Kajawèn, Balai Pustaka, 1930-08-27, #558

Ăngka 69, 1 Rabingulakir Taun Jimawal 1861, 27 Agustus 1930, Taun V

Kajawèn

Kawêdalakên sabên dintên Rêbo lan Sabtu

Rêgining sêrat kabar punika ing dalêm tigang wulan ... f 1.50. Bayaranipun kasuwun rumiyin, botên kenging langganan kirang saking 3 wulan.

Juru ngarang - administrasi Bale Pustaka, ing sawingkinging kantor palis, tilpun nomêr 2791 - Wèltêprèdhên.

[Naskah rusak]

--- 1096 ---

Raos Jawi

Bab Bêgja tuwin Cilaka

Mênggah bêgja tuwin cilaka punika, tumrap manungsa agêng alit, luhur utawi asor, dalasan dhatêng kewana pisan, tamtu sami kadunungan. Ananging mênggahing manungsa, dhawahing kabêgjan utawi kacilakan wau, sanajan luhura kados punapa, utawi pinunjula kawruhipun kados punapa kemawon, botên sagêd nyakrabawa. Benjing punapa utawi ing pundi dunungipun dhawahing kabêgjan utawi kacilakan, manungsa botên sumêrêp. Punapa malih inggih botên badhe kadhatêngan bilih angajêng-ajêng dhawahing kabêgjan utawi mlipir-mlipir nyingkiri kacilakan bilih botên saking karsanipun ingkang Maha Agung. Milanipun manungsa inggih namung tansah cumadhong anampèni kanthi suka lêgawaning manah, botên kenging nampik kabêgjan ingkang dhumawah utawi kacilakan ingkang ngrungkêbi piyambakipun, jêr ingkang makatên punika lajêng nama bageanipun. Tur sampun binage dening ingkang Kuwaos kanthi sami pambagenipun.

Kados kula sampun matur bilih dhawahing kabêgjan utawi kacilakan punika, ing ngagêsang botên sagêd nyakrabawa. Nanging kados kenging kawastanan bilih dhawahing kabêgjan utawi kacilakan punika sawanci-wanci tuwin saênggèn-ênggèn, mila inggih lajêng wontên têtêmbungan: bêgja cilakaning manungsa tan kurang marga. Kayaktènipun kados dongèng ing ngandhap punika:

Wontên satunggiling tikus midêr-midêr ngupados têdha. Sangsaya dangu lampahipun sangsaya kêlunta-lunta, ing wusananipun kêpanggih kalihan kucing. Nalika punika, pun kucing botên kasamaran dhatêng pakarêmanipun, tuwin ing batos rumaos badhe manggih kabêgjan, jêr sêdyanipun kucing botên pados mêmangsan, pramila botên sarănta lajêng jranthal anubruk tikus, nanging kaendhanan panubrukipun. Pun kucing sakalangkung cuwa manahipun, nanging ing batos taksih gadhah pangajêng-ajêng bilih badhe manggih kabêgjan, amila lajêng cancut ambujêng tikus. Nanging ing sarèhning pun tikus pintêr ngulat-ulêtakên lampahipun tuwin trampil angendhani panubrukipun kucing, pramila sanajan kucing ngêtog ing kapintêranipun nubruk tikus, mêksa botên sagêd nyêlaki pun tikus, agêngipun andêmèk. Ing wusana lampahipun kêpanggih kalihan singa barong, ingkang cangkêmipun tansah mangap-mangap sêmu kêluwèn, miling-miling pados mêmangsan.

Kados punapa kemawon kagèt tuwin gêmêtêripun tikus nalika punika, sakêdhik sampun botên gadhah cipta gêsang malih. Awit majêng tamtu kadêkêp singa barong, mundur katubruk kucing, ngiwa utawi nêngên singa barong sarta kucing tamtu botên badhe talompe, mila lajêng dhêlog-dhêlog angêsrahakên jiwa raga dhatêng ingkang Murbèng Gêsang.

Kocapa pun kucing ing nalika lampahipun kêpapag singa barong wau, sarta sumêrêp dhatêng bujênganipun ingkang kêpêpêtan margi, botên kamanah babarpisan kadospundi badhe kadadosanipun, lajêng

--- 1097 ---

mêncolot sumêdya andêkêp tikus. Ananging ... o, mêmêlas, anggènipun malumpat kêlajêng, sirahipun kalajêng ing cangkêmipun singa barong ingkang tansah mangap-mangap wau. Pramila pun singa barong lajêng anglumba sabab kagèt, tuwin angingkêmakên cangkêmipun, ngantos andadosakên pisahing gêmbungipun kucing kalihan sirahipun.

Gêntos kacariyos pun singa barong, nalika ngingkêmakên cangkêmipun, botên sumêrêp bilih kucing ingkang kalajêng dhatêng piyambakipun punika sirahipun pêthil tuwin taksih kantun ing salêbêting cangkêmipun, pramila sarêng ing cangkêmipun kraos grênjêl-grênjêl, botên kamanah babarpisan têrus kaulu tanpa kamamah, ngantos dumugi ing têngah-têngahing êlêd-êlêd. O, kados sampun kêparêngipun Ingkang Kuwaos paring kabêgjan dhatêng tikus, andhawahakên apês dhatêng kucing tuwin singa barong, awit sirah kucing ingkang wontên ing êlêd-êlêdanipun singa barong wau botên têrus dumugi wêtêng, ambokmanawi margi sêsak, andadosakên sêsêging ambêkanipun singa barong, tuwin adamêl tiwasipun.

