmahan, Radèn Laksmana ngantos prasêtya, ewadene taksih adrêng panêdhanipun, murih nusula ing raka.

Kacariyos ingkang sawêg ambujêng kidang kancana, kala samantên sampun wangsul dhatêng pamondhokan, jalaran sumêlang, bokmanawi sang dyah mirêng sambatipun Ditya Marica wau, badhe kados punapa kumêpyuring manahipun. Dèrèng têbih lampahipun Sri Rama, langkung kagyat èsmu sungkawa, dupi mirsa ingkang rayi Radyan Laksmana nusul, mila alon wijiling ngandika èsmu sumêlang, punapa sababipun têka sang dyah tinilar piyambakan, punapa sang dyah tiwas, lajêng nusulipun dhatêng ingkang raka wau nêdya wêwartos makatên. Dèrèng ngantos dipun wangsuli pitakenipun, Sri Rama enggal lumajêng dhatêng pamondhokan, sarêng sang dyah botên katingal, lajêng nolih dhatêng ingkang rayi, sangêt panêtahipun dene nilar wêwêlingipun. Sang Laksmana matur sarwi ngrêrêpa, ngaturakên pangosonipun sang dyah dhatêng sariranipun, saha pandakwanipun ingkang kirang prayogi wau. Ewadene ingkang raka malah anêtah, dene Laksmana kawon kalihan pawèstri ingkang pinuju muring-muring.

Tanpa ngandika malih Sri Rama lajêng nusup-nusup ing wana angulari ingkang garwa, sabên kêkajêngan dipun pitakèni, punapa malih sawarnining sato ingkang kapanggih, punapa botên sumêrêp dhatêng sang dèwi. Samargi-margi tansah anguwuh-uwuh nimbali sang dèwi: Sita, Sita, pagene sira andhêlik, bêcik apa sêsêmbranan. Enggal ngatona, sêmrananira[5] mau agawe patiningsun. Panguwuhipun Sri Rama wau botên tampi wangsulan, ing ngriku Sang Rama lajêng anggarjita yèn ingkang garwa ical. Rama lajêng ing lampahipun ngupadosi ingkang garwa.

Sarêng kapapag ing kidang ingkang arak-arakan, tumuntên didangu sora: Sita ana ngêndi. Kidang ingkang sumêrêp nalika sang dyah kadhustha ing Rawana lajêng andêngèngèk sirahipun mangidul, kados asung sasmita. Pramila Sri Rama lan Laksmana lajêng tindak manut sasmitaning kidang. Botên antawis dangu lajêng

--- 477 ---

uninga papan ingkang kados mêntas kangge ajang prang, katăndha kathah rah ingkang sumamburat ing gêgodhonganing wrêksa miwah ing siti, inggih punika papan campuhipun Jathayu kalihan Rawana.

Ing nalika Sri Rama mirsa layoning sêkar pêdhotan ukêlipun ingkang garwa, punapadene manggih gogroganing pangagêmanipun, Sri Rama kadya sumaput, enggal amênthang langkap, nêdya marwasa dhatêng sadhengah ingkang katingal, jagad nêdya linêbur.

Ing ngriku Laksmana lajêng ngrungkêbi padaning raka sarwi matur angasih-asih: dhuh, pukulun, pamunahing satru, pangayomaning sagung dumadi. Ingkang sampun-sampun paduka punika asih dhatêng sakathahing titah, sagêd mangrèh dhatêng sarira pribadi sarta anggung ngêngudi karahayoning bawana. Sadaya wau ing mangke sampun risak, amargi kasasapan ing duka. Namung emanipun, dhuh pukulun punapa kalampahan paduka nglêbur jagad ingkang jalaran saking kalêpatanipun tiyang satunggal. Aturipun Laksmana wau kalihan udrasa.

Sanalika Sri Rama lilih dukanipun, lajêng lumampah malih nglajêngakên ngupadosi titik-titikipun bab punika.

Samantên pêpêthanipun irah-irahaning gubahan ing nginggil, pancèn sampun adatipun donya, sadaya kadadosan punika mêsthi wontên purwa lan wasananipun. Mila inggih têtêp, kawontênan ing donya punika botên langgêng. Kados makatên punika kenging kangge panglipuring manahipun tiyang ingkang sawêg kataman, sampun ngantos lajêng kasêpênan ing ihtiyar. Tumrapipun cariyos ing nginggil, kados punapa muringipun Sri Ramawijaya dene ingkang rayi nglirwakakên piwêling, nilar ing dyah piyambakan, ngantos kalampahan ical. Sanadyan aturipun Laksmana kathah-kathah, têtêp pandumuking kalêpatan dhatêng Laksmana, wasana saking gêmpunging panggalih sarêng uninga titik-titiking murcanipun sang dèwi, lajêng kèmêngan, tan èngêt ing purwaduksina, jagad nêdya linêbur. Radyan Laksmana ingkang lajêng minăngka pamong, ngintên botên sagêd angêngimur dukanipun Sri Rama, wasana sarêng ingasih-asih kanthi panalangsaning galih, têmah lipur, sagêd manggalih punapa ingkang kêdah kalampahan.

Anatiam S.D.R.

Jatinom.

[Iklan]

--- 478 ---

Kagunan Jawi

Marsudi gêndhing Jawi

Sambêtipun Kajawèn nomêr 29

Bab wilahan găngsa

Manawi badhe mangrêtos dhong-dhing utawi angruntutakên lagu, punika kêdah nyumêrêpi swaranipun wilahan găngsa.

Ing sapunika ingkang badhe kula têrangakên ing ngriki swara wilahan ingkang kangge wontên ing găngsa slendro. Punika bakunipun swara wontên 5 wilah, satunggal-satunggalipun nama 1 barang, 2 jăngga (gulu), 3 dhadha (têngah), 4 gangsal (lima), 5 nênêm, manawi badhe nyatakakên ingkang gampil mriksani saron laras slendro ingkang rancakanipun isi 6 wilah, mênggah wujudipun kadosdene gambar ing ngandhap punika:

[Grafik]

supados gampil anggènipun sinau laguning gêndhing, punika wilahan lajêng dipun sukani têngêr kados ing ngandhap punika:

[Grafik]

Mila ing găngsa slendro botên mawi têngêr ăngka 4 amargi ăngka 4 punika kangge sadhiyan têngêr găngsa pelog, ingkang larasipun wilahan nama pelog (pelo) badhe katêrangakên ing wingking, yèn sampun miwiti sinau gêndhing pelog.

Wondene laras barang: ingkang mawi têngêr ăngka 7, punika kangge nêrangakên wilahan barang laras alit, yèn swaranipun kalihan titi ăngka 1 sami, kaot agêng kalayan alit.

Yèn wontên găngsa pelog, ăngka 7, punika kangge nêrangakên laras pelog barang.

Katranganipun têtêngêr.

Wontênipun lagu utawi gêndhing ingkang dipun sinau mawi kula sukani têngêr, supados gampil dipun mangrêtosi, dene wujudipun têngêr-têngêr kados ing ngandhap punika:

Gd. Gendhing

Lr. Laras

sl. slendro

pl. pelog

pt. pathêt

Bk. Buka: namung katabuh sapisan

Bw. Bali wiwit

Bh. Bali wiwit andhawah: (minggah) sabibaripun gong: wangsul, mriksanana ciri.

Upami sawêg merong (gêndhing dèrèng minggah) ungêlipun gêndhing manawi sampun gong wontên têngêr Bw. Lajêng wangsul malih wiwit Bw. salajêngipun. Manawi sampun [sa...]

--- 479 ---

[...mpun] dhawah: (minggah), lajêng mriksanana Bh. salajêngipun dipun wongsal-wangsuli:

t. kêthuk, papan yèn lêrêsipun nabuh kêthuk.

k. kêmpul, papan lêrêsing panabuhipun kêmpul.

N. kênong, papan lêrêsing panabuhipun kênong.

G. gong, papan lêrêsing panabuhipun êgong.

o. pin, panabuhipun namung dipun agagi kemawon.

(-) tăndha yèn badhe andhawahakên (minggah), kêndhang wiwit kagêmbyakakên (kaciblonakên).

(X) tăndha kangge ngèndêlakên ungêling găngsa, lajêng dipun sênggaki, utawi dipun gerong, tuwin sindhèn.

Manawi irama sêsêg, anggènipun ngèndêli ngêgèt, namung yèn irama tamban, anggènipun ngèndêli ugi tumut tamban.

! cêcêg, yèn wontên nginggil ăngka (nut) tăndha swara ngêlik (alit) manawi wontên ngandhap ăngka, tăndha swara agêng.

(. Têngêr swara rikat (luk) utawi gandhèng.

T.w. thuthukan wilah.

G.r. Gerong.

Ur. Uran-uran.

W.K. Wiwit kagerong Kinanthi.

W.S. Wiwit kagerong salisir, salisir punika Kinanthi jugag, utawi sênggakan agêng puspa giwang, parabe sang marabangun, sapanunggilanipun.

sd. Sindhèn.

k. 6. Kêmpul laras 6.

[Iklan]

k. 5. Kêmpul laras 5.

k. d. Kêmpul laras dhadha.

k. m. Kêmpul laras manis (gulu).

k. br. Kêmpul laras barang.

S.G. Suwukan gulu.

S. b. Suwukan barang.

Bab găngsa

Kawontênan găngsa slendro nalika 50 taun kapêngkêr tumrap ing nagari Ngayogyakarta, (katêlah nama găngsa Mataraman) ingkang wujud kênong namung satunggal, swaranipun dhawah laras 5 kêmpul satunggal, dhawah laras 6, gong agêng satunggal, dhawah laras 5 utawi dhadha.

Badhe kasambêtan.

R.Ng. Pringgaardana.

--- 480 ---

Bab Tanêman

Bab tanêman katès

Gêgayutan kalihan andharanipun sadhèrèk wong gunung, kawrat ing Kêjawèn.

Saking pamanggih kula andharanipun sadhèrèk wau sampun nama sae (mapan) nanging rèhning sêsêrêpan punika warni-warni, kula kumêdah urun wawasan sawatawis, dhapur mêwahi katrangan. Ing pangangkah sagêda dados têtimbangan dhatêng para ingkang badhe ngrasakakên nanêm katès. Mênggah bedanipun sêsêrêpan kula kalihan andharan ingkang sampun, punika namung bab pamilihing bibit saking isi saha patrap pananêmipun.