Pun tikus sumêrêp wêwarnèn kados makatên wau, tuwin ngèngêti dhatêng lêlampahanipun ingkang nyipta botên badhe gêsang wau, punapa malih sumêrêp kaelokaning Pangeran anggènipun angganjar tuwin midana dhatêng titahipun, piyambakipun ngantos kamitênggêngên, dhêlog-dhêlog ngajêngakên bangkenipun kewan kalih wau, ing panyipta namung suka sukur dhatêng ingkang adamêl gêsang.

Sanajan dongèng punika botên nêngsêmakên panggalihanipun para maos, nanging kados sampun têrang kangge pasaksèn dhatêng atur kula ing ngajêng, bilih bêgja utawi cilaka punika botên kenging cinakrabawa, benjing punapa dhawahipun tuwin ing pundi panggenanipun. Pramila lêkasing kewan têtiga wau kados kenging kangge pangèngêt-èngêt dhatêng kula sadaya. Sapisan: tikus, punika prasasat cihnaning bêbasan: wong bêgja datan kurang marga. Utawi inggih kenging kawastanan tumuruning bêgja ingkang kadhawahakên dening ingkang Kuwaos dhatêng titahipun. Botên prêlu kaajêng-ajêng, bilih sampun wancinipun tumurun inggih botên badhe angoncati.

Kaping kalih kucing, kenging kangge pangèngêt-èngêt dhatêng kula sadaya, bilih ing ngagêsang botên lêrês yèn ngantosa rumaos badhe tampi kabêgjan, awit kabêgjan utawi kacilakan punika sampun winatês dening Pangeran. Utawi yèn ngantosa makatên, sok nyêlakakên dhawahing kacilakan, awit saking kalimput ngèngêti badhe dhawahipun pak bêgja, ngantos kasupèn utawi nyupèkakên dhatêng tiyang cilaka, ing măngka kalih-kalihipun sampun manggèn ing ngriku.

Katiga singa barong, kenging kangge sanepa dhatêng titah ingkang kadhawahan apês. Paribasanipun: ginêdhongana wêsi brukut, kinuncènana kêncêng, yèn wis tumêka bageane, iya măngsa wurunga.

Ingkang punika sadaya, bilih kula sadaya purun ngèngêti, botên badhe uwas utawi sumêlang dhatêng sabarang punapa kemawon, jêr Pangeran botên badhe kêkilapan.

Ingkang punika minăngka ngangge[1] panutuping atur kula, [ku...]

--- 1098 ---

[...la,]

sumăngga sami rêngêng-rêngêng sêkar dhandhanggula punika.

[Dhandhanggula]

amung Gusti ingkang nguningani | miwah murba lawan amisesa | mring sèsining bumi kiye | kang karya gampang ewuh | gêsang lampus ala lan bêcik | bêgja miwah cilaka | cinêkak sadarum | mobah mosikipun titah | mung gumantung anèng karsaning Hyang Widhi | kang mêngkoni buwana ||

mung ing titah tantuk tan nrimani | wit jatine karsèng Hyang punika | amung mamrih rahayune | titahira sadarum | aywa ngantya kalali-lali | upama kang Kuwasa | angganjar pakewuh | iku titah dumèn ngrasa | supadyanta yèn tuk gampang bangkit eling | yèn pakewuh pan ana ||

Nyuwun pangapuntên.

Pun: Sarbyasih. Lare Bogêm - Goranggarèng.

Undhaking Pawarta Sudaning Titipan

Nuwun, sasampunipun kula maos Kajawèn ăngka 62 panjurungipun sadhèrèk Ha, bab undhaking pawarta sudaning titipan. Ing ngriku kula lajêng kèngêtan gumyahing pawartos ing dhusun kula (Susuhan, Jatinom). Bab panindaking pangetang cacah jiwa taun 1930, ingkang sawêg badhe kalampahan benjing tanggal kaping 22 Sèptèmbêr ngajêng punika, warni-warni pamanggihing tiyang, wontên ingkang ngintên malaekat angetang jiwaning manungsa tanah Jawi, bilih kêkathahên badhe kasuda, srana dipun wontêni sêsakit. Mila kangge panulaking sêsakit wau, sarèhning panindakipun malaekat ing wanci dalu, sampun sami manjêr dilah, utawi yèn wontên swara gugah-gugah sampun ngantos dipun wêngani lawang.

Ingkang punika, sarèhning pawartos wau sumêbaripun sampun mèh sakadhistrikan Jatinom, sagêd ugi tular-tumularipun anglanjak dhatêng sanès kadhistrikan utawi sanès residhènsi, mila sangêt panyuwun kula dhatêng para nupiksa, bilih amrangguli pawartos ingkang lalawora kados ing nginggil, kêparênga lajêng anyêrêp-nyêrêpakên sampun ngantos kalajêng kalintu panampi, mawi awêwaton kasbut dhawuh pangandika dalêm Kangjêng Tuwan Ingkang Wicaksana (Kajawèn ăngka 61) saha awêwaton buku panuntun cacah jiwa ciri Peta Adjaib karanganipun Radèn Martasukarta: jalaran manawi kalampahan tumindaking tèlêr, măngka taksih nyarêngi ing dhusun-dhusun kathah tiyangipun ingkang kalintu panampi, saèstunipun lajêng andamêl randhating panindakipun tèlêr, saha botên sagêd salaras kalihan karsaning nagari, ingkang rintên saha dalu botên kêndhat namung tansah angudi wilujênging kawulanipun. Wasana namung punika atur kula.

Sr.

--- 1099 ---

Cariyos Kina

Kêthèk ing Pulo Sêprapat (Juwana)

Kacariyosakên ing jaman kina, ing dhusun Ngêrang wontên pangagêngipun, nama Kyagêng Ngêrang. Kagungan putra satunggal sangêt mursalipun.

Kyagêng Ngêrang wau kagungan tambak bandêng, nanging sabên kyagêng wau nuwèni tambakipun, ulamipun ingkang wontên tambak wau sami botên wontên.