Katès punika satunggiling tanêman ingkang gampil - angèl, liripun gampil, sagêd tuwuh sae ing sadhengah panggenan. Angèlipun, asring malih, katès ingkang suwaunipun sae (agêng) sarêng katanêm malih dados katès alit, trêkadhang dados grandhèl. Mênggah anggènipun asring malih punika miturut sêsêrêpan ingkang sampun kula tindakakên, jalaran lêpat pamilih utawi pangruktining bibit. Bibit katès punika wontên kalih warni, inggih punika: bibit saking isi saha bibit siwilan.

Bibit saking isi. Katès ingkang badhe kangge wiji punika kêdah ingkang sêpuh saèstu (matêng ing uwit), lajêng kapundhut isinipun kapilih ingkang cêmêng mêlês kemawon. Ing ngriku isi samantên kathahipun punika namung wontên sawatawis ingkang cêmêng mêlês, inggih punika calon bibit ingkang sae. Isi wau kaurab kalihan awu, nuntên kaêpe ngantos garing. Prêlunipun kaurab kalihan awu punika kadosdene ambêktani pênawar dhatêng pun bibit, jalaran awu makatên băngsa basê (base) dados manawi dhumawah ing siti ingkang kêcut (zuur) sagêd tawar, wasana gêsangipun bibit lêstantun sae.

Andhêdhêr wiji wontên ing bumbung wongwang kados pratikêlipun sadhèrèk wong gunung, punika ugi sae, anggampilakên manawi bibitipun kaêlih katanêm, nanging sajatosipun sanadyan kadhêdhêr wontên ing bumbung manawi badhe katanêm inggih kêdah siti kapêcah rumiyin, prêlu ningali oyodipun. Awit bibit ingkang oyodipun bengkong (oyod lajêr) punika botên prayogi katanêm. Sarta sawênèh wontên oyod sobrah kang tarung punika kêdah kapagas. Mênggahing kula langkung gampil andhêdhêr ing bedhengan, saugi panggarapipun bedhengan sae, inggih punika sitinipun kapaculana kintên-kintên lêbêtipun 30 sèntimètêr, makatên katahan ngantos sawatawis dintên lajêng dipun rabuk, tlethong lêmbu utawi sanès-sanèsipun ingkang mèh dados siti. Sasampunipun punika wijinipun kadhzdhzrakzn awisipun watawis sakaki, nginggilipun katutup mawi dami utawi godhong kêmladhingan.

Jugangan ingkang badhe kangge nanêm punika enggal-enggalipun kirang kawan wêlas dintên anggènipun ba-

--- 481 ---

[Iklan]

dhe nanêm kêdah sampun kadamêl, lêtipun jugangan satunggal lan satunggalipun 7 mètêr, panjang, wiyar saha lêbêtipun satêngah mètêr. Pandhudhukipun saperangan siti ingkang nginggil kadèkèk ing sisih wetan, saha perangan ing nglêbêt ing sisih kilèn. Manawi jugangan-jugangan punika sampun kaêpe watawis saminggu laminipun lajêng dipun isèni rabuk (kados rabuk kasêbut ing ngajêng) satunggal blèk, siti ingkang sisih kilèn kaurugakên, nuntên rabuk malih inggih sablèk, wasana kaurug siti ingkang sisih wetan.

Manawi bibit katès punika agênging witipun sampun sajênthikan tangan sampun cêkap katanêm, pamêndhêtipun dipun susuk. Kados ingkang kula aturakên ing ngajêng bibit ingkang oyodipun lajêr bengkong botên kenging katanêm, saha ingkang oyodipun sobrah sami tarung salah satunggal kapagas. Dene godhongipun kêdah dipun rèmpèli kangèngèhna kalih utawi tigang lêmbar ing perangan nginggil, prêlunipun sampun kêkathahên anggènipun nguwabakên toya. Lajêng katanêm ing têngahing jugangan ingkang sampun kaurug wau, oyodipun katata murih jujur. Sasampunipun makatên sitinipun kapênêt alon-alon ngangge driji kalih ingkang wradin. Nanêm katès punika sasagêd-sagêd ing wanci sontên, supados nglilir têrus gêsang.

Ingkang prayogi wit katès punika manawi sampun sajêmpolan tangan agêngipun kêdah kapagas inggilipun saking siti kintên-kintên 20, 30 cm. Tatuning pagasan punika yèn sampun atus tlutuhipun lajêng dipun cèt pêthak, bilih botên kagungan [ka...]

--- 482 ---

[...gungan] cèt kenging kabungkus mawi kêrtas minyak. Mila makatên supados sampun bosok manawi kenging toya jawah.

Kintên-kintên lêt kalih utawi tigang minggu anggènipun magas wau tamtu sampun mêdal trubusanipun, bilih trubusan punika ngantos kalih utawi langkung kairisana ngangge lading ingkang landhêp, kakantunakên salah satunggal trubusan ingkang sae piyambak.

Miturut ingkang sampun kalampahan wit katès ingkang karimat kados kasêbut ing nginggil, wohipun lêstantun sae saha andhap sampun sami awoh, tur sagêd tahan ngantos: 4, 5 taun.

Bibit saking siwilan. Limrahipun bibit katès saking siwilan punika katanêm kangge pasrèn, pananêmipun wontên ing ngajêng utawi sakiwa têngênipun griya. Manawi nanêm kangge dagangan botên sagêd nyêkapi kabêtahanipun bibit, jalaran angsalipun siwilan botên sapintêna kathahipun.

Pamêndhêtipun bibit siwilan punika wit katès ingkang nyiwil agêngipun watawis sacakêping tangan kakêthok ngêpok ing uwit, godhongipun dipun rèmpèli kakantunakên sawatawis lêmbar ingkang cêlak ing pupus, lajêng katahan kasèndhèkakên sawatawis jam dangunipun, supados tlutuhipun atus. Pananêmipun wontên ing jugangan kados ingkang kasêbut ing ngajêng, nanging yèn nalika punika sitinipun aking kêdah kasiram ing toya. Manawi toyanipun sampun kikis (sitinipun sampun kêmayal) bibitipun sawêg kenging katanêm, tumancêpipun poking bibit dhatêng siti sakêdhikipun: 20 cm., lajêng dipun idak-idak, supados sitinipun rapêt saèstu dhatêng bibitipun. Tanêman punika botên prêlu kasiram asring-asring, cêkap kalih - tigang dintên sapisan sarta panyiramipun sampun kêtêlêsên, supados witipun botên bosok. Mila nanêm bibit saking siwilan punika yèn rêndhêng awis-awis dados, jalaran kêkathahên toya, sadèrèngipun ngoyot sampun kasêsa bosok.

Tanêman katès saking siwilan punika kadosdene cangkokan, wohipun jiblès kados ingkang nyiwil waunipun, namung wujuding wit kirang sêmbada, witipun taksih alit tur andhap nanging papahipun panjang-panjang klèngsrèh ing siti, anggènipun awoh genjah sangêt. Pancèn kangge pasrèn sae, nêngsêmakên.

Sastra Winarsa.

[Iklan]

--- 483 ---

Kawruh Sawatawis

Têmbung:Kêbo

Nyurasa basa

Têmbung ngoko kêbo punika kramanipun: maesa, saking basa Sangsêkrit: mahisa. Mênggah têgêsipun, namaning kewan rajakaya. Manawi wontên ing kawruh (ngèlmu) kewan, maesa punika kagolong bangsanipun kewan anggayêmi utawi kewan atracak bêlah, ingkang asingat growong.

Têmbung: kêbo punika sumêbar sangêt kanggenipun, nyrambahi wontên ing ucap-ucapan sarta ing bêbasan pintên-pintên. Sêdyaning andharan punika maligi badhe ngrêmbag bab têmbung wau, sumêmbatipun wontên ing kasusastran, sumêrêp dados sapraboting sêsêrêpan ing bab têmbung-têmbung.

Wontên ing pêpindhan utawi panyăndra, têmbung: kêbo punika botên atêgês sae, bokmanawi kapiridakên maesa punika kewan bodho tur wujudipun botên brêgas. Malah larasing ungêl: kêbo punika, dados kosowangsulipun panyăndra, inggih punika gadhah têgês panyeda. Têrangipun yèn tiyang dipun pindhakakên makatên, suraosing ungêl gadhah têgês botên sae. Dados wontên ing pêpindhan utawi panyăndra, têmbung punika botên sagêd pikantuk sakêdhik-kêdhika. Upaminipun ungêl-ungêlan: kaya kêbo, punika kapiridakên maesa punika kewan bodho. Dianggo kêboan, gadhah laras saking anggènipun nurutan dipun trapi ing damêl, tur pigunanipun agêng.

[Grafik]

Kêbo Rêjasa (ringgit gêdhog).

Nalika jaman kina, jaman Pajajaran - Majapait, kathah para misuwur ingkang asmanipun ngagêm namaning kewan. Wontênipun makatên, ing pangintên mêndhêt pêpiridan saking karosanipun, kêkêndêlan, brêgasing wujud, katrampilanipun lan sanès-sanèsipun. Upaminipun:

Siyungwanara, têgêsipun, siyung kêthèk.

Sawunggaling, têgêsipun, sawung patohan, sawung êmas.

Narasinga, têgêsipun, apangawak sima.

Hayamwuruk, têgêsipun, pangungruming ayam,

--- 484 ---

Gajahmada, têgêsipun: êlaring gajah. Gajah mawa êlar.

Banyak Widhe, têgêsipun: banyak kinurungan.

Jaran Panolih, têgêsipun: kapal ingkang patut tiningalan.

Dene ingkang mawi: kêbo, kados ta:

Kêbo Kanigara, têgêsipun: sêsêkaring maesa.

Maesa Tandrêman, têgêsipun: maesa ingkang botên kaopan.

Mundhing sari, têgêsipun: sêsêkaring maesa.

Manawi mirid asmanipun para misuwur punika, têmbung kêbo punika ing kinanipun ugi dados kaluhuran, botên beda kalihan kewan sanèsipun ingkang namanipun kagem asmanipun para luhur.

Tumrapipun wontên ukara paribasan, têmbung punika asring kangge pêpindhan. Punika namung nelakakên bilih kewan punika dipun kulinani ing tiyang, sabên dintên prasasat yumêrêpi. Dene paribasan ingkang ngangge têmbung: kêbo, ing sakacêpêngipun kapratelakakên kados ing ngandhap punika:

Kêbo nusu gudèl, ngibarat tiyang sêpuh nêdha wulang dhatêng tiyang ênèm.

Kêbo lumaku dipasangi, gêgêsing[6] ukara: kêbo kumudu dipasangi, ngibaratipun: tiyang ingkang kumêdah-kêdah dipun sukani padamêlan.

Kêbo lumumpat ing palang, ngibarat jêksa ingkang anggadhahi prakawising sanak sadhèrèk utawi mitra karuhipun.

Kêbo mulih ing kandhang, ngibaratipun tiyang sampun kesah lami sagêd mantuk malih.

Sandhing kêbo gupak, ngibaratipun tiyang cêcêlakan kalihan pandamêl awon, lêpat-lêpat sagêd kèmbèt.

Kêbo kabotan sungu, ngibarat tiyang kawratên sasanggèn saking kêkathakên anak utawi sadhèrèk.

Kêbo mutung ing pasangan, ngibarat tiyang anggarap padamêlan botên sagêd ngrampungi.

Kêbo bule mati setra, ngibarat tiyang gadhah kasagêdan botên wontên ingkang ngalap damêlipun, ngantos saajalipun.

Dikêbo ranggah, ngibarat tiyang ingkang dados tawur utawi bantên.

Pisah kêbo, ngibarat tiyang sêsemahan, pêgatan dèrèng absah.

Dikêbo siji, ngibaratipun tiyang dipun rampog.

Londho-londho walang sangit anggendhong kêbo, ambasakakên tiyang ingkang katingalipun têmên, jêbul calimut.

Wontên ungêl-ungêlan: kêbo gêrang, atêgês namaning ulam. Kêbo mênggah, têgêsipun: namaning kalung. Kêbo giro, atêgês namaning gêndhing. Kêbo lawung, têgêsipun maesa umbaran.

Bokmanawi têmbung punika kanggenipun wontên i[7] ukara sanès taksih wontên, andharan punika kados sampun cêkap dipun punggêl samantên kemawon. Kirang langkungipun kasumanggakakên para nupiksa.

Ki: Marta.

--- [485] ---

[Iklan]

--- 486 ---

Kasusastran

Tanggal ênèm ing măngsa rêndhêng

[Dhandhanggula]

palêthèking sasăngka marêngi | kaping sapta sinawang mrabawa | sumorot sasêrat gênge | sumamar mawa sêmu | riyêp-riyêp angrêspatèni | katawêng imamănda | mandar lir sinêpuh | kasasab ing mega seta | sêsulake ngalela amilangoni | nênangi ning nging nala ||

sumunare baskara kang manjing | angujwala kadi tan kuwawa | manahên sruning wirage | wiraga mang-mangu | lir mangungak nganguk-anguki | narima ngaras tilas | têtambaning wuyung | kayungyun angèstupada | kapêgat tan abot anglakoni wajib | sumusup cakrawala ||

sasilêming arka manjing wêngi | kadyanggana kusumaning tawang | kawangwang wuwuh kuwunge | wênês cahya sumunu | sênênira mănda mradini | lumarap tanpa timbang | têbane tumimbus | berat salwir aru-ara | lir kapanduk liringe sang nata dèwi | rêtna căndra kusuma ||

pasewakan wus andèr mêpêki | taranggana tarap anèng tawang | mari kêlu pangadhêpe | antuk sawabing ratu | sugih donya êmas lan picis | sêsotya tanpa wilang | sumêlèng panunggul | sêsêngkang amurub mubyar | biru putih dadu kapurănta kuning | mèh madha sang kusuma ||

kang sumewa nèng kapara têbih | wadya priya ulêt lig-uligan | kang sarwa punjul kuwanèn | arya margana bayu | arya bajra barat lan angin | gumolong gêgolongan | minăngka gul-agul | tan mêlok pangadhêpira | nanging tansah sumanggêm alabuh nagri | rumêksa mêngku praja ||

mung prasaja rêrêngganing puri | lamat-lamat sumangsang ing wiyat | sri kawuryan pangrakite | pradăngga nganyut-anyut | wiraswara angêlak-ngêlik | binarung waranggana | guyêng ngayun-ayun | rahayu sadhatulaya | mawèh ayêm jênjêm kang para sumiwi | satata tadhah karya ||

kang sinewa kusumaning wêngi | nitya tajêm ruruh pasmonira | tan kuciwa mêmanise | trênggana kongsi kaduk | pangungake mulat sang dèwi | wiraga unjal uswa | wênèh manggut-manggut | sumêbyar sotyaning sêngkang | tinambuhan ing kănca ngincang ngèncêpi | malengos masmu ewa ||

wênèh ana kêsêl sila linggih | cumalorot ninggal pasewakan | ambolos lêpas parane | sinêndhu mring ki bayu | silir-silir margana ngirit | gandaning puspèng taman | angambar tumanduk | wèh sêgêr sumyah ing slira | amimbuhi suka pirênaning dasih | arasa lêbda jiwa ||

tan antara dangune tinangkil | kagegeran pasewakan jaba | katêkan bêncana gêdhe | gugup kang tunggu pintu | wus tumanduk mungsuh ngêjègi | anjujug ing pascima | palênggahan prabu | arya bayu awas mulat | sung tangara pra wadya parêng ngêbyuki | orêg jro dhatulaya ||

tuhu dibya mungsuh kang aprapti | agung luhur agagah prakosa | jêjenggot wok simbar godhèg | nitya mancêrêng sirung | pakulitan langking ngajrihi | nênggih panêngranira | prabu mega mêndhung | ratu têguh sugih bala | maksih mudha arsa andhustha sang dèwi | wus lama karungrungan ||

kawursita sang rêtnaning wêngi | sapraptaning parangmuka dibya | trangginas dènira lèngsèr | gumêrah jro kadhatun | salang-tunjang parêkan cèthi |

--- 487 ---

kèh cicir kaceceran | sêbit ingkang pinjung | gêgancangan atut wuntat | anggarêbêg mring gusti kang nawung wingit | mabonglot sing plênggahan ||

dhatulaya wus kebêkan jurit | pêpêt rapêt datan ana sêla | pra samya ngungkih kaputrèn | têlas tyasira bayu | wadyabala tansah kêlindhih | sinêru maksih mêksa | nisih lumuh ngêsuk | kapasuk ing sayahira | pamangsahe lir sulung alêbu gêni | ki arya gung sungkawa ||

[Grafik]

...kadyanggana kusumaning tawang, kawangwang wuwuh kuwunge...

puguh panggah tyasira sang putri | tekadira têtêp datan arsa | pinrih linggar sing kaputrèn | kori kinancing kukuh | datan ginggang tinênggêl bindi | rinuwat malah kuwat | nênggih kang nahên kung | anggêntur manungku puja | wus rinacut jaba jêro dadi siji | bawaning putri dibya ||

tinarima panuwune dadi | tinêdhakan mring hyang jagad nata | sarwi asung wasiyate | măngka pangruwat satru | saranane amatêk aji | ran aji pangatisan | winarah wus nyakup | hyang guru wus makayangan | dahat suka sirna sungkawaning galih | măntra winatêk sigra ||

gara-gara gêng kagiri-giri | kagegeran orêg ing gêgana | gumlêgêr swaraning blêdhèg | sang prabu mega mêndhung | kudhandhangan aminta tandhing | dharêdhêg ngêrog dhadha | wèl-welan aliwung | sumasa datan kuwawa | têmah lêbu angga ajur dadya warih | sumirat ing bantala ||

wadya rucah wus atumpês tapis | kang kuwănda pêcah lir cinacah | dadya jawah pating srèwèh | sisane gya tinlabung | mring ki bayu ing atas angin | wus mirut katut barat | kumrusuk tumurun | nyênyiram têbaning taman | taru-taru lumrang kawaratan riris | ngrêmbaka tumaruna ||

tata têntrêm jroning kênyapuri | taranggana mentar nitipriksa | mring talatah kang kêpatèn | tinon ana kang mêtu | mêrêm-mêlik kang netra abrit | malerah angatirah | kaduk ing pamuwun | uwas tinilar wong tuwa | kang atumpês pralayèng madyaning jurit | anjêrit sru karuna ||

ana ingkang amung ngangin-angin | ngrasa lêsu lêsah kang sarira | sayah dènnya tandang gawe |

--- [488] ---

guwaya masmu acum | biru kêcu angêngucêmi | têmah kuciwèng warna | wau arya bayu | manggung mêmpên pagulingan | anggaluruh kang angga kebêkan kanin | duk mangsah mangun yuda ||

risang dèwi tan mimba nêniti | amung laju manjing jro paprêman | katrêm kasêngsêm sêmune | katatangi tyas linglung | kalênglêngan mring kang nglungani | hyang arka kang kacipta | cinithak jêjantung | wus têbih dènira linggar | drênging karsa sang dèwi nusul nututi | umanjing cakrawala ||[8]

Pak. Kalang.

Red.

R.A. Jayadiguna

[Grafik]

Nalika badhe tindakipun Radèn Ayu Jayadiguna dhatêng Bêtawi, Pakêmpalan Wanita Utama ing Purwarêja ngawontênakên pêpanggihan garwa, kangge pangèngêt-èngêt anggènipun badhe sami pêpisahan. Ing nginggil punika gambaripun pêpanggihan wau wontên ing griyanipun agèn Bale Pustaka ing Purwarêja, sarta kalêrês badhe tindakipun wau mawi kapêthuk ingkang raka Mr. R. Jayadiguna saking Bêtawi, lajêng katut tumut kagambar pisan.

Nitik pasêmoning gambar punika, para maos sagêd manggalih, saya malih tumraping para putri, kados punapa gambiraning para putri ingkang sami pêpanggihan wau.

Ingkang punika, Kajawèn mêmuji, mugi-mugi panjênênganipun Mr. R. Jayadiguna sakalihan wontên ing Bêtawi sampun ngantos kêsupèn. Wanita Utama wontên Bêtawi mugi dadosa panggalihanipun.

--- 489 ---

Rêmbagipun: Petruk lan Garèng

Bab suryawirawan

V.