Kyagêng Ngêrang sangêt ing dukanipun, lajêng ngundhangi para tiyang ing dhusun, sintên ingkang sagêd nyêpêng tiyang ingkang ngrêsahi tambakipun, jalêra, èstria, yèn kacêpêng kapurih anglunasi. Ingkang nglunasi badhe pikantuk ganjaran.

Ing ngriku wontên satunggiling tiyang ingkang anyagahi. Kyagêng nuntên paring dhawuh dhatêng tiyang punika, supados nêlik wontên ing tambak wau.

Kacariyos, putranipun kyagêng wau, sarêng ing wanci dalu kesah dhatêng ing tambak, amêndhêti ulam bandêng. Dene ulam bandêng wau botên kasade, nanging kasukakên dhatêng tiyang ingkang kêmlaratan. Tindak ingkang makatên wau, sanadyan lêrês, nanging nama barang colongan.

Tiyang ingkang nêlik wau, sarêng sumêrêp grêgênênging tiyang, nuntên nyandhak waosipun, kawaosakên dhatêng putranipun Kyagêng Ngêrang, mak cêprèt. Botên sumêrêp manawi putranipun kyagêng piyambak, ingkang dipun waos lajêng sêsambat: adhuh mati aku. Sêsambat makatên wau kalihan malajêng mangalèr, mawi taksih kanthilan waos. Sarêng dumugi pasisir, sacakêtipun bênawi Silugangga lajêng dhawah, pêjah.

Tiyang ingkang maos wau lajêng matur dhumatêng Kyagêng Ngêrang, purwa madya wasana sampun katur sadaya. Sarêng kyagêng mirêng atur makatên wau, ing galih botên sakeca, lajêng nglari palajêngipun wau. Wusana kapanggih sampun pêjah. Saha sarêng pirsa yèn ingkang pêjah wau putranipun, kyagêng sakala botên sagêd ngandika, rumaos kaduwung ing galih.

Kyagêng nuntên ngandika: Adhuh, anakku, gèr, iya wis bêgjamu, iya tarimanên. Nanging sarèhning uripmu, kowe bisa gawe bungahing wong kang ora duwe, patimu iya bisaa awèh sênêng wong kang kêmlaratan.

Layon wau lajêng kakubur wontên ing ngriku. Inggih sacêlakipun bênawi Silugangga.

Ing kala rumiyin bênawi Silugangga wau, ragi lêncêng têrus dumugi ing sagantên, nanging sarèhning toya wau ilinipun botên sagêd santêr, nuntên kasudhèt ngalèr ngetan, têmpuk ing sungapan, tumuntên ilinipun toya ragi santêr.

Ingkang dipun kubêng bênawi wau, inggih kuburanipun putranipun Kyagêng Ngêrang, pojoking pasitèn wau sêkawan, inggih kinubêng toya wau, kadosdene pulo makatên. Ing ngriku inggih kathah wit-witanipun, mila kawastanan pulo Sêprapat, mêndhêt wanguning siti kados pulo, lan mêndhêt ing pojoking bênawi Silugangga sêkawan.

--- 1100 ---

Ing pulo Sêprapat kathah kêthèkipun, ingkang pating pêthangkruk wontên ing wit-witan, ing ngriku wontên rajaning kêthèk, agêngipun mèh salare dêmolan, dene aslinipun kêthèk ingkang manggèn wontên ing ngriku, botên sisah kula andharakên, mindhak andadosakên sandening tiyang ingkang badhe nêdya mriku. Ngantos sapriki panggenan wau dados pakaulanipun para tiyang ingkang gadhah sêdya. Lan inggih wontên juru kuncinipun.

Sastrasugănda. Juwana, K. 3656.

Kawruh Jawi

Kawruh Padhalangan

VI. Kawontênaning ringgit

(Warnining golongan)

Larasati, lanyapan. Suwara: gandhang, kuntap, kirang ladak.

Wara Drupadi, luruh. Suwara: luruh, alit, jêtmika.

Siti Sêndari, luruh. Suwara: luruh, alit, jêtmika.

Siti Sari, luruh ragi lanyap. Suwara: kagok luruh, alit.

Dursilawati, lanyapan. Suwara: gandhang ragi agêng.

Ringgit parêpat (dhagêlan).

Sêmar, suwara: alit, sagêd agêng, kêdalipun trampil, kagok, micara, nawung pitutur, dhasar nalar. Têmbungipun manasuka, sêmbrana, sugih kawruh, sugih kupiya, sugih parikan, sugih paribasan, sugih gujêng, sugih tangis, ayêman, berag.

Nala Garèng, suwara: alit, sêrak, sêrêt, kêdalipun trampil, cêtha, micara, mêthakil sêmbrana, sugih pabên, nuju prana.

Petruk, suwara lêga, sagêd agêng sagêd alit, landhung, kêdalipun sarèh. Sêmbrana, mêrak ati, sugih gujêng, sugih kawruh, nawung raos, nuju prana, mikantuki.

Bagong, suwara: kiyal, bandhol, kêdalipun las-lasan, kagok, ugungan, sêmbrana, jujur.

Togog, suwara: agêng kuwung, kêdalipun sarèh, sugih kupiya, jujur, sêmbrana, kirang nalar, kêladuk umuk.

--- 1101 ---

Saraita, suwara: alit, anjêrit. Kêdalipun cêtha: tlêdhuk, tlêdhuk, bodho, jujur.

Cantrik, suwara: alit, kêrêp ngêlik, sêngguh micara, tanduk tumêmên, manutan.

Ringgit ingkang kalêbêt golongan warni kewan lan warni barang.