Garèng : Ayo, saiki padha dibanjuake rêmbuge ing ngarêp. Kowe ngandhakake: suryawirawan andhêdhêri para mudha supaya trêsna nyang bangsane lan nagara kalairane. Watak sing kaya ngono kuwi, nèk băngsa Jawa wis anduwèni, Truk. Kaya ta: mugguh katrêsnane nyang bangsane bukti-buktine sabên dina kowe bisa mêthuki, Truk. Upamane bae: yèn wêruh wong dudu băngsa Jawa, bagus lan brêgas, lo kuwi iya banjur muni mangkene: wong kae mula iya bagus lan brêgas, emane dene ora kanggonan: luwês lan kèwês kaya wong Jawa, seje karo wong Jawa tulèn, rupane ngono umume pancèn padha ala-ala, nanging luwêse kuwi sing ulêng-ulêngan. Banjur nèk ana wanita dudu Jawa, kok manganggo cara Jawa dêlês: gêlungane mèfèt, klambine nganggo pêndhatêng, wirone mlithit, kuwi loking uwong: ma - tik - a - ku, wong kathik sêmono ayune, eman dene basane pating gêdêbug mêngkono. Saupama kok banjur omonge Jawa bisa kêmrêmês kae, rak iya kumplit têmênan. Luwih-luwih yèn wêruh jogèd, apa manèh ngrungu gêndhing liya băngsa, kuwi banjur bae muni: tobat, tobat, iki apa anjogèd apa jola-jola, banjur tabuhane kathik pating gadhagrèg, malah kêpenak ngrungokake: kodhok ngorèk bae. Mara, Truk, kabèh kiyi apa ora sawijining bukti gêdhening katrêsnane nyang bangsane, sabab pikirane: ora ana wong kèwês lan luwês kaya bangsane, ora ana basa sing gandês kaya basane bangsane dhewe, ora ana kagunan sing nyang ati mak: nyês, nyês, kaya kagunane bangsane dhewe. Luwih manèh katrêsnane nyang tanah kalariane, wis kalêbu ing balung sungsum, Truk, kaya ta omongane wong Sala upamane: saora-orane wong Sala, nèk wis ngomong satiba-tibane le êmpuk kêpenak. Kosokbaline omonge wong Banyumas: idug-idug busèt, wong Solo nèk caturan tuli kaya... wayang wong. Muni: lara: loro. Loro iya loro maning, tuli ora kêpenak kaya wong Banyumas. Mara, Truk, apa iki ora sawijining bukti yèn wong Jawa wis anduwèni trêsna nyang nagara kalairane.

Petruk : Sing kok gambarake kuwi mau, pancèn iya ana bênêre, mung bae katrêsnan mênyang băngsa lan nagara kalairane sing kaya ngono kuwi gambare katrêsnane wong kang isih cupêt jagade, Kang Garèng. Ora mêngkono tumrape wong sing wis jêmbar wawasane. Sing diarani bangsane dhewe iki, iya kabèh băngsa sing padha lagi ngalami lêlakon kaya awak dhewe iki, dadi iya băngsa: Sundha, Madura, Mlayu lan sapadhane. Dene tanah kalairane dhewe, iya tanah saurute sing padha diênggoni băngsa-băngsa [băngsa-băng...]

--- 490 ---

[...sa] mau kabèh kuwi. Lho kuwi para mudha bangsane dhewe supaya dituntun murih trêsnane nyang băngsa lan tanah kalairane sing jêmbar, aja ciyut kaya sing kok gambarake mau. Prêlune supaya ing têmbe burine bisa dadi băngsa kang luhur lan akèh cacahe lan jêmbar nagarane. Wis, Kang Garèng, bab iki kaya-kaya wis cukup samene bae. Pambudi kang 2e, yaiku: anênangi lan mulasara watak sarta tindak-tanduk kang bêcik, mêngkono uga nêguhake sarta nguwatake imane para mudha kuwi mau.

[Grafik]

Garèng : Bab kandhamu kang kapisanan, ora prêlu kok têrangake, wis cêtha aku, Truk, karêpe rak iya mêngkene, ta: Watak lan tindak-tanduk sing bêcik, kudu dipulasara, têgêse kudu dijaga aja nganti dijabêl dening panggodhane: ijalil. Dene yèn watak utawa tindak-tanduke sing bêcik kudu ditêtangi, têgêse: para mudha mau tansah diloloh ing piwulang-piwulang, sing bisa nuwuhake watak lan tindak-tanduk kang bêcik mau. Rak iya ngono, ta, wong aku, iya mêsthi banjur nyandhak bae. Saiki ing bab nêguhake utawa nguwatake iman. Hla, iki aku sing durung bisa nyandhak kapriye pratikêle. Sabab uwong kuwi rupa-rupa panêmune, murih têguh ing imane. Kaya ta: wong anggêre ora kêkurangan apa-apa, jarene mêsthi kuwat imane.

Petruk : Iya mèmpêr, Kang Garèng, nanging ora kêna dipêsthèkake. Kowe bokmanawa wis tau krungu lêlakone kaji sugih ing sajêrone sasi Pasa sêmbahyang mahrib karo ngadhêpake bakal bukane. Barêng mèh rampung anggone klumat-klamêt muji: ini wajahtu watiya... mêngkono kae, dumadakan ana kucing marani: bakal bukane, kathik sing dirundhuk gorengan dhadha mênthok. Kala samono si kaji arêp miwiti maca Alpatekah, wêruh klebating kucing mau, banjur sêru bangêt anggone maca: Bismillah... ensopurut, nganti kucinge banjur mlayu.

Garèng : Wèh, iki wong kang imane kalah dening dhadha mênthok. Wèh, apa kuwating imane kuwi dumunung ana ing wong kang mlarat bangêt, ora bisa, Truk, malah umume wong mlarat kuwi, jalaran kagodha dening kamlaratane, kêrêp ngacungi kêpêl marang... ingkang Kuwasa, Truk.

Petruk : Kosokbaline wong sing ora duwe apa-apa mau, malah bisa kuwat lan têguh imane, jalaran rumasa ora bakal ingaru-biru dening lêlêthêking dunya, Kang Garèng. Nanging kabèh

--- [491] ---

mau ora mangkono karêpe, Kang Garèng. Sing diarani kuwat lan têguh imane, iya sing kuwat lan têguh atine kuwi. Têgêse: sing kêncêng, mantêp, têtêg anggone nindakake kuwajibane.

Garèng : Wah, iki karêpe mêsthine jêmbar bangêt, Truk, yaiku nindakake kuwajibane tumrap: panêmbahe marang ingkang Kuwasa, anggolèk pangupajiwa, ngopèni anak bojone, sêsrawungane karo wong akèh, lan sapiturute, mêngkono uga kuwajibane dadi wong urip kudu golèk wiji, dadi iya prêlu ngêkèhi... babone.

Petruk : Yah, sêmbrana, rêmbugane wong ngajak royal kuwi arane, wis, saiki tak banjurne manèh, kang 3e. anggugah watak lan rasa kang luhur sarta suci.

Garèng : Wah, iki karêpe priye, Truk, kok rada glatho-glatho anggonku arêp nampani.

Petruk : Watak luhur lan sukci, yaiku: ora gêlêm gawe ala, ngina, ngrèmèhahe[9] marang sapadhaning umat, mêngkono uga ditobatake laku: drêngki, jail, mêthakil, lan sapadhane, nanging watake tansah wêlas lan asih marang sapadha-padha.

Garèng : Nèk aku pancèn wis dhasar manawane, mêlas asih nyang sapadha-padha kuwi. Hla, kae bae, lho, Mas Jaya, aku mêlas bangêt, lha wong jarite mung siji, mêksa digadhèkake kabèh. Malah wingi nêmbung utang aku têlung kêthip.

Petruk : Calathumu kang mangkono kuwi mau, bisa uga tuwuh saka wêlasing atimu, nanging bisa uga tuwuh saka kibirmu, Kang Garèng, yaiku upamane kowe arêp ngandhakake mangkene: Mas Jaya kae jarit siji kalakon digadhèkake, nèk aku ora bakal, sèh. Dhèwèke nêmbung utang aku têlung kêthip, bisa uga kowe anduwèni karêp: wong nylêkuthis, nganti kalakon nêmbung utang aku têlung kêthip.

Garèng : Dadi ora bêcik, ta, ngrasani mêngkono mau. Saiki ngrasani mangkene: wah, dèn bèi Sastra kae, saka sugih lan brêgase, tindak nyang toko mung lakon limang mênit bae, nitih oto.

Petruk : Iki iya ora bêcik manèh. Awit ing batine rak bisa uga ana buntute mangkene: wong ora lumrah, ambêge salegêr, mung mrono bae kathik nunggang motor.

Garèng : Wèh, apa-apa kathik salah bae mêngkono. Hla, kêpriye, ta, bênêre.

Petruk : Wong kang duwe watak luhur lan sukci kuwi, lumrahe yèn wêruh lêlakon kang bêcik, mung mênêng bae, nanging ing batin duwe pikiran: wah, lakune wong kae kathik bêcik têmên, tak tirune. Nèk wêruh apa-apa sing ala, unine: wah, kae tindake kok ala, tak jagane aja nganti aku tindak ala sing kaya ngana kae. Lho, mêngkono, Kang Garèng, watake wong kang luhur lan sukci kuwi.

Sêsorah ing Radhio saking Bale Pustaka

Benjing ing dintên Ngahad sontên tanggal 24 April 1938, wanci jam ½ 8 dumugi jam 8, Bale Pustaka ngawontênakên sêsorah ing radhio Nirom 2 golflengte 190, ing bab Bintang Minahasa, ingkang mêdharsabda Tuwan St. Iskandar.