Sampun kalimrah wontên ing pocapan padhalangan, ringgit ingkang awarni kewan, dêdamêl, gunungan (kayon) lan sasaminipun sok kapocapakên kadosdene manungsa, nanging mênggah suwaranipun namung kapêndhêt saprayoginipun kemawon, mantês dhatêng wujudipun.

Namaning papan padunungan.

Minăngka ancêr-ancêr kangge wêwaton, prêlu dipun pèngêti nama-namaning papan padunungan sawatawis, ingkang kêrêp kangge ing padhalangan, murih sampun ngantos kêlintu-kêlintu. Kados ta:

1. Kahyangan, papan padununganing para jawata.
2. Praja (nagari), papan padununganing ratu.
3. Asrama, papan padununganing para pandhita.
4. Pratapan, papan padununganing janma maratapa.

5. Sacrabakan,[2] papan padununganing para ajar.

6. Dhadhăngka, papan padununganipun para dênawa.
7. Pakarangan, papan padununganing parêpat.
8. Dhukuh (dhepok), papan padununganing prêtinggi.
Têtêmbungan ingkang kangge ing padhalangan

Para ingkang botên patos ahli dhatêng basa, utawi ingkang dèrèng patos kêrêp ningali ringgit, têmtu wontên ingkang botên badhe mangrêtos dhatêng pocapaning kyai dhalang, awit têtêmbunganipun sanès kalihan ingkang kangge wontên ing padintênan.

Ing ngandhap punika kăndha janturan ingkang kangge wontên ing jêjêran sapisan:

Hong Ilahèng. Hong Ilahèng awigêna mastu purnama sidhêm, amigêna mèstu silat mring Hyang Jagad Karana, siran tăndha kawisesaning bisana, sana sinawung langên wilapa, èstu maksih lêstantun lampahing buda, jinantur tutur katula, tela-tela tulad mring lêbyèng paradya, winursita ngupama pramèng niskara, karana dya tumiyèng jaman purwa, winisudha trah ingkang dinama-dama, winardi tamèng lalata. Mangkya têkap wusananing gupita, tan wun rênggèng pêrlambang atumpa-tumpa, panggung panggêng panggunggung sang murwèng gita.

Badhe kasêmbatan.[3]

S. Purwawiyata. Wêlèri, K. 3018.

--- 1102 ---

Sêratipun Petruk dhatêng Garèng

Ingkang taklim.

Wiyose, Kang Garèng, saiki aku tak ambanjurake carita lêlakonku ana ing Surakarta, nanging arêp tak cêkaki bae, awit kajaba mêngko agawe sêpêting mripatmu, uga anjalari layangku ora ana wusanane. Ing dina Kêmis tanggal 7 Agustus, aku sadina muput ora lunga-lunga. Iya bawane wong lagi nglakoni ngèlmune kalong, têgêse: nèk awan, iya ora banjur gumandhul nang uwit bae, nanging nèk awan tansah ngêndhuk nyang ngomah. Nèk bêngi, ora klêpêran golèk mangsan, nanging kluyuran golèk sênêng-sênêng. Dadi mung bêngine, yaiku malêm Jumuwah, anggonku klayaban golèk sênênging pikir. Ing sarèhning kaanane sêkatèn aku wis rada jêlèh bosên, ing bêngi iku aku mrêlokake andêlêng Sriwêdari. Dene pangkatku saka ngomah kira-kira jam 8 thèng.

Wadhuh, Kang Garèng, satumêkaku ing Sriwêdari, gumunku ora kêna ditêbus têlung talèn têmênan. Ing sarèhning ing papan sêkatenan, akèhing wong nonton jêjêl-jêjêlan kaya sêga liwêt ditumplak, rumasaku ing kêbon raja Sriwêdari iya suwung gêmplung kaya opak angin. E, jêbul sing padha mrêlokake nonkon[4] mrono iya pating dlèdèr akèh bangêt. Ing kono gagasanaku banjur padha pating jêmpalit: astaga, astaga. Surakarta kiyi pancèn iya panggonan sênêng-sênêng, royal-royalan, sarta kiyah-kiyah. Ana rong panggonan jêmbare sahohah-hohah, jare kêbak manusa kabèh. Ing măngka ing Sriwêdari prasasat ora ana tongtonane, ngêmungake gambar idhup karo wayang wong, ewadene sing padha nonton loro-lorone mêksa uyêl-uyêlan bangêt. Ing sarèhning tontonan gambar idhup tumraping aku, upama lêlawuhan mono padhane: pelas katul, dadi wis kêkêrêpên bangêt anggonku ngicipi, mulane kalasamono sing tak prêlokake iya nonton wayang uwong, wah, Garèng, têka kabênêran bangêt, dene ing wêktu iku wayang wonge lakon: Palgunadi.

Kang Garèng, têmtune kowe iya wis ngrêti mungguh lakon Palgunadi kuwi, ewadene kowe mêksa arêp tak caritani, nanging iya mung cêkakane bae. Cêkaking carita mangkene:

Radèn Janaka karo Palgunadi kuwi padha tunggal guru, yaiku muride Sang Hyang Durna ing Sokalima. Wis dadi padatan, wong tunggal guru kuwi kêna diparibasakake: ngisor galêng dhuwur galêng, têgêse: kudu guyub rukun, sênêng susah kudu dilakoni barêng-barêng. Dadi ora kaya lêlakonmu lan aku kalane lagi mêguru kae. Yèn aku kabênêr olèh rebelan gêthuk, kowe ngrintih anjaluk sêparo, nanging nèk kowe sing olèh untal-untalan, kok lakoni kok pangan ana ing kakus, cikbèn aku

--- 1103 ---

ora anjaluk bagian. Dene Radèn Janaka karo Palgunadi kuwi wis padha prasêtya salawase urip bakal tansah guyup rukun. E, dilalah, Kang Garèng, Radèn Janaka kuwi sawijining dina ana ing alas kêtêmu karo garwane Palgunadi, kang kalasamono lagi dioyak-oyak ing buta. Sanalika kono Radèn Janaka iya banjur sir aliyas kêyungyun karo Dèwi Anggraini, garwane Palgunadi mau. Mulane barêng sang dèwi nyuwun tulung mênyang Radèn Janaka supaya matèni para buta sing ngoyak-ngoyak salirane, Radèn Janaka iya banjur anyaguhi bae, nanging ... tau sama tau, sèh. Butane banjur padha dipatèni dening Radèn Janaka. Nanging kala samono, bawane Dèwi Anggraini kuwi wanita kang utama, kang sêtiya marang gurulaki, iya banjur minggat, awit ora sondèl angladèni pamundhute Radèn Janaka. Radèn Janaka banjur gandrung-gandrung kapirangu, upama caraa Batawi ngono, bokmanawa iya nganggo: adhindhaku manis têrbayang-bayang, ngono barang kae. Sang Arjuna banjur nusul, sumêdya dijaluk nyang rakane. Cêkaking carita, Kang Garèng, Sang Arjuna banjur pêrang campuh karo Palgunadi, kang wusanane Sang Arjuna nglincir kalah, awit Palgunadi anduwèni jimat pêparinging dewa kang diarani: sêsotya ampal. Aja manèh sing rupaning jalma manusa kuwata nadhahi kadibyaning sêsotya ampal mau, sanadyan dewa ing kayangan pisan iya mêksa kalakon êmbèk têmênan. Jalaran saka iku Sang Arjuna banjur muring-muring karo gurune, yaiku Dhanyang Durna. Dhanyang Durna banjur amêthot drijine Palgunadi kang kanggonan ali-ali ampal mau, kang anjalari tiwasing Palgunadi. Dene sêsotyane ampal banjur diênggokake Sang Arjuna. Bungahe Sang Arjuna kala samono, kiraku upama ditêbus sêga wadhang rong piring salawuhe pisan, iya ora kêna, awit rumasane banjur bisa motha-motha Sang Anggraini. Nanging sêdyane sing anjênêsi mau mêksa ora bisa kalakon, amarga Sang Anggraini banjur anyut tuwuh.

Wis, samene bae sing prêlu tak caritakake nyang kowe. Sing tak gumuni kuwi têka samono kasêtyane Anggraini nyang gurulakine, seje karo sawênèhe wong wadon jaman saiki, sing lanang lagi lara bae, dadi durung karuan yèn mêsthi matine, wis gêndhulak-gêndhulik karo wong liya. Kosokbaline yèn ngrasakake dêlape Sang Arjuna, tanganku andarêdhêg kaya arêp nêmpiling-nêmpilinga, tujune-tujune, sing dadi Janaka mau kok.. Dèn Sri, anggonku grêgêtên mau têka malah banjur malih ... mêlas.

Kira-kira jam 1 wayang wong bubar, aku banjur mulih nyang pondhokan, dene esuke, dina Jumuwah tanggal 8 Agustus, tiba dina garêbêg Mulud. Wiwit esuk para abdi dalêm sing pangkat cilik nganti tumêkane sing pangkat gêdhe bangêt, wis padha dandan, diarani dododan. Sing diarani dodod kuwi, Kang Garèng, sabênêre ngono bêbêd ombi bangêt, kang kira-kira cukup kanggo kêmule wong sajinah. Sauwise rampung banjur padha sowan mênyang pasowanane. Sing pangkat cilik ngalumpuk mênyang kabupatène, iya ana [a...]

--- 1104 ---

[...na] sing anjujug pasowanan, barêng wis awan, tuwan gupêrnur, mêthuk sampeyan dalêm mênyang kadhaton, digrubyug tuwan residhèn, Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara, asistèn residhèn, militèr komêndhan lan liya-liyane. Sauwise ngono sampeyan dalêm miyos siniwaka nyang sitinggil, dialap ing para banyak dhalang sawung galing katanggung, ngampil upacara banyak dhalang sawung galing sapanunggalane sarwa mas, cêkake plêk kaya ucap-ucapan ing wayang kae.

Ing kono gamêlan ing sitinggil ngangkang. Sauwise lênggah banjur kundhisi, wusana banjur miyos ajat dalêm gunungan, mungguhing carane lumrah. Gunungan kuwi ambêngane wong kêndhuri, dadi iya nganggo kluban, rêmpah barang kae, malah êndhoge iya padha pating tlenok. Gunungan mau padha digawa mênyang masjid gêdhe, prêlu dikêpung. Sajrone gunungan malaku mau dibarêngi unining mriyêm sarta drèl ambata rubuh, saka uruting suwaraning drèl nganti kaya nyuwara: bê ... rê ... gê..dèl. Sauwise mangkono banjur bubaran.

Kang Garèng, kaya-kaya wis cukup anggonku nyaritakake lêlakonku ana ing Surakarta, liya dina tak caritani lêlakonku ana ing Ongaran lan ing Magêlang. Saiki layangku tak punggêle samene dhisik.

Magêlang 12 Agustus 1930.

Rayinta Petruk.

[Grafik]

Kala punika botên ngêmungakên Petruk kemawon, sanadyan oto panyadean buku Bale Pustaka ugi mubêng-mubêng, ing nginggil punika gambaring oto nalika dumugi Baturaja, Palembang.