--- 492 ---

Wêwaosan

I. Lêlampahanipun: Budimirowic

67

Ing jamanipun praja Ruslan dipun ratoni dening Prabu Wladhimir, satunggiling narendra ingkang sinêbut ingakathah: kramat, jalaran saking sucining panggalihanipun, tuwin Prabu: Yaroslop, inggih punika satunggiling nata ingkang kacêluk mênggahing kawicaksananipun, kitha karajanipun praja, inggih punika: Kiyèf, kalêbêt kitha ingkang sae piyambak ing saindênging nata Eropah. Ing kala punika sêsrawungipun para darahing Ruslan, kalihan sanès nagari, taksih kathah. Jalaran ingkang makatên wau amila kathah para pangeran ing praja Ruslan ingkang lajêng sami anggarwa para putri saking măncanagari, malah para putri ing Ruslan ing kala punika kathah ingkang sami jumênêng dados pramèswari nata ing nagari-nagari sanès, kados ta ing praja-praja: Prancis, Nurwègên, Honggari, lan sasaminipun. Ing jaman samantên ing saindênging tanah Eropah sampun kasuwur ing bab endahing warinipun para putri Ruslan, amila lajêng kathah para pangeran ingkang sami katarik manahipun saha sami mrêlokakên angumbara dhatêng kitha Kiyèf, ngupados jodho.

Ing satunggiling dintên wontên baita pintên-pintên lêlayaran wontên ing lèpèn: Dhèpèr, nuju dhatêng kitha Kiyèf. Wujuding baita-baita wau sayêktos sami sae tuwin èdi, langkung malih ingkang lampahipun wontên ing ngajêng piyambak, ingkang ing sêmu dados tumpakanipun ingkang mangagêngi sakathahing baita-baita wau, saèstu tanpa tandhing mênggahing saenipun. Canthiking baita rinêngga-rêngga mawi pêpêthanipun sirahing naga, buritanipun mawi pêpêthan sirahing mênjangan. Dene kitiripun dipun gambari pêpêthaning sato kewan ing salêbêting wana măncawarni. Sadaya tangsulipun sami sutra, tiyangipun kaprada, lan pucuking tiyang wau mawi pênthol êmas ingkang mancorong sae sangêt. Ing ngêdhèg wontên papilyunipun ingkang kaêcèt ijêm, pyanipun dipun sasapi bludru, tembokipun rinêgga-rêngga ing gambar ingkang èdi-èdi, lan jobinipun dipun babuti, dene ingkang wontên ing salêbêtipun papilyun ngriku punika, satunggiling priya ingkang taksih anèm, bagus warninipun, tuwin karêngga ing busana, nama: Budimirowic, kalihan ibunipun nama: Olyana. Dene ingkang wontên ing baita ngriku tuwin baita sanès-sanèsipun, sadaya sami punggawanipun satriya neneman wau. Mênggah cacahing punggawanipun wau wontên tigang dasa, sadaya sami neneman, bagus warninipun, tuwin karêngga ing busana. Ing kala punika Budimirowic wau sawêg kalêrês nabuh clêmpung kanthi têtêmbangan, kanthi suwara ingkang êmpuk tuwin anêngsêmakên. Sadaya ingkang sami mirêngakên tamtu katarik manahipun dening suwara tuwin pintêring panabuhipun calêmpung wau.

Sadaya baita lajêng labuh wontên ing palabuhan ing Kiyèf ngriku, salajêngipun Budimirowic lajêng wicantên makatên:

Rungokna calathuku iki, lan turutên apa parentahku kabèh. Mêngko padha masanga blabag warna têlu, kang kanggo munggah ing palabuhan kene iki, yaiku: blabag mas, blabag salaka lan blabag kayu. Padha anggawa barang kang èdi-èdi, lan padha tut buria lakuku sowan ing ngarsane sang prabu.

Sanalika têtiyang wau inggih lajêng sami mituruti punapa parentahing bandaranipun, lan botên watawis dangu sadaya lajêng sami minggah ing palabuhan ngiku, Budimirowic sarana lumampah ing blabag êmas, ibunipun ing blabag salaka, lan para pangiringipun sami ngambah ing blabag kajêng wau. Lampahipun sadaya wau sami nuju dhatêng kadhatonipun Prabu Wladhimir. Ingkang lumampah wontên ing ngajêng Budimirowic miwah ibunipun, lan ing wingkingipun para pangiringipun kanthi ambêkta barang-barang rajabrana ingkang sakalangkung èdi wau. Satriya neneman tuwin pangiringipun sadaya wau têrus lumêbêt ing kadhaton. Sasampunipun atur urmat dhatêng sang prabu miwah sang pramèswari kados padatanipun, Budimirowic lajêng suka sasmita dhatêng rencang-rencangipun supados samia ambikak bêktanipun. Ing ngriku katingal barang-barang ingkang èdi sarta pèni, kados ta: talam êmas tuwin salaka, mantol mawarni-warni, tuwin barang tênunan ingkang sakalangkung èdi, pantês saupami dados agêm-agêmanipun sang pramèswari, tuwin putri kapenakanipun: Dèwi Sabawa.

Salajêngipun Budimirowic lajêng munjuk makatên:

Dhuh, sang prabu pêpundhèn kawula, mugi kaparênga anampi pisungsung kawula barang-barang ingkang botên ambêjaji punika.

Badhe kasambêtan

------------------------

Isinipun: Gupêrnur Jendral Ostraliyah - Pajagèn Bêbaya ing Gêgana - Ngemba Rekadayanipun Dr. Pasteur - Ardaning Tyas Sirna dening Panalăngsa - Marsudi Gêndhing Jawi - Bab Tanêman Katès - Têmbung: Kêbo - Tanggal Ênèm ing Măngsa Rêndhêng - R.A. Jayadiguna - Bab Suryawirawan - Wêwaosan - Jagading Wanita - Taman Bocah.

--- 61 ---

Nomêr 16, 20 April 1938, taun III

Jagading Wanita

Lampiran Kajawèn, juru pangripta: Rr. Siti Mariyam. Kawêdalakên sabên Rêbo.

Hakipun wanita winêngku priya, mamrih rahayuning jêjodhoan.

Sambêtipun Jagading Wanita Kajawèn nomêr 30.

Bêbayaning jêjodhoan, yèn satunggal-satunggalipun (jalêr èstri) botên sami mangrêtos utawi pancèn botên sami anêtêpi panguwaosipun. Corok-cinorok, linta-lintu panguwaos, trêkadhang malah rêbat unggul, rêbat kuwasa sasaminipun.

Hakipun jalêr, masrahakên kaskaya dhatêng èstrinipun. Hakipun èstri, nyêkapakên kabêtahan. Wasana sarêng kirang cêkap katindakakên, ing ngriku lajêng rame, kumrusuk, sabab-sinababakên: lah blanjane iki tunggale êndi, kok ming sêmene, kanggo anu bae kok nganti sêmono, êndi kwitangsine, rêsine, ya wis karêpmu, bayarane sêkolah anake măngsa bodhowa wong lanang. Kosokwangsul tiyang jalêr, dumèh rumaos: lanang (sanajan ala, nanging wênang) samăngsa kataman têmbung makatên wau, yèn botên sagêd anggiwarakên wangsulan, lajêng ngatingalakên kuwaosipun, dasamukanipun mêdal: kowe wong wadon, kabèh iki dadi panguwasaku. Sanajan awakmu iku, yèn durung olèh palilahku, ora kêna mingsêt utawa lunga, apa kowe ora ngèlingi bêbasan: swarga nunut darajat katut. Êndi, kaya apa olèhmu nindakake kaskayaku, bêrase êntèk pira. Brambang sêtali kok ming sêmene. Lha, kêpanjang-panjang ngantos rame, tansah kiyamat sadintên-dintên, bontên wontên dintên gothang tanpa grêjêgan.

Langkung gawat malih bab panyêpêngipun anak, yèn kirang kalêrêsan, ambêbayani saèstu. Anak, kêdah angsal panggulawênthah ingkang nyêkapi. Yèn bapa sarta biyung sami arêbat panguwaos tumraping anak, kosokwangsulipun sami ambodhokakên dhatêng salah satunggalipun, punika sagêd ugi anak wau malah kapintên sadayanipun. Upaminipun: kowe kuwi anake bapak, le, kana, măngsa bodhowa bapakmu, apa-apa iya tarèna, anjaluka bapakmu kana. Kosokwangsulipun bapa: măngsa bodhoa [bo...]

--- 62 ---

[...dhoa] anakmu kana, kowe sing kuwajiban ngopèni. Aku wong lanang, nyambutgawe golèk dhuwit. Kowe rak ya wis ngrêti dhawuhe kyai kae: yèn swarganing anak iku ana dlamakaning biyung. Dadi cêtha, iya kowe kuwi sing kuwajiban anjênang ebor anakmu, dadi mulya, dadi sangsara, iya marga saka kowe. Tiyang jalêr èstri ingkang sami gadhah pamanggih bèncèng cèwèng kados makatên wau, botên sae sangêt tumraping dhatêng anak. Langkung-langkung yèn tiyang sêpuhipun sadintên-dintên namung tansah padudon, usrêg, undhamana-undhamanan, purikan, punika prasasat ngursus dhatêng anak, supados ing têmbe dados lare ingkang rêmên udur, pasulayan lan sanès-sanèsipun.

[Grafik]

Biyang: Marta Sleman.

Kadospundi murih tiyang kêkalih jalêr èstri nyakup sawarnining panguwaos ingkang milujêngakên bêbrayan punika. Punapa waunipun kêdah wêdalan sêkolahan ingkang inggil-inggil. Punapa kêdah anggêbyur ing madyaning ebah-ebahan ingkang modhèrên-modhèrên. Botên cêkap namung sarana makatên punika kemawon, nanging kêdah purun anglaras utawi mirid têpa tuladha sadaya lêlampahan ingkang kasat mripat. Punapa malih mirid cariyos-cariyos babad, dongèng, roman lan taksih kathah sangêt ingkang kenging kangge lêlimbanganing panggalih.

Kula nyipati tiyang têntrêm jêjodhoanipun, sanadyan pamêdalipun alit, sagêd nata gêsangipun kanthi prasaja. Kosokwangsulipun, nyipati jêjodhoan ingkang kakungipun inggih pasinaonipun, agêng blanjanipun, putrinipun dhasar timbang lan kakungipun, nanging kawontênaning bêbrayan kirang têntrêm, tansah usrêg. Punika kêdah katiti sabab-sababipun, ingkang ngantos pinanggih cêthanipun. Sanadhan botên sagêd têrang yêktos, nanging inggih sampun kenging kangge nglaras sarta pêpiridan. Tumrap anggèn kula gêsang bêbrayan abale griya saanak semah, supados sagêd ngalap paedah, mêthik wohipun ingkang miraos. Kula pitados, katêntrêmaning bêbrayan punika, gumatung wontên kula tiyang èstri kalihan tiyang jalêr. Upami lampahing baita, gumantung wontên ing juru mudhi lan juru panêdah margi. Upaminipun karajan, gumantung ingkang ngasta pusaraning paprentahan (ratu lan patihipun).

Nuwun, kula jugag samantên andharan kula. Kula ngrumaosi bilih atur kula ingkang anggêladrah punika, tamtu kathah tuna dungkapipun. Mila kula cadhang kanthi tangan kalih, mugi para maos sami karsa amuwung, tuwin anglubèrna pangaksama dhatêng kula.

Biyang: Marta Sleman.

--- [63] ---

Dhukun Bayi

Sambêtipun Jagading Wanita Kajawèn nomêr 30

Manawi badan dèrèng kiyat botên kenging mênyat, ingkang ngrêsiki saha nyantuni inggih frudfro piyambak. Nanging ingkang sampun kêlampahan, sawêg sadintên kemawon sampun kenging kula angge mênyat, adus piyambak, manawi tilêm sasakecanipun kemawon, saugi botên tilar pangatos-atos.

[Grafik]

Nyai: Darma Prawira.

Kula rumaos, bilih pratikêlipun frudfro anggèning têtulung wau sarwa sakeca saha mayar, manah kula tatag. Mila kula mrayogèkakên sangêt, para sadhèrèk wanita ingkang badhe nglairakên jabangbayi, karsa angagêm pitulunganipun frudfro. Emanipun dene wontênipun frudfro, punika ing jaman samangke taksih lăngka sangêt, botên măntra-măntra anyêkapi kangge kabêtahaning ngakathah.

Tutuping atur kula akanthi pangajêng-ajêng saha pêpuji, mugi-mugi ingkang wajib agalih saprêlunipun, tumuntên mêwahi kathahing frudfro ingkang saèstu agêng pigunanipun.

Nyi: Darma Prawira.

Bab Olah-Olah

II.

Jênang pêlok

Pêlok pêlêm utawi pakèl, kwèni (balung pakèl isi pêlêm wau), sawatawis kaêpe.

Yèn sampun garing lajêng kasigar kapêndhêt isinipun, têrus kaêkum, ngantos 5 dintên, nuntên kaparut, têrus dipun pêrêsi, kados mêrêsi klapa. Pathinipun, santêning pêlok wau, kaênêpakên, kabucala toyanipun. Sasampunipun makatên, lajêng dipun toyani wantah, bilih sampun mênêp, kabucal toyanipun, prêlunipun botên pait. Makatên marambah-rambah, ambal kaping 5 inggih 5 dintên. Lajêng pathi wau kaêpe sagaringipun.

Pangolahipun gêndhis (botên pilih) santên klapa, panili, sarêm sakêdhik, kacampur, kagodhong ngantos umob. Pathi pêlok wau kaêjur ing toya, sampun kêcuwèrên, kaêsokakên ing abên-abênan wau, têrus kaudhak, ngantos dados kênthêl. Bilih sampun makatên, kaêsok ing piring, dipun asrêpakên. Yèn sampun asrêp lajêng kenging kadhahar.

III.

Jênang gêmpol

Glêpung wos dipun toyani ragi kênthêl, lajêng dipun kêpêli utawi dipun glintiri, watawis sakênèkêr, nuntên kaêdang. Sasampunipun matêng, inggih punika ingkang kawastanan gêmpol.

Glêpung kêtos (kêtan) dipun toyani lan dipun glintiri kados damêl gêmpol, namung kêdah alit sadaya.

--- 64 ---

Anggodhoga: toya, gêndhis (botên pilih) sarêm, ngantos umob. Glintiran kêtos wau kacêmplungna, (gêmpolipun botên tumut) kaudhak lon-lonan.

Dangdangan wos gêmpol lan gêmpil (agêng alit) dipun santêni ingkang botên patos kênthêl, kacoloka sarêm.

Kadhahara kalihan jênang kêtos ingkang mawi gêndhis wau (raosipun lêgi) punika jodho sangêt, gurih, sêgêr, tuwuk, tur ragadipun mirah.

IV. Intip-intipan

Wos kêtos sawatawis kaêkum. Numpangna wajan ingkang sampun amoh, wêtah sakêdhik, utawi wêtah (jalaran namung bêtah sakêdhik, eman-eman manawi wajan wêtah) wontên ing latu arêng. Kêtos sagêgêm, kacêmplungna ing wajan wau, botên mawi lisah babarpisan.

Yèn toyaning kêtos wau sampun asat, kalètrèk ngantos wiyar, tipis. Lajêng kausar-usaran parudan klapa, lajêng pisang raja sairis ingkang sampun matêng, ugi kalètrèk. Bilih sampun matêng kasusuk, lajêng kadhahara kalihan gêndhis pasir. Têtêdhan makatên punika, ingkang rêmên lare alit, malah kangge Ngayogyakarta, kathah para kênya sami damêl, kasade, ngiras sinau olah-olah, tur angsal rêmên, saha angsal lintu saking pêpajênganing intipan wau.

V. Răndha anjondhil

Tela kaspe ingkang ragi sêpuh, kaoncekan, kagirah, lajêng kaêdang samatêngipun. Bilih sampun matêng kaêlèra ngantos asrêp, nuntên kawadhahan tenggok, winoworan ragi, botên kenging mambêt, sarêm, gêndhis, brambang sapanunggilanipun, lajêng katutupana ingkang rapêt, ngantos samatêngipun (dados tape) watawis sapêkên.

Tape wau kabucala slontrotipun. Mundhuta satêngkêr (saèpèk-èpèk) kasigara ing têngah lêrês, lajêng kasukanan mêrtega, ngantos wradin, lajêng sêle (nanas) mèlêk, gêndhis pasir, ugi sarwa wradin. Nuntên dipun tangkêpakên, têrus kagarang ngantos matêng (garing).

Karajanga watawis 3 cm kanggêm pacitan ngunjuk bênteran, mathukipun: bênteran soklat mawi susu. Punika tumrap ing Ngayogyakarta nama modhèl enggal.

Saking pamanggih kula, nama makatên punika botên kok sumêdya ngrèmèhakên dhadhatêng[10] golongan wanita, langkung-langkung para răndha, babarpisan botên. Namung wontêning nama ingkang kados makatên wau, bokmanawi kapirid saking kawontênanipun, jalaran sintên ingkang sampun nate dhahar tape, măngka lajêng dhahar răndha anjondhil, kraos eca sangêt (yèn katandhing raosing tape lugu) mila lajêng ngalêm, utawi gumun, kêlanturipun ngantos anjondhil, mila lajêng kanamakakên: răndha anjondhil.

Dene wontêning têmbung răndha, bokmanawi kemawon: rèhning tape punika yèn kasade limrah kirang majêng, mila ingkang wudhu wau lajêng kawastanan: randhan, utawi wudhon. Upami sêkul:... wadhang.

S. Saring Nataprajan 455,

Ngayogya.

--- 61 ---

No. 16, 20 April 1938, taun IX

TAMAN BOCAH

INGKANG NGÊMBANI: BU-MAR

KAWÊTOKAKE SAMINGGU SAPISAN DENING BALE PUSTAKA BATAVIA-CENTRUM, RÊGANE SATAUN F 1.50 KÊNA KABAYAR SABÊN 6 SASI SAPISAN. BAYAR DHISIK. LÊNGGANAN KAJAWÈN LÊLAHANAN.

MANGSULI LAYANG

Doewi Nastiti, Blitar. Ti, ora dadi apa kowe lawas ora kirim-kirim layang nyang Bu Mar, awit lagi ribut sinau kanggo examen. Yèn kowe mêmpêng sinaumu Bu Mar ya wis bungah. Besuk dina liburan kowe mêsthine ora mulih nyang Sidarêja, ya ora pêrlu, Ti, wong mung saminggu.

Soepaydie, Lubuklinggau. Sabisa-bisa yèn gawe layang nganggo mangsi, aja nganggo potlot. Kajaba kurang cêtha, uga kurang apik. Kowe rak ya wis pintêr nulis nganggo mangsi ta, la wong wis pintêr ngêtik barang, thik arêp nglayangi nganggo potlot.

Sri Moeliati, Gadingan, Jatibarang. Karangan-karangan wis daktampa, ora liya bangêt panrimaku. Ti, aja pisan dadi atimu, karangan lan gambar bab mbathik ora bisa kapacak. Yèn cara-carane lan patrape gawe parang rusak wis apik, bênêr bangêt, nanging wangune parang rusak rada kau ora kaya parang rusak liyane. Dene parang-parang liya-liyane coba kowe anggawea, yèn pinuju kobêr sarta dhangan atimu. Bathikan parang rusak kuwi gampang, nanging sing bisa gawe parang rusak luwês arang-arang.

Roessriadi, Pacitan. Pitêpunganmu wis daktampa kanthi bungah. Sukur yèn kowe arêp milu² urun ngisèni T.B. Wah Roes, la kok apa-apa murah ing Pacitan, krambil kokloro sasèn, mangka ing Bêtawi siji têlung sèn utawa sêbenggol. Kacèke kok akèh têmên ya?

Moch. Dawami, Muntok, Billiton. Karanganmu bab gugon-tuhon wis daktampa, ora liya bangêt panrimaku.

Sriharti, Sleman, Ngayogya, lan Soegiri sarta Soekardi. Aku wis tampa layangmu lan potrèt. Andadèkake bangêt bungah lan panarimaku, nanging potrèt ora bisa kapacak ing T.B.

Soetono, Kranggan, Surabaya. Aja pisan dadi atimu karanganmu bab ''Waringin pêngantèn'' lan ''Padvinderij'' ora bisa kapacak, dene dongènge wong bucu loro, liya dina bakal kapacak. Yèn kowe arêp têpungan karo sêdulur sing ana ing Surabaya, ndêloka adrèse Timan ing Kêjawèn lawas.

Roek, Wlingi. Candhake karanganmu wis kêtampan, liya dina yèn pinuju ana papan mbokmanawa bisa kapacak.

Uncle Sum, Singapur. Bangêt panrimaku kokirimi layang lan gambar-gambar.

Saring, Magêlang. Karangan² wis daktampa manèh, ora liya bangêt panarimaku. Karangan-karangan mau, ana sing bisa kapacak, ana sing ora.

Cak Min, Malang. Pancène mono karanganmu ya apik, nanging kakehan anggonmu ngumpak.