--- 1105 ---

Rêmbagipun Garèng lan Sêmar

Bab imigrasi

(Sambêtipun Kajawèn nomêr 68)

Garèng: Rama, ing ngarêp wis tak aturake mungguh kang dadi kêkurangane ing papan-papan pindhahane wong-wong Jawa ing tanah sabrang, yakuwi ing bab pincange prakara pangajaran, dhegloge ing bab pranatane wong alakirabi, apa manèh tumrape wong-wong sing pancèn dhêmên nindakake sêmbayang limang wêktu, kuwi prasasat dipringake bae. Nèk miturut pangandikamu jarene kiyi kabèh suwe-suwene iya mêsthi bakal diowahi, kang andadèkake cumêmplonging atiku. Ewadene aku kok mêksa isih duwe usul manèh, amrih bisa enggal majune imigrasi, yakuwi: kontrake bok aja lawas-lawas. Hla, wong kontrake têlung taun, sajake têka anyamut-nyamut bangêt. Rak iya kudu dielingi, nèk wong Jawa kuwi wiwit ja-makjuja mula, kumanthil-kanthil bangêt karo desane lan kuburane para lêluhure, dadi nèk banjur dikon ninggal padunungane nganti têlung taun lawase, rasane rak abot bangêt, mulane rak banjur kêrêp bae, ta, sakawit niyate kêncêng arêp golèk pagawean yang sabrang, nanging ambalêgêndo ora sida, jalaran awang-awangên, anggone kudu kontrak sathithik-sathithike têlung taun mau. Saikine kontrake kuwi bok disuda lawase, upamane ditêmtokake bae sataun, dene nèk nang kanane krasan, kêna diwuwuhi satêngah taun manèh. mêngkono sabanjure, lo kiyi rak nyamlêng, kiraku iya bakal akèh sing padha sêmranthal kêpengin ngalih nyang sabrang.

[Grafik]

Sêmar: Mungguh usulmu kiyi dudu usul anyar. Ing taun 1918 Tuwan Dr. Broersma ing karangane kang kapacak ana ing kalawarti Koloniale Studien, iya wis mrayogakake bangêt, malah ing karangane mau nganggo dikanthèni tuladan-tuladan, kalane dianakake coban-coban golèk wong nyambut gawe nyang sabrang kontrakan sataun, rong taun lan têlung taun, kuwi olèhe kuli sing kontrakane mung ana sataun, tikêl-matikêl akèhe katimbang sing kontrakane rong taun utawa têlung taun.

Garèng: Hara, rak iya anèh, ta. Ingatase [Inga...]

--- 1106 ---

[...tase] lakune bisa mêmpêng-mêmpêng mêngkono, kok ora ditêrusake ditindakake nganggo kontrakan sataun bae. Mêsthine sing dadi alangane, iya ora liya kajaba ... phulus. Aku kiyi kok tansah gumun, kana kuwi le mata dhuwitên têka sok kêbangêtên, iya bênêr, waragade luwih akèh, nanging kosokbaline olèhe rak iya luwih akèh, kang andadèkake imigrasi mau bisa maju karêpe dhewe.

Sêmar: Lo, kang kaya mangkono kuwi saikine wis dianani komisi, kang diwajibake nyinau kaanane pakaryan ing Sumatrah sisih wetan, lan sabên limang taun sapisan, diwiwiti ing taun 1930 kiyi, komisi mau kudu angaturi pamrayoga marang nagara, ing bab panyudane lawasing prajangjiane nyambut gawe ana ing tanah sabrang.

Garèng: Wèh, iya pancèn apik bangêt, sêmono kuwi yèn komisine gêlêm nindakake kuwajibane kanthi samêsthine. Têgêse tumindake bisa jêjêg, ora mengo ngiwa utawa nêngên. Sabênêre ngono aku iya pancèn prêcaya bangêt, nèk krêsaning nagara kuwi bêcik lan murakabi tumraping para kawulane, nanging sing nindakake, hla kuwi sing sok talusar-talusur. Aku dhewe wis tau mênangi, ana panggêdhe băngsa Walănda misuhi nganti êntèk êntung nyang sawijining punggawa Jawa, kang anjalari Jawane mau banjur kêlah marang kang wajib. Supaya panitipriksane prakara kiyi bisa kanthi adil têmênan. Ingkang wajib banjur nganakake komisi, sing diwajibake ngurus, sing lênggah ana ing komisi kono, iya băngsa Walănda lan Jawa, dadi têrang bangêt, yèn krêsane kang wajib, supaya prakara mau dipriksa kanthi saadil-adile. Nanging ... iya kuwi ... priyayine Jawa sing lênggah nyang komisi mau, dilalah rada kêpengin bangêt munggah pangkate, mulane ...

Sêmar: Wis, wis, aja kok banjurake, mundhak nyênêp-nyênêpi, kapriye panindake komisi kang wus tak kandhakake ing ngarêp, kowe aku ora prêlu mèlu cawe-cawe, padha diêntèni besuke bae, nanging anane komisi mau rak wis têtela, yèn nagara kuwi tungkul tansah migatèkake marang kaprêluaning para kawulane.

Garèng: Pancèn iya mêngkono, ma, ewasamono, amrih anane imigrasi tumuli enggal maju, kajaba kudu dibêcikake kaanane papan-papan pamindhahan kaya sing wis tak aturake ing ngarêp, iya kudu dipanggalih apa sing bakal tak aturake nyang rama kiyi: 1e. ing papan pindhahan kang durung ana sêkolahane tumrap anak-anake wong-wong Jawa sing padha kontrak mrono, supaya kabudidayan sing anguwasani wong-wong mau tumuli enggal-enggal nganakake sêkolahan.

Sêmar: Iki panuwunan sing utama, kiraku iya mêsthi bakal bisa tinurutan, nanging iya kudu: alon-alon.

Garèng: Iya, ma, sanadyan alon-alon, [alon-a...]

--- 1107 ---

[...lon,] anggêre bisa kalakon. 2e. iki aku sing ora cocog bangêt, apa karêpe sing nguwasani kono kuwi, cikbèn uwong uwonge utange tansah arang kranjang bae, dadi banjur tansah padha kêtalenan, ora bisa padha lunga saka kono. Nèk ora mêngkono genea wong-wong padha kêplèk, main, dhadhu, padha diêjor bae. Mulane panuwunku, ing wayahe nganggur, wong-wonge padha dilarangana ngabotohan.

Sêmar: Kowe aja guru-guru maido mênyang sing nguwasani kabudidayan kono anggone ngêjor anane wong ngabotohan. Awit kiraku, karêpe ing sakawit, rak mung murih wong-wonge bisane padha sênêng, lan sabanjure banjur padha krasan dêdunung ana ing kono, dene pungkasane banjur padha ngabotohan gêdhèn-gêdhènan, hla, kuwi dudu salahe sing nguwasani kono, nanging salahe wong-wonge dhewe. Ing sarèhning wong-wong sing padha kontrak nyang sabrang kuwi umume isih padha bodho-bodho, panuwunane supaya yèn ing wancine nganggur wong-wonge padha dilarangi ngabotohan, iya pancèn utama bangêt, lan iya wis pantêse yèn di [Naskah rusak]

Garèng: Saiki panuwunan 3e. kang [Naskah rusak] sênêng, ta. Ambok iya anggêr sabatih, diwènèhi omah siji karo pakarangan sathithik, wis mêsthi sênênge, tur nèk ana wong sing bisae kalakuane ora nular-nulari kancane.

Sêmar: Nèk bisa pancèn iya utama bangêt, nanging banjur kudu pirang bau bae, sing dipigunakake kanggo papan padunungane wong-wonge mau, kuwi rak agawe karugiane kabudidayan bae. Anggone wong pirang-pirang dipanggonake dadi siji, kuwi pamrihe supaya ringkês ... .

Garèng: Wèyèh, kathik kaya barang sing arêp disimpên nyang pêthi, kudu ngarah sing ringkês barang. Saiki sing kaping 4, ma, supaya ing kono dianani priyayi Jawa, sing kudu mikir mênyang kaprêluane wong-wonge Jawa sing nang kono, lan kudu anjaga tata têntrême papan ing kono. Nanging priyayi sing [Naskah rusak], iya kudu milih priyayi sing kênthingan, aja priyayi sing mung: inggih kangjêng tuwan bêsar sêtatir ...

Sêmar: Wiyah, bok aja kêbanjur-banjur mêngkono, aku pancèn iya mupakat bangêt, yèn kudu dianani priyayi Jawa, awit mungguh panêmuku, kanggo kawitane iya bêcik yèn kudu priyayi Jawa sing ditêtêpake nyang kono dhisik [Naskah rusak] Jawa dhewe sing [Naskah rusak]

--- 1108 ---

Pêthikan saking Sêrat-sêrat Kabar Sanès

Indhonesiah

Arta darma f 30.000.-

Kala rumiyin sampun nate kawartosakên, bilih adêging gêdhong kabangsan ing Surabaya tampi darma arta f 30.000.-, botên têrang saking sintên. Ing sapunika wontên pawartos, arta wau saking darmanipun Walandi ing tanah wetan, ing bawah Pasuruan utawi Banyuwangi, nanging namanipun taksih kadamêl wados.

Kangjêng Tuwan Ingkang Wicaksana badhe dhatêng Indo-China.

Wontên pawartos, benjing tanggal 27 Oktobêr, Kangjêng Tuwan Ingkang Wicaksana badhe dhatêng Indo-China nitih kapal pamasang kawat Zuiderkruis, dipun iring ing kapal Flores, prêlu malêsi mara tamu Gupêrnur Jendral Pasquier. Lamining tindak dalêm 5 minggu. Tindak dalêm kanthi putri freule De Graeff, algêmènê sèkrêtaris, intêndhan tuwin ajidan dalêm. Lan ugi kadhèrèkakên dhirèktur têtanèn, Tuwan Dr. Ch. J. Bernard.

Angsal-angsalanipun têtingalan Indonesia Moeda.

Miturut palapuran, angsal-angsalaning arta têtingalan Indonesia Moeda, ingkang kagêbyagakên ing Batawi kala tanggal [...][5] wontên f 1528.56, kangge waragad têlas f [...] dados bêbathènipun rêsik f 350.76. arta bêbathèn wau kabage waradin kangge darma bêna Likasan, kabêsmèn [...] tuwin Kinder vacantie kolonie.

Pakunjaran ing Sukamiskin.

Parentah sampun nyadhiyani waragad kathahipun f 300.000.- prêlu kangge ngrampungakên pakunjaran ing Sukamiskin. Pakunjaran kangge sadhiyan băngsa Walandi tuwin golongan tiyang siti [...] ing sapunika pakunjaran wau sampun rampung.

Kabêsmèn ing Ngayogya.

Kawartosakên, ing dhusun Plèrèd, pasisir kidul wontên griya kabêsmèn [...].

Sêrat sêbaran bab Dhigul.

Kawartosakên, tumrap nagari sanès gadhah pangintên, bilih Dhigul punika kadosdene Sibèriê jamanipun nata Ruslan kala rumiyin. Pangintên ingkang makatên wau kalintu.

Jalaran saking kalintuning pangintên wau, parentah badhe damêl katrangan kawrat ing sêrat sêbaran ing bab wontênipun paprentahan ing Indhonesiah. Pandamêling sêrat sêbaran wau badhe dipun adani dening para linangkung.

Kathahing padamêlan ing pangadilan landrad ing Bandhung.