Siti Rasmani, Solo. Aku wis tampa layang pitêpunganmu, bangêt panarimaku. Sukur yèn kowe arêp milu urun ngisèni T.B.

''Froggie'', Purbalingga. Mêsthine saiki kowe wis maca karanganmu dhèk Sêtu buri. Pangarêp-arêpku, kowe bisaa ngirimi karangan manèh nyang Bu Mar sing lucu, migunani sarta mbocahi (kinderlijk).

Handijah, Alasmalang. Pitêpunganmu wis daktampa kanthi sênênging ati. Nanging aja pisan dadi atimu karanganmu ora bisa kapacak, jalaran wis kaprah bangêt.

Soemandarjati, Blitar. Bangêt bungahku kowe gêlêm milu urun-urun ngisèni T.B.

Soedarsono, Jêthis. Aja pisan dadi atimu, gambaranmu lêlucon ora bisa kapacak, kurang apik.

Layang liya-liyane bakal dakwangsuli Sêtu ngarêp.

Bocah-bocah, barêng iki aku awèh wêruh nyang kowe kabèh, manawa adrèse Bu Mar wiwit sasi Mèi tanggal siji, disalini mangkene:

Bu Mar

Vliegveldlaan 67.

Batavia-Centrum.

Aja dikira Bu Mar ngalih omah lho, mêngko banjur dipadhakake kucing bae, bola-bali ngalih, saiki mung diganti nomêring omah dening Gemeente. Dadi yèn kowe padha ngirimi layang nyang Bu Mar, poma aja kliru nomêre, mundhak kêsasar ing omah Walanda.

Bu Mar.

--- 62 ---

DONGÈNGE KI BADJAG

Ing jaman kuna ana wong aran Ki Badjag, dêdêg-piadêge sêdêng, dhasar brêngose sakêpêl sisih, godhèg wok simbar dhadha, tênagane ketoke sêntosa bangêt. Yèn wayanga, mèmpêr satriya ing Lesanpura, Radèn Ario Setyaki. Ki Badjag mau cugêtan atèn, yèn prentah apa-apa marang bojone, mangka ora enggal-enggal dilakoni ora luput sing wadon kêtiban têmpiling.

Anuju sawijining dina sing wadon dikon ngadhang wong, karêpe yèn anaa sing gêlêm arêp diajak adu kêrosan. Sapa² sing bisa ngalahake, omah lan pakarangane Ki Badjag diwènèhake. Ananging siji bae ora ana sing gêlêm, malah padha duwe pangira yèn Ki Badjag rada ora jêjêg pikire. Saka mantêpe anggone nêdya golèk mungsuh, dilalah nalika sing wadon dikon ngadhang, nêmoni wong gagah birawa, karosane, gêdhe dhuwure tikêl têlune Ki Badjag. Wong mau jênênge Ki Rodhamênggala. Wong iki sadina-dinane iya pijêr golèk mungsuh, mulane barêng dikandhani dening Ni Badjag, bungahe kaya nêmu dhuwit sakanthong.

Satêkane ing ngarêp omahe Ki Badjag, Ki Rodhamênggala dikon ngêntèni ing lawangan, dene Ni Badjag arêp ngandhani sing lanang. Sasuwene sing wadon marani, Ki Badjag nginjên saka jêndhela, bangêt gêmêtêre dene ana wong kok samono gagahe, lan ngrasa ora kaconggah nandhingi. Sing wadon calathu: ''Wong lanang iku ana wong kang saguh mungsuh awake, wis mrana êndang mêtua.'' Sing lanang mangsuli lirih: ''Wong wadon! Wis mrana kandhaa yèn aku lunga, supaya wong iku bali, sabab takrasa aku ora bakal wani.'' Sing wadon cêlathu manèh: ''Lah mêngko yèn wong iku mlêbu mrene, gèk kapriye akalku.'' Sing lanang nyambungi: ''Wis mangkene bae, brêngosku cukurên, lan êndhasku pisan, nuli gêdhongên, banjur yunên sacara bayi lan mêngko aja kok aku bojomu, akunên anakmu, dene bojomu kandhakna yèn lagi lunga mênyang sawah lagi êntas bae.'' Sing wadon nurut apa prentahe sing lanang, lagi bae diyun Ki Rodhamênggala ora sranta enggal mlêbu mênyang omahe Ki Badjag, cêlathune sajak nêsu, awit wis suwe ênggone ngêntèni ana ing lawangan, têmbunge sora: ''Eh, êndi wonge sing ngajak mungsuh karo aku?'' Ni Badjag mangsuli karo gêmêtêr: ''O, kisanak aja pisan dadi atimu, wong lanang lunga mênyang sawah lagi êntas bae, mau dhèk aku diprentah isih ana ing omah, lungane aku ora wêruh.'' Ki Rodhamênggala takon manèh: ''Lah iku sing ana ing yun-yunan sapa?'' Ni Badjag mangsuli: ''Ya iki anakku kang nêmbe lair, saprene wis olèh pêndhak pasar!'' Ki Rodhamênggala barêng wêruh kang diyun samono gêdhene rumasa wêdi bangêt, ing batin cêlathu: ''Lah dalah, lagi anake bae samono gêdhene mendah bapakne, sapira gêdhene?'' Anggraita mêngkono karo mlênggong wulune ngadêg kabèh, saking wêdine. Tanpa nyuwara lan ora pamitan klepat bali mulih rêrikatan, kuwatir kêprêgok karo Ki Badjag.

Wiwit ing dina iku Ki Badjag kadunungan ati sabar, ora tau ngangsa-angsa, awit duwe pangrasa ana gêdhe, gêdhe manèh, ana rosa, rosa manèh.

Mangkono uga Ki Rodhamênggala kapok ora tau nglakokake adigang adigung adiguna kaya sing uwis-uwis.

Sri Moeliati M. Hoed.

Gadhingan, Jatibarang.

KALANTIPANING PULISI

Nalika telefoon ing tanah Jawa kene durung sumêbar, wong-wong durung sêpiraa kang ngêrti gunane lan paedahe. Yèn ana wong gunêman ing telefoon, wong kang wêruh padha gumun, dene ana wong gunêman ijèn. Sajake kaya gunêman karo wong liya, kang tunggal sapangarêpan. Malah ana kang ngira yèn piranti mau bisa gunêman dhewe, samangsa diajak gunêman.

Ing nalika samana ana sawijining pulisi lagi ngudi katrangan kadursilan. Nanging wong kang didakwa ora gêlêm ngaku, sanadyan wong kang didakwa mau nyata, mêksa ora gêlêm ngaku. Kang mêngkono iku wis lumrah, arang wong kang gêlêm ngakoni marang kaluputane dhewe. Apa manèh ngêrti yèn bakal digantungi paukuman.

Pulisi mau nganti judêg, diingar-ingêr pitakone mêksa ora gêlêm ngaku. Nuli nêmu akal, wong mau banjur dikon ngrungokake ing telefoon. Sarta dakwa mau dikandhani yèn piranti mau ora bisa goroh, apa saunine mêsthi nyata. Wonge mau iya wêdi dikandhani mangkono iku, awit pangirane telefoon iku bisa gunêman dhewe. Pulisi nuli akon marang upas nyingkirake dakwa mau, banjur telefoon mênyang pulisi liyane, wose mangkene:

''Mêngko yèn sing nampani telefoon wong kang didakwa dadi dursila, dikon gunêman mangkene: ''Yèn kowe ora gêlêm ngaku, lan ora gêlêm nuduhake barang-barang colongan, bakal daktumpês kelor saanak bojomu!''

Barêng wis rampung, dakwa diundang lan dikon ngrungokake telefoon. Dakwa barêng krungu unine telefoon mau, kagèt, dene ana swara saka kono kang nguwas-uwasi ati.

Wasana dakwa mau ngaku, sarta nuduhake barang-barang olèhe maling. Dakwa dadi pasakitan, sarta diukum samurwate. Dene pulisi kang limpad mau tampa ganjaran saka panggêdhene.

Moh. Komar, Surakarta.

--- [63] ---

SING WÊLAS MARANG SATO KEWAN

Ana sawijining bocah aran Sariman. Sariman iku nakal bangêt, gawene sok nyikara kewan. Biyunge wis kêrêp bae nyrêngêni, nganti kêna diparibasakake ''Lambe satumang kari samêrang'', nanging Sariman mêksa ora ngrèwès.

Ing sawijining dina, nuju dina Ngahad êmbok lan bapakne lunga mênyang kutha. Sariman kèri ana ngomah karo adhine. Sariman kandha karo adhine kang aran Sarinah: ''Nah, aku arêp mênyang sawah mlinthêng blêkok. Siji takdol payu sêkêtip.''

Sarinah mangsuli: ''Apa kowe ora mêsakake? Yèn kowe takplinthêng apa gêlêm?''

Sariman ora mangsuli têrus lunga. Barêng wis têkan sawah dhèwèke banjur golèk pandhêlikan, supaya blêkok-blêkok ora wêruh dhèwèke. Sêdhela bae wis olèh loro. Nganti suwe blêkok² liyane ora padha bali. Nanging suwe-suwe ya ana. Dilalah anggone mencok cêdhak pandhêlikane Sariman. Blêkok kuwi banjur diplinthêng dening Sariman, nanging ora mati, jalaran kêna suwiwine. Anggone mabur ngrêkasa bangêt, awit suwiwinine sèngklèh, sêdhela-sêdhela tiba. Sariman enggal-enggal nututi lan ora suwe blêkok mau banjur kêcêkêl. Sariman nuli njupuk lading kanggo nyêmbêleh blêkok mau. Sikile blêkok diidak lan êndhase dicêkêli karo tangan kiwa. Nanging anèh bangêt, barêng lading mau ditumpangake ing gulune blêkok, blêkok mau bisa calathu, sambate: ''O, manungsa! Apa kowe ora mêsakake marang aku? O, mêsakake têmên anakku isih padha cilik-cilik. Yèn ora ana mbokne mêsthi bakal mati. Awit durung bisa mibêr. O, nggèr, êmbokmu arêp dipatèni.''