Jalaran saking wontêning papriksan P.N.I. pangadilan landrad ing Bandhung kêpêksa ngêndhêg prakawis sanès-sanèsipun. Sapunika badhe tumindak mariksa prakawis sanès wontên ing panggenan sanès sacêlakipun ngriku, ing sadèrèngipun wontên dhawuh saking dhirèktur yustisi, pangarsa landrad angsal bêbantu mantri pulisi kitha kêkalih.

Para bupati ing Jawi Têngah dhatêng Sêmarang.

Kawartosakên, para bupati ing Jawi Têngah sami katamtokakên gêgêntosan dhatêng ing kantor propènsi, prêlu ngrêmbag rantaman pakaryan ing taun 1931.

Lulus iksamên Ind. Arts.

Lulus iksamên dados Ind. Arts wêdalan Nias, Tuwan Aminudin, asli saking Bêngkulên, tuwin Radèn Sudarma Wirarema asli saking Magêlang.

Pawartos Wigatos

Ngaturi uninga wêdalipun Kajawèn ngajêng punika kabeda kalihan [...] namung isi bab Kangjêng Sri Bagendha Putri Wilhèlminah, minăngka [...] 50 taun [...]

--- 1109 ---

Kasangsaran jalaran saking botên mangrêtos.

Wontên tiyang nama Karsawikrama ing dhusun Glêdhêk, Ngayogya kidul, nuju mlampah turut pinggiring lèpèn Oya manggih barang kados gagang potlot, lajêng kapêndhêt kabêkta mantuk, badhe kangge andolani anakipun. Sadumugining griya barang wau dipun kêthok, wusana lajêng anjêblos, darijinipun tangan kiwa rantas, tuwin nandhang tatu ing sanès-sanès panggenan. Katranganipun barang wau dhinamit, asli keceran saking pakaryan kajêng nagari badhe mêcah sela agêng ing ing lèpèn Oya, amargi tansah nyanggrok lampahing kajêng ingkang kakèlèkakên.

Murinani tiyang kêplindhês oto.

Ing margi antawisipun Kêrtasana kalihan Jombang, wontên oto lumampah dipun sopiri ing tiyang Jawi, ingkang numpak Walandi kêkalih, asli saking Malang tuwin Surabaya. Wontên ing margi, oto wau kêpapag arak-arakan pangantèn, oto dipun pinggirakên. Nanging nalika oto badhe nglangkungi, wontên tiyang numpak pit jumêdhus, lajêng kêtumbuk, sirahipun rêmuk. Tuwan ingkang numpak lajêng akèn dhatêng sopir angêndhêgakên, saha lajêng mitulungi tiyang ingkang kasangsaran. Ing ngriku lajêng wontên têtiyang kathah mêdal saking dhusun, tuwin saking patêbon sami sikêp dêdamêl badhe ngêbyuki Walandi wau. Rahayu Walandi lajêng sagêd ngoncati. Bab punika Walandi wau lajêng lapur dhatêng pulisi, lajêng kapriksa saprêlunipun. Dene tiyang ingkang kaplindhês kalajêng tiwas.

Badhe wêwakil băngsa Arab ing rad kawula.

Kawartosakên, băngsa Arab saya mêmpêng anggènipun badhe ngawontênakên wêwakil ing rad kawula, sapunika badhe ngajêngakên sawung Tuwan S. Ali Baadillah, putranipun pangagêng băngsa Arab ing Bandhah, ingkang misuwur sinêbut raja mutyara. Tuwan wau sampun nate sinau wontên ing Leiden tuwin London. Satunggalipun malih Tuwan S. Sajid Badjened, sampun nate sinau wontên Sêtambul tuwin Turki.

Kasamaran ing Padhang. [...]

Konggrèsipun para sêtudhèn.

Wontên pawartos, bilih pakêmpalaning para sêtudhèn, benjing dintên Sabtu tanggal 20 dumugi dintên Rêbo tanggal 24 Sèptèmbêr badhe damêl konggrès kawitan.

Asiah.

Kaukum jalaran gêgayutan kaum abrit.

Syanghai 21 Agustus (K.P.). Burgêr mistêr ing Nansang kasumêrêpan sakuthu kalihan kaum abrit, ingkang anjalari tuwuhing ura-uru, lajêng dipun cêpêng, namaning burgêr mistêr wau Siyung Kuwo Hwa.

Pêpasthènipun kaum abrit.

Syanghai 22 Agustus (K.P.). Ing Pèiping wontên golongan kaum abrit atusan sami dipun cêpêng, ing Nanking pintên-pintên ingkang dipun ukum kisas. Hoyingsing sampun dhawuh dhatêng Lutiping supados nyirnakakên golongan komunis ing watês.

Nagari Walandi.

Den Haag 21 Agustus (Aneta-Nipa). Kawartosakên Tuwan Evert tuwin van Dijk badhe nglampahakên mêsin mabur pos dhatêng Indhonesiah ingkang kapisanan.

Pawartos saking Administrasi

Lêngganan nomêr 2789 ing Margasari. Ingkang f 1.50 tumrap kuwartal 4, f 1.50 malih kangge kuwartal 1 taun '31.

Lêngganan nomêr 2372 ing Rapang (Pare-pare). Plêk kemawon.

Lêngganan nomêr 2887 (Mas Kariyarêja) ing Jêmbêr. f 1.50 sampun katampi. Lêngganan kapetang wiwit 1 Sèptèmbêr, dene [...] ingkang sampun-sampun, punika sadaya kangge [...] Mangunarja K. No. 680. [...]

 

---

1	kangge. (kembali) kangge.
2	Pacrabakan. (kembali) Pacrabakan.
3	kasambêtan. (kembali) kasambêtan.
4	nonton. (kembali) nonton.
5	Naskah rusak (dan di tempat lain). (kembali) Naskah rusak (dan di tempat lain).