Sariman barêng krungu sambate blêkok mau, banjur kamitênggêngên. Ladinge tiba lan blêkok diculake. Blêkok nuli mabur. Sariman banjur mulih anggawa blêkok mati loro. Satêkane ing omah, disèlèhake ing èmpèr buri. Sawise mangan banjur maca buku karo ngêntèni wong tuwane kang lagi padha nyambutgawe. Nanging nganti suwe, bapa biyunge ora têka-têka, mangka adate jam 4 wis padha mulih. Diêntèni nganti jam 7 mêksa durung padha têka. Sariman tansah kelingan dhèk awane ana ing sawah lan uga tansah rungonên têmbunge manuk blêkok mangkene: ''O, culna, aku arêp ngloloh anak-anakku.''

Pikire Sariman: ''Bapak lan si êmbok mêsthi nêmu kacilakan. Yèn ora, jam 5 rak ya wis mulih.'' Sariman banjur mênyang dalan gêdhe. Saka kadohan wis ketok ana ting, atine bungah bangêt, dikira yèn kretane bapakne. Nanging kêbungahane mau banjur ilang sanalika, amarga ting mau mung siji, mangka tinge kreta sing sabêne ditunggangi bapak lan êmbokne loro. Sing nganggo ting siji mau pit. Barêng wis cêdhak, wong sing nunggang pit mau mudhun, banjur calathu: ''O, Man, bapakmu kêcilakan. Jarene kagèt, dokare nggoling. Bapakmu kêbanting mêtu, nanging êmbokmu isih ana ing jêro bae. Kabèh mau wis kêtulungan lan sadhela manèh padha têka. Wis kana mlêbua ngomah, aja nang dalan bae!''

Sariman mulih, atine sêdhih bangêt. Wayah iku pangrasane suwe bangêt, daya-daya arêp wêruh wong tuwane gèk kaya apa kêdadeane. Ora suwe dhèwèke krungu swara gumlêdhêg. Nyata dhokar sing ditunggangi bapakne, êmbokne têrus digawa mênyang kamar, sêbab durung eling.

Esuk umun-umun Sariman wis tangi, nuli nyapu ana buri omah. Ana ing èmpèr dhèwèke wêruh blêkok loro kang diplinthêng wingine. Blêkok mau nuli dipêndhêm. Sariman rumasa olèh piwalês, êluhe crocosan ana pipine, lan wiwit dina iku Sariman ora manèh-manèh nyikara kewan.

Sanjoto, Batavia-Centrum

TILPUN KLÈNTU INGKANG NAMPÈNI

[Grafik]

Suara ing tilpun: ''Pak mangke manawi kondur dipun aturi lajêng mampir dhatêng dalêmipun pak Sastra, ibu sampun ngêntosi, badhe kasukan.''

Tuwan pangagêng: ''Hê-ê.''

Tuwan lajêng nimbali juru sêratipun, saha lajêng dhawuh: ''Parta, mêngko yèn mulih, kowe kon mampir mênyang omahe Sastra, diêntèni bojomu, dijak main.

Parta: ''Kula botên nate main, sintên ingkang cariyos.''

Tuwan: "Anakmu dhewe sing tilpun mrene."

--- [64] ---

ANANE DÊGAN KANGGO DULANG BAYI

(candhake)

Si ula wus kêtêmu mati, amarga dicêngkêrêm kokokbêluk sarosane, dene si kodok isih mêlilik kêmpis-kêmpis. Sanalika si kodok diuculi dening R. Sêputra saka cangkême ula sarta dingandikani mangkene: ''Wis kodok, enggal mêncolota marang grumbul aja nganti konangan satrumu manèh. Kowe sawijine bêburon kang ringkih, dadi satindak sapolahmu kudu ngati-ati.'' Si kodok bangêt bungahe sarta banjur mancolot ing grumbul têrus ngêlèng ana ing sangisore watu gêdhe kang tinêmu ing grumbul kono sarta tansah mikir-mikir apa kang wus dilakoni. Sakabèhe kêthèk lan lutung ora kèri buja wiwaha marang R. Sêputra sakarone. Ora kêndhat padha ngaturi wowohan ing ngarsane sang bagus. Nadyan pating cruwèt kaya ngapa, R. Sêputra ngêrtos manawa sakabèhe kêthèk bêntung padha ngeman marang sarirane, tandhane padha ngaturi dêdhaharan: manggis, dhuku sapanunggalane kang banjur didhahar agawe marêming panggalih.

Ing sarèhne wus rada lawas ora bisa sare-sare yaiku amarga saka kaanan kang wus kasêbut ing dhuwur mau, ing sawuse padha dhahar wowohan tingale karone ora kêna disayuti tansah pêt-pêtan kraos ngantuk sarta padha sare sumendhe ing wit gurda. Kocapa sajrone satriya sakarone angêmbêng waspa amarga saka susahing panggalihe agawe gonjinge kraton Buta kang dumunung ing sacêdhake kono, yaiku kang jêjuluk kraton ''Gandarwamuka,'' ratune jêjuluk sang prabu ''Rêsi Gandarwa Peto.'' Ratu buta iki wis sêpuh sarta mandita kagungan putra putri pujan endah ing warna kêkasih Dèwi Totok Kêrot. Sanajan endah ing warna, nanging wong ya buta. Paèsing wadana pancèn iya ayu kinyis-kinyis, nanging sangisoring jangga mangisor, wadhuh gêdhe amblegung sagajah abuh. Putri buta iki isih kênya, matur marang sang rama: ''Dhuh-dhuh ramak-adhuhramak!'' Mungguh tataha ature. ''Dhuh, jêng rama.'' ''Niki ontên dalah napa, dintên panas golèh-golèh (punika wontên kêdadosan punapa dene bêntèripun mbotên kantênan).'' Kanthi suwara kang gumlêgêr, pangandikane sang prabu: ''O, we ladalah! Putrangang kang glandrug-glandrug, wêruhamu ing nêgara kene kêtêkan patriut bagug lorèng lumpung karo gruwane. Saka bantasing goleh nèrtani gojag-gojêg nêgara.'' (O, nggèr, putraku wong balindrik, wêruhanamu ing nêgara kene kêtêkan satriya bagus lara-lapa karo garwane. Saka bêntère panuwune mahanani gonjinging nêgara kene).

Mêngkono pangandikane (satêruse aku ora bakal ngrokake manèh imbal wacanane sang rêsi karo putrane, sapisan aku ora apal, kapindhone mundhak mêrtal barang, agawe sêsaking Kêjawèn, iya apa ora?). Sang putri banjur matur manèh: ''O rama, manawi makatên, kaparênga kula ngupadosi satriya bagus wau, awit kula kêdah sumêrêp.'' ''Eeee'' aja lho, aja kowe bocah cilik ana ngomah bae, iku satriya lêlana mbêbayani, ora kêna ginagampang, nggèr.'' Ing sarèhne putri buta mau adrêng kêrsane, mulane banjur matur: ''Botên rama, kula badhe ningali sakêdhap kemawon.'' Ing sanalika iku sang putri banjur mumbul ing langit, kêrsane mriksani saka dêdhuwuran, supaya enggal lakune. Ora watara suwe priksa ana teja sumunar sadhuwuring wit gurda kang disèndhèni R. Sêputra. Sang putri buta tumiyup ing wit gurda sêsingidan ana ing progok dhuwur. Barêng mriksani kaanane R. Sêputra mèh sumaput amarga kasmaran.

Saka dêdhuwuran dhawuh ing batos: ''Dhuh kakangmas, mangga kula gendhong.'' Sawuse garjita kang mangkono banjur kagungan panggalih kapriye bisane R. Sêputra pisah karo garwane kang tansah ora bisa uwal saka anggone sih-sinisihan. Ing sarèhne Dèwi Totok Kêrot iku sêkti mandraguna, mula ora kewuhan marang sakabèhe kang bakal ditindakake. Ing kono Sang Dèwi tumurun sawatara dohe saka padunungane R. Sêputra. Sakala Dèwi Totok Kêrot muja sêmèdi jlêg dadi nini-nini sarta amrêpêgi R. Sêputra lan garwane. Têmbunge: ''O, ênggèr, têka mêmêlas têmên kaananmu ana kene. Sapa aranmu lan ngêndi padununganmu, manawa kawawa aku niyat têtulung karo kowe.'' Radèn Sêputra mirêng suwara kang bêning ana sajroning pasupênan. Barêng wungu amriksani nini-nini wungkuk ana ing ngarsane. Wedanane diraupi sarta angudaraos: ''Aku iki mêlèk apa ngimpi.'' Samono uga garwane ing panggalih kraos adêm-panas bungah-susah. Alon pangandikane R. Sêputra ''Mêngko ta nini, kowe apa manungsa apa jim priprayangan?'' Wangsulane nini-nini: ''Aku iki salugune manungsa kang sinêtrakake marang lakiku ana ing alas kene amarga ora duwe anak. Dene padununganku ing wetan bênêr kiyi. Manawa kêparêng aku nyuwun sumêrêp, apa karsamu ana ing kene sarta êndi pinangkamu?'' Têmbunge R. Sêputra: ''Simbah, kula niki putra Jênggala badhe pados kidang kêncana nanging tansah karibêdan amargi ginubêl ing garwa kula niki, punapa simbah sagêd madhangake pikir kula?''

Ana candhake.

--- [493] ---

 

---

1	mandhêg. (kembali) mandhêg.
2	kados. (kembali) kados.
3	kirang. (kembali) kirang.
4	jalaran. (kembali) jalaran.
5	sêmbrananira. (kembali) sêmbrananira.
6	têgêsing. (kembali) têgêsing.
7	ing. (kembali) ing.
8	§ wilêtaning lukita kêtitik | mêmêt mukêt mung sarwa prasaja | purwakanthi tan ginawe | mathuk nuju kêpêthuk | kang yatmaka krasa nungtumi | kang mangkana sanyata | luwêsing kêkidung | tan kêni ingaya-aya | satibane adhakan prênah nujoni | cake malah sakeca ||. (kembali) § wilêtaning lukita kêtitik | mêmêt mukêt mung sarwa prasaja | purwakanthi tan ginawe | mathuk nuju kêpêthuk | kang yatmaka krasa nungtumi | kang mangkana sanyata | luwêsing kêkidung | tan kêni ingaya-aya | satibane adhakan prênah nujoni | cake malah sakeca ||.
9	ngrèmèhake. (kembali) ngrèmèhake.
10	dhatêng. (kembali) dhatêng.